Табиғат­ты игерудің аймақтық ерекшеліктері

Этнология (этнография) ғылымының қарқыны әсіресе Тәуелсіздік алғаннан кейінгі уақыт­тан қарқынды даму жолына түсті десек болады. Әрине, этнографиялық іргелі зерт­теулер мемлекет­тік қаржыландыру есебінен жүзеге асырылып келеді. «Мәдени Мұра» Ұлт­тық стратегиялық бағдарламасы, «Ғылыми қазына», «Тарих жылы», «Тарих – халық толқынында», «Мәңгілік Ел», «Қасиет­ті Қазақ­стан», «Рухани жаңғыру» бағдарламаларының іске асуы этнология, антропология ғылымдарының өзекті тақырыптарын зерт­теуге негіз болды. Қазіргі таңда елімізде тарихи этнография бағытына да, әлеумет­тік этнография бағытына да сұраныс жоғары. Тәуелсіздік жылдарында «музейлік этнография» бағыты да дамудың жаңа сатысына көтерілді.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлт­тық университетінде этнограф (этнолог) кадрларды дайындау қазіргі таңда Тарих факультетінің, Археология, этнология және музеология кафедрасының «Этнология және антропология» оқу бағдарламасы аясында атқарылады. Магистратура, докторантура бағытында білім алушылардың шетелдік ғылыми ортадан тағылымдамадан өтуі де мемлекет тарапынан қаржыландырылады. Этнолог, антрополог мамандарын дайындауға грант бөлу, этнографиялық ғылыми жобаларды қаржыландыру істерінің мемлекет тарапынан қолдау табуының өзі «этнология және антропология» бағытын дамыту ісінің мемлекет назарында екенін дәлелдейді.
Білім беру мен ғылымды қатар алып жүру, ғылыми зерт­теулер нәтижесін оқу бағдарламасына енгізу білім алушылардың кәсіби дайындығын шыңдау үшін аса қажет. Ұстаз-ғалым әріптестеріміз тек соңғы жылдары «Қазақ­станның аридтік аймақтарында сумен қамтудың дәстүрлі әдістері: этнологиялық және геоархеологиялық тұрғыда қарастыру» (2018-2020); «Қазақ­станның шөлді атыраптарының егіншілік-малшаруа­шылық ландшафтарын этнографиялық және геоархеологиялық зерт­теу: иге­ру мен бос қалдырулардың тарихи себептері» (2020-2022) ат­ты іргелі ғылыми-зерт­теу жобаларын білім берумен ұштастыра отырып, оңтайлы жүзеге асырды. Нәтижесінде мерзімдік қоныстарды пайдалану, көш-керуен жолдарын игеру, суды пайдалану, соның ішінде құдық қазу және оның қабырғасын тас, кірпішпен қалау, сондай-ақ тал, жүзгін, көкбұта, сексеуіл, жыңғылмен шегендеу сияқты табиғат­ты игерумен байланысты қазақ халқының дәстүрлі білімдер жүйесінің аймақтық және жергілікті жерге тән ерекшеліктері нақтыланды. Зерт­теулер барысында белсенді қолданыстағы құдықтар түрлерімен қатар, жойылу қаупіндегі әрі шұғыл қорғауды қажет ететін кейбір қарауыл-құдық түрлері анықталды.

 

