ТАБАНДЫ ЗЕРТТЕУШІ, БІЛІКТІ ҰСТАЗ
Қара шаңырақ – еліміздің жоғары білімінің басты ордасы, әлемге мәшһүр Қазақ Ұлттық университеті отандық тарих саласында талай білімпаздар мен дарындарды баптады. Сол оқу орнын тәмамдап, туған университетінде 33 жыл бойы табан аудармай еңбек етіп келе жатқан тарихшы-ғалым, ұстаз, тарих ғылымдарының докторы, профессор, академик Берекет Кәрібаев бауырымыз бұл күндері асқаралы 60 жасқа толып отыр.
Б.Кәрібаев – ғылыми ізденістермен қатар, ғылыми және педагогикалық кадрлар даярлау ісіне де белсене араласып жүрген жетекші. Б.Кәрібаевтың ғылыми жолының табысты кезеңі – «Қазақ хандығының құрылу тарихы» атты монографиясының жарыққа шығуы.
Қазақ хандығының құрылу тарихына байланысты жазылған тарихи зерттеулер мен әдебиеттердің бәрінде хандықтың негізін салушылар – Керей мен Жәнібек хандар деп айтылатыны белгілі. Олардың Әбілқайыр ханнан бөлініп, Жетісудағы Моғолстан атты хандыққа келуімен Қазақ хандығы құрылды деген пікірді зерттеушілердің бәрі мойындайды. ХІХ ғасырдың ортасында айтылған бұл пікір кейінгі күндерге дейін тек даму үстінде болды. Бірақ та осы саяси үрдісте жетекші рөл атқарған тұлғалар – Керей мен Жәнібек хандар туралы зерттеулер толық жүргізілмей, олар туралы біліміміз тек дерек мәліметі деңгейінде қала берді. Заман талабы өзгеріп, өз тарихымызға қайта үңілгенде қолда бар деректерге сүйеніп, ұлттық мемлекетіміздің іргетасын қалаушылардың ел тарихындағы алатын орнын ашып көрсеткен кәсіби тарихшылардың бірегейі Берекет Кәрібаев болды.
Қазақстандағы мемлекеттілік мәселесі саяси мәселеге айналған кездер болды. Көрші ел идеологтарының «Қазақстанда мемлекет болған жоқ» деген ұстанымдары өз кезегінде қоғамда үлкен резонанс туғызды. Мәселе мемлекеттік деңгейге көтерілді. Ел басшылығы 2014 жылы Қазақ Ордасының кіндігі Ұлытауда мәлімдеме жасай отырып, кезекті жолдауында алдағы 2015 жылы Қазақ хандығының 550 жылдық мерекесі атап өтілетінін жария етті. Осыған сәйкес ұлттық мемлекеттілігіміздің үлкен белесі болған Қазақ хандығы турасындағы деректерді жүйелеу, зерттеу жұмыстарын халыққа ұсыну қажеттілігі туды. Осындай сәтте білікті маман, кәсіби тарихшы ретінде Б.Кәрібаевтың еңбектері, баяндамалары, сұхбаттары оқырмандары мен тыңдармандарының көңілінен шығып жатты.
Отандық тарих ғылымында Қазақ хандығы туралы іргелі зерттеулер дайындаған Б.Кәрібаевтың алатын орны ерекше. Берекет Кәрібаев Қазақ хандығының тарихын зерттеудің жаңа методологиясын ұсынды. Ғалым мемлекеттілік мәселесін тек формациялық тұрғыда танып білудің қиындығына, тіпті мүмкін еместігіне назар аудара отырып, тарихи үдерістің барлық қарама-қайшы тұстарын ашатын тұжырымдаманы ұстану қажеттілігін атап көрсетті. Тәуелсіздікке дейін Қазақ хандығы формациялық бағытта зерттеліп келгендігіне, солай етуге тарихшылардың мәжбүр болғандығына назар аударды. Мұның өзі қазақ мемлекетінің өткенін шынайы қарастыруға кедергі болған. Ендігі кезекте хандықтың тарихын Орталық Азия аумағындағы тарихи үдерістермен байланыстыра зерттеген ғалым алғашқылардың бірі болып оның деректерінің аясын кеңейтуді, яғни ауызша тарих айту деректерін пайдаланудың қажеттілігін баса көрсетті.
