Азаматтық қоғам «флешмоб» өткізумен құрылмайды
Азаматтық қоғам – демократия мен либерализмнің орнауына әсер ететін қоғамдық институт. Жалпы бұл тақырыпта сөз қозғалғанда осы бір анықтама қоса айтылады. Иә, осы сөз тіркесіне қосарлама жүретін бейресми ережесі десек болар. Былай қарағанда бұл ұранға ұқсап кетуі әбден мүмкін. Тіпті көбі бұл сөзді солай қолданып та жүр. Президент азаматтық қоғамды дамыту туралы айтқалы бері, осы жолда нақты іспен айналысудың орнына тәуір жұмысты «флешмобқа» айналдырып жібергендер қаншама!
Билік – халық жалдаған жұмысшылар тобы
Азаматтық қоғам туралы айтсақ, үкіметтік емес ұйымдарды қоса айтамыз. Себебі бұл ұйымдар – оны құрайтын негізгі бөлігі. Азаматтық қоғам қалыптасудың алғышарты да осы. Оларды кейде «үшінші сектор» деп атайды. Неге десеңіз, бірінші сектор – мемлекеттік қызмет, екінші сектор – коммерциялық ұйымдар, ал үшіншісі – коммерциялық емес, белсенді азаматтардың ұйымдары. Яғни кәсіби қызығушылығы, ортақ мүдде үшін, болмаса азаматтық құқығын қорғау мақсатында белсенді азаматтар біріккен одақтардың, ассоциациялардың, қауымдастықтардың (community) немесе бірлестіктердің жиынтығы дегенге келтіруге болады. Мұндай үкіметтік емес ұйымдар билікпен диалог құру үшін таптырмас алаң және елдің экономикалық өсуіне, саяси тұрақтылығы мен жалпы қоғамның көңіл күйіне жақсы әсер етеді. Бұның ғылыми дәлелі де бар. Америкалық саясаттанушы Роберт Патнемнің «Демократия іске ассын десеңіз. Қазіргі Италияның азаматтық дәстүрі» деп аталатын жұмысында Италияның оңтүстігі мен солтүстігіндегі азаматтық қоғамды зерттеу, бақылау нәтижесі жазылған. Тарихи деректермен түсіндіргенде, солтүстіктегі азаматтық қоғам әлдеқайда мықты, белсенді, қалыптасқан, ықпалды еді. Патнемнің пайымдауынша, бұл елдің солтүстігі мен оңтүстігіндегі экономиканың әртүрлі болуына әсер еткен.
Бір діндегі, бір ұлттың, бір тілде сөйлейтін, бір мемлекетте тұратын халықты зерттеу барысында осындай нәтиже шығып отыр. Солтүстіктің қарыштап дамуы, экономикасының өсуі азаматтық қоғамның мықты болуына себеп емес, керісінше, азаматтық қоғамның белсенді болғанының арқасында әлеуметтік жағдай да өскен деп ойлайды Патнем.
Азаматтық қоғам – биліктің істес серіктесі, жеке азаматтардың өкілі ретінде бақылаушысы. Қоғам ешкімге тәуелді емес және билік оның жұмысын істеуші, яғни оларды тыңдаушы және қоғамға қарай жұмысын икемдейтін халық жалдаған жұмысшылар тобы. Екеуара диалог қашанда керек. Себебі мемлекет, билік шеше алмайтын, болмаса күрмеуі қиын мәселеде азаматтық қоғамның атқаратын ісі зор. Сайып келгенде, демократиялық құндылықтардың да сақталуы үшін билік пен қоғам байланысты жоғалтпауы керек. Бұл жерде тек саяси талаптар ғана емес, экологиялық жағдай, экономикалық үрдіс, ұлттық құндылықтар болмаса белгілі бір кәсіп төңірегіндегі пікірталас та болуы мүмкін.
Үкіметтік емес ұйымдардың функциясы не?
Азаматтық қоғамның орнауы – жаңағы үкіметтік емес ұйымдардың болуы, билікпен диалог, сөз бостандығы секілді талаптардан ғана тұрмайды. Бұл – азаматтық қоғамның орнауы үшін, дамуы үшін жасалатын алғышарт қана. Қалғаны халықтың өзіне байланысты, үкіметтік емес ұйымдардың азаматтармен жұмыс істеуіне орай дамиды, өседі. Халықтың ойын осы бағытқа қарай өзгерту керек. Ел азаматтары санасын азаматтық қоғам құру, қалыптастыру және дамыту, билікпен диалог, әр жеке адамның құқығын қорғау және оны естірте алу, ықпалды болуға бейімдеу керек. Бұл – үкіметтік емес ұйымдардың міндеті. Былайша айтқанда, үкіметтік емес ұйымдардың тағы бір функциясы – ағартушылық.