 
Зерттеуге алынған жаңа бағыттар

Қазіргі кез­де біздің ұстаз-ғалымдар білім берумен қатар жүзеге асырып отырған «Қазақ­станның оңтүстік-шығыс және шығыс аймақтарының (Шу-Іле ауданы, Тарбағатай және Алакөл алабы) мәдени мұрасын пәнаралық (археологиялық және тарихи-этнографиялық) зерт­теу» ат­ты 2022-2024 жылдарға арналған мақсат­ты ғылыми жобаның бір бағыты – аймақтық этнографиялық зерт­теу. Қазақ­станның әр өңірінің ғасырлар бойына қалыптасқан этнографиялық аймақтық ерекшелігі бар. Аймақтық ерекшеліктер әлі күнге толық зерт­телмеген. Қазақ халқының әртүрлі өңірлерінде аймақтық ерекшеліктерге қарай қалыптасқан тарихи мәдениеті, ру-тайпалық құрамы мен дәстүрлі шаруашылықты жүргізу ерекшеліктері, материалдық және рухани мәдениеті аса күрделі ғылыми зерт­теулер қатарына жатады. Осыған байланысты қазақ халқының бір аймақтағы сан ғасырлық тарихы, олардың қоныстану тарихы мен этнос­тық құра­мы, саны, тұрмысы, дәстүрлі шаруашылығы, қоғамдық қатынас­тары, материалдық мәдениеті, соның ішінде баспанасы, тұрмыстық бұйымдары, киім-кешектері, тағамдар жүйесі, рухани мәдениеті, яғни отбасылық әдет-ғұрыптары, халықтық білімдер жүйе­сі, наным-сенімдері, некелесуге, өлікті жөнелтуге қатысты жосын-жоралғылары қамтылады. Өңірдің аймақтық ерекше­лігін көрсететін байырғы этнографиялық ұғымдар мен категория­ларды жинақтап, бір арнаға тоғыстырып жүйелеу, осыған орай жергілікті этнографиялық сөздерді жинау, тіл ерекшеліктері сияқты іргелі тақырыптарды ғылыми тұрғыда зерделеу маңызды шара болып есептеледі. Әсіресе жекелеген аймақ қазақтарының этно­саяси, этномәдени, этношаруа­шылық, әлеумет­тік-демографиялық тенденцияларын ғылыми біртұтас зерт­теу, қазақ жерінің әр аймағында өмір сүрген қазақтардың аймақтық ерекшеліктерін негізге алып, тарихи этнографияны ғылыми-теориялық, ғылыми-практикалық игеру отандық этнология ғылымында басты орынға шығып отыр.
Сондай-ақ білім мен ғылым саласында атқарып жүрген қос қызметіміздің бірі – «Қазақ­станның ежелгі және қазіргі мәдениетіндегі қасқыр мен ит­тің рөлін этнозооархеологиялық зерт­теу» ат­ты 2022-2024 жылдар аралығындағы зерт­теу жобасын жүзеге асыру. Жоба орындауға тапсырыс беруші: Қазақ­стан Республикасы Жоғары білім және Ғылым министрлігі. Жоба орындаушылар тобын этнографпен қатар, зооархеолог, геоархеолог, зоолог мамандар құрап отыр. Этнозоoархеология – этнологиялық, археологиялық және зоологиялық зерт­теулерді біріктіретін пәнаралық ғылым саласы, Қазақ­станның іргелі ғылыми зерт­теулерінде бұл бағыт­та қолданылып отырған тұңғыш жоба.

Петроглифтегі қасқыр мен ит бейнесіне этнографиялық көзқарас

Бұл жоба Қазақ­стандағы аса маңызды тақырыпты этнозоoархеология тұрғысынан зерт­теуді көздейді. Археозоологиялық негізгі ақпарат­ты қасқыр/ит сүйектері мен жерлеулердің талдауларынан, жартастағы сурет­терден, этнографиялық талдаулар мен генетикалық зерт­теулерден алуға болады. Қазақ және түркі халықтарының Көкбөріге табынуын, Көкбөрінің ұрпағымыз деп санауын палеоэтнографиялық тұрғыда жаңа білімдер негізінде сараптаудың қажет­тілігін алға тартады. Қазақ даласында қазақы ит – тазы мен төбет­тің азайып бара жатқанының соңғы жылдары қоғам арасында жиі талқылануы Үкімет­тің де назарын аударды. Қазақ­стан үкіметінің Сенаты 2022 жылы 29 желтоқсанда қазақы ит тұқымы – «тазы мен төбет тұқымын сақтау, көбейту» туралы заң жобасын талқылап, аталмыш заңның 2023 жылдың 3 қаңтарында бекуі біздің бұл зерт­теуімізге ерекше серпін берді.
Қазақ­станда жүргізілген архео­логиялық қазба жұмыстары барысында табылған қасқыр мүсіндері бейнеленген шырағдандар, қасқыр басы бейнеленген ғұрыптық, тұрмыстық бұйымдардың қолданыс аясы мен архаикалық мәні өзіне назар аудартпай қоймайды. Осындай зерт­теу кезінде жергілікті археологтар «ит жерлеу» орындарын тауып, сүйектің қазақы ит тұқымы – тазыға тиесілі екенін анықтады. Адаммен бірге тазы қосып жерлеген оба, қорымның табылуы да тазының тарихи рөлі туралы білімді кеңейте түсті. Жерленген тазы сүйектерін тауып, алғашқы зерт­теулер нәтижесін ғылыми айналымға ендірген ғалымдар қатарында археологтар – Ералы Акымбек, Мәмбет Шағырбаев, Бағашар Қожахметовты ерекше айтуға болады.
Осы жобаны жүзеге асыру аясында қазіргі таңда біздің ұстаз-ғалымдар қасқырларға, тазы, төбетке қатысты археологиялық және этнографиялық деректердің мәлімет­тер базасын жасауда. Ол 4 дерекқордан тұрады: жерленген қасқыр мен ит сүйектері (тұрақтарда, қоныстарда, қорымдарда); қолданбалы нысандардағы көркем бейнелер (тас, ағаш, металл, сүйек, саз, қыш, тоқыма бұйымдарда); Қазақ­станның петроглифтік ескерткіштерінің жартас-өнер сурет­тері, тарихи-этнографиялық жазбалар, фотодеректер, статистикалық мәлімет­тер. Осы құрылған дерек қорларының географиялық орналасуына, мерзімделуіне тақырыптық, сандық-салыстырмалы талдаулар әзірленуде.