Берекет Кәрібаевтың отандық тарих ғылымындағы зерттеу нысаны – Қазақ хандығының тарихы. Ғалым бұл мәселемен ұзақ уақыт айналысты және өнімді еңбек етті, толымды монографияларын жарыққа шығарды. Б.Кәрібаев еңбектерінің басты ерекшелігі мынада: зерттеулер қазақ тілінде жария болды. Сондықтан оқырмандары да көп болды және жұртшылықтың көңілінен шығып жатты. Өйткені Қазақстанның соңғы орта ғасырлық дәуірі бойынша зерттеулер орыс тілінде жүргізіліп келген болатын. Ал Б.Кәрібаев кітаптары ұлттық тұрғыдан алып қарағанда жаңалық болды деуге болады.
Тарихшы-ғалым «Қазақ хандығының құрылу тарихы» атты дербес зерттеуінде әртүрлі тілдерде жазылған көптеген орта ғасырлық жазба дерек мәліметтеріне, түрік халықтары мен қазақ халқының ауыз әдебиеті материалдарына сүйене отырып, Қазақ хандығының құрылу тарихындағы күрделі мәселелерді жүйелі түрде тереңірек зерттеген. Қазақ халқының қалыптасуының аяқталуы мен Қазақ хандығының құрылуы бір кезеңде жүзеге асқан тарихи үдеріс деп есептеп, Қазақ хандығының негізін қалаған тарихи тұлғалар – Керей мен Жәнібек хандардың тарихи рөлін ашып көрсеткен. Монографияда тақырыпты зерттеудің теориялық-методологиялық мәселелері, деректері және тарихнамасы арнайы талданған. Қазақ хандығының құрылуының этникалық алғышарттары, саяси алғышарттары, барысы және оның кезеңдері өзара сабақтастықта, логикалық өзара байланыста жан-жақты қарастырылады. «Қазақ» этнонимінің мәні мен мазмұнына тарихнамалық талдау жасалған. Қазақ хандығының құрылуының тарихнамасын алғаш рет зерттеушілерге жүйелеп берген де ғалым Б.Б.Кәрібаев болатын.
Б.Кәрібаевтың 2015 жылы «Қазақ хандығының күшеюі (ХV ғ. соңы– ХVІ ғ. алғашқы ширегі)» атты екінші монографиясы жарық көрді. Мұнда ғалым көрсетілген уақыттағы Қазақ хандығының Мауреннахр билеушілерімен, Түркістан аймағы үшін жүргізілген күрестерінің себептерін, барысы мен кезеңдерін және қорытындыларын зерделейді. Автор мұнда жазба дерек мәліметтерін ғана емес, археологиялық материалдарды да пайдаланады. «Қазақ хандығының жарты ғасырлық күресі Қасым ханның билігі тұсында мемлекеттің күшеюіне алып келді» деген тұжырым жасады.
Ғылыммен айналысып, тарихи деректер мен архив құжаттарымен жұмыс істеу және студенттерге дәріс беріп, ғылым мен білімді ұштастыра білу оңай шаруа емес. Ал ғалым бауырымыз осы екі саланы қатар алып жүрген бүгінгі күндегі бірегей тұлғалардың бірі деп баға берсек, артық айтқандық емес.
Талай дарын иелерінің бесігін тербеткен киелі Арал топырағы – қасиет пен тектілік мекені. Осы теңіз төскейінде дүниеге келген Берекет Ақеспе ауылындағы орталау мектепті бітіріп, Қызылорда қаласындағы политехникумда білімін жалғастырады. Оны тәмамдағаннан кейін, 1983-1985 жылдары Кеңес әскері қатарында қызмет атқарады. Кеңес әскері қатарында қызмет атқарып жүрген кезінің өзінде де КСРО тарихы мен саясатын өте жақсы, әрі тарихи тұрғыдан талдай білгендігін мынадай оқиғадан байқауға болады. Бірде Ленин бөлмесіне шамамен 80-ге жуық жауынгерлерге дәріс өтіп жатқан капитан сабағына бірнеше әскери шенді адамдар кіріп келеді. Олардың ішінде сол уақытта Одаққа белгілі генерал да бар еді. Генерал: «Совет үкіметі басшысының 1983 жылғы соңғы мәлімдемесін кім айтады?» деп сұрақ қойып, бәрінің назарын өзіне аударады. Генерал сұрақты екінші рет қайталап қояды. Бірақ та Ленин бөлмесіне жиналған офицерлер мен отырған бірде-бір жауынгер жауап бермеді. Үшінші рет сұрағанда қатардағы жауынгер Берекет Бақытжанұлы орнынан тұрып, алдымен өзін таныстырып, соңғы қабылдаған Қаулының төрт пунктін айтып береді. Жауынгердің жауабына риза болған генерал Берекет Бақытжанұлына әскери алғыс жариялайды. 1985 жылы әскер қатарында болып, жауынгерлік борышын өтеп келген болашақ ғалым С.М.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университетінің тарих факультетіне төрт пәннен емтихан тапсырып, 1-ші курс студенті атанады. Жас студенттің тарихшы-ғалым болып қалыптасуына университет қабырғасында дәріс берген профессор-оқытушы ғалымдардың септігі мол болды. Сол бір студенттік шақта тарих пәнінен кіріспе дәріс өткен Ә.Хасеновке «Ағай, сіз дәріс барысында көп айтқан «қазақ» сөзі қандай мағына береді. Ол сөз қашан пайда болған және Қазақ хандығы қашан құрылған», – деген бірнеше сұрақ қояды. Сол кезде ұстазы: «Бұл мәселелер әлі күнге дейін тарих ғылымында толық зерттеліп нақтыланбаған, сондықтан болашақ тарихшы, ғалым болатын сендерсіңдер, оны зерттеу сендердің үлестеріңде», – деп жауап беріпті. Болашақ ғалым осы сәттен бастап Қазақ хандығының тарихын зерттеуді алдына мақсат етіп қояды. Студент кезінде ғылыми ізденістер мен тарихи дереккөздерімен жұмыс істеуі, студенттер арасында өтетін ғылыми конференцияларда баяндама жасап, алдыңғы орындарды иеленуі болашақ ғалымның ғылыми көзқарасы мен зерттеу әдісін қалыптастырады. 1990 жылы «тарих және қоғамтану пәндерінің оқытушысы» мамандығы бойынша үздік дипломмен университетті аяқтайды. Болашағынан үміт күткен факультеттің профессор-оқытушылары оны жас маман ретінде тарих факультетінің Қазақ КСР тарихы кафедрасына ассистент қызметіне алады. Сол кезден күні бүгінге дейін Берекет Бақытжанұлы аталмыш кафедрада оқытушылық қызмет атқарып келеді. Ол ассистент, аға оқытушы, доцент, профессор сынды қызметтік сатылардан өтті. 2016 жылдан бері университеттегі Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісі қызметін атқарып келеді. Кафедрадағы алғашқы қызмет жылдарында оған ұстаздары ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысудың, диссертация тақырыбын таңдаудың қажет екенін ескертеді. Марқұм профессор Н.