Қасқырлар мен ит­терге байланысты мәдени-антропологиялық ерекшеліктер: көне жәдігерлер, киелі культ және наным-сенім жүйелері, этнолингвистикалық деректер, қасқыр аулаудың дәстүрлі әдістері, қасқыр терісін өңдеу, тазы мен төбет­терді аңшылық пен мал қайыруға үйрету; қасқыр мен қазақы ит тұқымдарының дене мүшелерін этномедицинада ғұрыптық ритуалда пайдаланудың нәтижесін айғақтау. Қасқыр мен ит­тің дене мүшелерін этномедицинада пайдалануды қазақ халқы дәстүрлі халықтық білімінде ата-бабаларынан ертеден мұрат еткен.
Археологиялық-далалық зерт­теулер Сырдария өзені аңғарында ит қорымдарының ең көп шоғырланған жерлеріне, ал Шу-Іле мен Тарбағатай тауларына оңтүстік пен солтүстіктің әртүрлі климат­тық және мәдени әсерлеріне ұшыраған бай петроглифтік мұрағат­тарына қатысты жүзеге асырылуда.
Зерт­теу тобының мүшелері шетелдік мамандар – Рената Сала (Италия) мен Жан-Марк Деомның (Бельгия) қатысуымен 2022 жылы Шу-Іле өзендері аңғарында орналасқан Еспе, Қарашағыл, Аққайнар шатқалдарында жұмыс жасап, осы жердегі жартас шатқалдарындағы қасқыр, ит және қасқыр-адам (басы қасқыр, денесі адам кейпіндегі мифтік бейне), ит-адам (басы ит, денесі адам кейпіндегі мифтік бейне) бейнелерін тіркеп, паспорт­тады. Жартастардан бұрын белгісіз болып келген жаңа «ит-адам», «қасқыр адам» бейнелерінің табылып, тіркелуі түркі халықтарының қасқыр тотемі мен ит тотеміне қатысты жаңа палеоэтнографиялық көзқарастар қажет екенін айғақтады. Таңбалы, Құлжабасы, Қаратау, Сауысқандық шатқалдарындағы қасқыр-адам бейнелеріне палеоэтногрофиялық интерпретация жасалуда. Қасқыр-адам бейнесі тотемдік, магиялық рөлімен қатар, аңыздық тұрғыда адам мен қасқыр арасындағы тылсым байланысты, генетикалық байланысты білдіреді.
Этнозоологиялық далалық зерт­теулер аңшылық дәстүрлер (қасқыр, тазы, төбетпен байланысты) сақталған өңірлерде жалғасуда. Зооархеологиялық зерт­теулер – қасқыр мен ит­тердің ДНҚ талдауларына үлгілер алу, жинау; Қазақ­стандағы қазіргі қасқыр мен ит­тердің, соның ішінде сұр қасқырдың (еуразиялық, каспийлік) және ит­тердің түрлерінің остео­логиялық-генетикалық талдаулары; таңдалған археологиялық орындардағы қасқыр мен ит сүйек­терінің остеологиялық талдаулары бағытында өрбіп отыр.
Жоба орындаушылардың этнографиялық тобы дәстүрлі аңшылықта қасқыр аулаудың қазіргі таңда жойылып кеткен немесе жойылу қаупіндегі көне әдістерін зерт­теуде. Сонымен қатар кесене қабырғаларындағы, құлпытас бет­теріндегі қасқыр/итпен байланысты байырғы символдар мен атрибут­тар жүйесі тіркеліп, ғылыми өңдеумен байланысты этноархеологиялық зерт­теулер жүргізілуде. Ұстаз-ғалымдардың «этнология және антропология» мамандығындағы білім алушыларды кәсіби дайындауы далалық зерт­теулер, яғни практикалық мектепте этноархеологиялық, зооархеологиялық, этнофольклорлық, этноэкологиялық, этноботаникалық әдістер пәнаралық тұрғыда жалғасады. «Далалық мектеп» – мамандардың мето­дологиялық мәдениетін көтеретін тиімді дәстүр.
Соңғы жылдары білім беру бағдарламамызға «Медия-этнография» пәнін қостық. Баланың бойына ізгі қасиет­тер отбасының тәлімі арқылы дариды. Одан кейінгі баланың тәрбие алатын жері – оқу орны мен қоршаған ортасы, қоғамдық орындар, көше. Ұлт­тық құндылықтардың дәстүрлі тамырын таныту ісі бала, оқушы, жастарға ғана емес, ата-ана, орта, үлкен буын, қоғамның әртүрлі саяси, мәдени, интеллигенция қауымы мен блогерлер арасында да жүруі керек. Шоу-хабарларда, түрлі мәдени бағдарламаларда, кино саласында этнолог сарап­шының болуы маңызды. Медия-этнографияны кеңінен жүзеге асыру үшін біз бен БАҚ өкілдерінің бірлесіп жұмыс жасауын жолға қоюы­мыз қажет.

Тәт­тігүл КАРТАЕВА,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ,
Археология, этнология және музеология
кафедрасының профессоры, этнограф