Масанов: «Егер ежелгі және ортағасырлардағы Қазақстан тарихының мәселелерімен айналысатын болсаң, онда сол кезеңдердің жазба деректерін жүйелі түрде жетік білуің керек», – деп кеңес береді. Ұстазының ақылынан соң, 2-3 жыл бойына ғылыми айналымдарға түсірілген Қазақстан тарихының барлық деректерін жинап, танысады. Ғалымның ең алғашқы мақаласы «XV ғ. соңы – XVI ғ. басындағы Орталық Азиядағы оқиғаларға байланысты Қазақ хандығының жүргізген сыртқы саясаты» атты тақырыппен 1993 жылы университет қабырғасында жаңадан ғана тарих сериясымен шыға бастаған «Хабаршы» журналының №1 санында жарық көреді. Осы сәттен бастап ғалым ініміздің ғылыми мақалалары мерзімді басылымдарда жиі жариялана бастайды. Ол 1996 жылы ҰҒА академигі, профессор Б.Көмековтің ғылыми жетекшілігімен «XV ғ. соңы – XVI ғ. І ширегіндегі Қазақ хандығының Мауереннахр мемлекеттерімен саяси қарым-қатынасы» атты тақырыпта кандидаттық диссертациясын сәтті қорғады. 1999 жылы доцент атағына ие болады. Ал 2010 жылы ҰҒА академигі Б.Көмековтің ғылыми кеңесшілігімен «Қазақ хандығының құрылу тарихы» атты тақырыпта докторлық диссертациясын қорғап, 2011 жылы профессор атағын алады. Б.Кәрібаев жалпы саны 700-ден астам ғылыми, ғылыми-көпшілік жұмыстар мен оқу, оқу-әдістемелік құралдардың авторы. Оның ішінде 20 жеке монографиялық кітаптың, 40-тан аса авторлық ұжыммен жазылған кітаптардың, Қазақстан тарихы бойынша 4 тарихи анимациялық фильмнің сценарийінің авторы. Берекет Кәрібаевтың өзінің докторлық диссертациясын жазуда алдына мынадай негізгі бес принципті қоюы және оны ыждаһатты орындауы тарих ғылымымен айналысамын деген жастарға үлгі боларлықтай жағдай. Біріншіден, қазақ хандығының құрылу тарихы Қазақстанда жазылуы керек, екіншіден, Қазақстан азаматы жазу керек, үшіншіден, қазақ тілінде жазылу керек, төртіншіден, Ұлттық университеттің ғылыми кеңесінде қорғалып, бесіншіден, ұлттық сипаты бар белгілі баспадан кітап болып жарыққа шығару керек.
Кезінде тарихшылар Қазақ хандығының құрылған мерзіміне қатысты түрлі болжамдар жасағаны тарихтан белгілі. Сондықтан тарихшы-ғалым Б.Кәрібаев зерттеушілер келтірген болжамдардың әрқайсына жеке-жеке тоқталып, оларды «неге ғылыми орта қабылдамады» деген сұраққа жауап іздеді, зерттеді және талдау жасады. Алайда осы деректердің бәрінің нүктесін қойып, өзінің нұсқасын дәлелдеу кәсіби тарихшыға тыңғылықты дайындықты және өз көзқарасына деген батыл сенімді қажет етті. Берекеттің ұстазы Қазақстанның соңғы орта ғасырлар тарихының білікті маманы, танымал ғалым Клавдия Пищулина болатын. Ол өз кезегінде барлық болжамдарды зерттей келе М.Х.Дулати жазып қалдырған деректерді негіз етіп алды. Берекет Бақытжанұлы әркез ғылыми кеңесшісінен қолдау алып отырды. Ғалымның дербес зерттеулері мен дәйекті тұжырымдарынан кейін, оның ресми сарапшылары мен ғылыми орта Өзбек ұлысында ғана емес, сонымен қатар 1462 жылы өлген Есен-Бұға ханнан кейін іс жүзінде биліксіз қалып, құлдырау жағдайына ұшыраған Моғолстанда да, әсіресе Жетісуда болған оқиғалардың барысын ескере отырып, сондай-ақ қазақтың іс жүзінде қалыптасқан Ұлы жүзінің жергілікті рулары мен тайпаларының Жәнібек пен Керейге қолдау көрсеткенін ескеріп, Қазақ хандығының құрылуының Мұхаммед Хайдар Дулати айтқан хижра бойынша 870 жыл, біздің жыл санауымыз бойынша 1465-1466 жылдар деген мерзімге әбден келіседі.
Ел басшылығы осы дерекке сүйене отырып, Қазақ хандығының 550 жылдығын атап өту туралы шешімге келді. Берекет Бақытжанұлы 1998 жылы «Егемен Қазақстан» газетінің тапсырысымен Қазақ тарихындағы Керей хан, Жәнібек хан, Бұрындық хан, Қасым хан және т.б. жеке тарихи тұлғаларға байланысты сериялы жарияланымдар жариялады. Сөйтіп, 1998 жылдың аяғында «Егемен Қазақстан» газетінің тарихшылар арасында тұңғыш лауреат атанды. 2015 жылы «Кітап мәдениетін дамытуға қосқан зор үлесі үшін» алтын медалімен және «2015 жылғы ЖОО үздік оқытушысы» медалімен марапатталды. 2016 жылы «Құрмет» орденімен марапатталды. Сонымен бірге «Жалаңтөс батыр», «Бұхарбай батыр» және тағы басқа оншақты медалдарының иегері. Б.Кәрібаев 2015 жылы Қазақ хандығының 550 жылдығының мерекесін дайындау және өткізу жөнінде құрылған үкіметаралық комиссияның құрамында жұмыс істеді. 2017-2019 әл-Фараби атындағы ҚазҰУ жанындағы «тарих», «археология және этнология» және «түркология» мамандықтары бойынша философия докторы (PhD) ғылыми дәрежесін беретін ғылыми кеңестің төрағасы, ал 2018-2020 жылдары Ұлттық ғылыми кеңестің мүшесі болып істеді. Б.Кәрібаев 100-ден астам халықаралық және республикалық ғылыми конференцияларға қатысып, онда XIII-XVIII ғасырдағы Қазақстан тарихының этникалық, саяси, мемлекеттілік тарихы мәселелері, қазақ тарихындағы тұлғалар тарихы жөнінде баяндамалар жасады. Ғалым тек Қазақ хандығының құрылу тарихын зерттеумен шектеліп қалған жоқ, оның зерттеу диапазоны ауқымды. Ол ХІІІ-ХVIII ғасырлар аралығын қамтитын, зерттеуді қажет ететін өзекті мәселелермен айналысуда, атап айтсақ Алтын Орда дәуіріндегі саяси, этникалық, жеке тұлғалар тарихы, XIV-XV ғғ. Қазақстан аумағындағы мемлекеттік құрылымдар тарихы, Қазақ хандығының құрылуы мен күшеюі тарихы, XV-XVIII ғғ. қазақ тарихының мәселелері, қазақ этногенезі мен «қазақ» этнонимінің мәселелері, Қазақстан аумағындағы мемлекеттілік тарихы. Берекет Бақытжанұлының зерттеуінен туындаған еңбектердің көлемі мол, мазмұны терең әрі өзекті. Оның зерттеулері нәтижесінде дүниеге келген ғылыми мұрасы саналатын еңбектері – қазақ тарихындағы құнды еңбектер.
Берекет Бақытжанұлы табандылықпен, мақсаткерлікпен еңбек етуі нәтижесінде алпыс жылдық мерейтойын ірі ғалым, ұлағатты ұстаз, Ұлттық Ғылым Академиясының академигі және шын мәніндегі ел ағасы ретінде қарсы алып отыр.
Тұяқбай РЫСБЕКОВ,
тарих ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА құрметті академигі