«Үкіметтік емес ұйым» термині 1945 жылы құрылған Біріккен Ұлттар Ұйымы Жарғысының 71-бабына алғаш енгізілді. Осы құжат бойынша «мемлекеттің ықпалынан тәуелсіз және коммерциялық емес кез келген ұйым – ҮЕҰ деп аталады». Кейбір деректерге сәйкес бүкіл әлем бойынша 10 миллионнан астам ҮЕҰ бар. Дүниежүзі бойынша ҮЕҰ-ға қаржылай қолдау жасайтын адамдардың саны 2011 жылы 1,2 миллиардтан 2014 жылы 1,4 миллиард адамға дейін көбейген. Ал 2030 жылға қарай олардың саны 2,5 млрд-қа жетуі ықтимал. Бүгінде Еуропада 129 000-нан астам қайырымдылық қоры бар. Бұл үкіметтік емес ұйымдар жыл сайын 53 миллиард еуродан астам қаражатты қайырымдылыққа жұмсайды.
Ал strategy2050.kz ақпаратына сүйенсек, Қазақстанда түрлі бағыттағы 22 мыңнан астам үкіметтік емес ұйым, 3,7 мың діни бірлестік, әртүрлі меншік нысанындағы 3,5 мың БАҚ, 234 қоғамдық кеңес, 36 салалық және 19 аумақтық ұйымдарды қамтитын 3 ірі республикалық деңгейдегі кәсіподақ тіркелген.
Азаматтық қоғамды дамыту Тұжырымдамасы
Жалпы азаматтық қоғамды құру бойынша мемлекет тарапынан да біраз құжат дайындалып, жолдаулар да айтылып, биік мінберлерде де талқыланды. Барды бар деп айтқан да дұрыс. Билік азаматтық қоғамды қалыптастыру үшін тек жағдай ғана жасай алады. Қалғаны халықтың өз қолында. Халық белсенді болса, азаматтық қоғамды қалыптастыруға тырысса, үкімет санаспай қоймайды.
2020 жылы Президент Жарлығымен ұзақ мерзімді перспективада азаматтық секторды дамытудың негізгі бағыттарын айқындайтын жаңа стратегиялық құжат – Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамыту тұжырымдамасы бекітілді. Бұл құжат туралы сол кездегі Қазақстан Республикасы ақпарат және қоғамдық даму вице-министрі Болат Тілепов былай деп еді:
«Құжат азаматтық қоғам мен билік органдарының өзара іс-қимыл саласындағы негізгі міндеттер мен басымдықтарды айқындайды. Тұжырымдамада азаматтық сектор қызметін трансформациялау бойынша жаңа тәсілдер көзделген.
Тұжырымдамаға енгізілген шаралар кешенін іске асыру 2030 жылға дейін есептелген. Тұжырымдаманы іске асыру жүйелілік, дәйектілік және ведомствоаралық өзара іс-қимыл қағидаттарына негізделетін болады. Осыған байланысты Тұжырымдама екі кезеңде іске асырылады: бірінші кезең 2020-2025 жылдарды және екінші кезең 2026-2030 жылдарды қамтиды.
Қазіргі уақытта Министрлік Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын әзірледі.
Азаматтық қоғамды дамыту тұжырымдамасында 5 негізгі бағыт белгіленген.
Азаматтық қоғам мен оның институттарын, оның ішінде қоғамдық-саяси саланы дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасау.
Қолайлы жағдайлар деп біз заңнамалық деңгейде ҮЕҰ қызметін дамыту және жетілдіру үшін қажетті жағдайлар жасауды айтамыз. Осы норманы іске асыру үшін азаматтық қоғамды дамыту үшін заңнамалық және институционалдық негіздерді жетілдіру жөніндегі жұмыс күшейтілетін болады. Сондай-ақ азаматтар мен азаматтық қоғам институттарының, оның ішінде қоғамдық кеңестердің, консультативтік-кеңесші құрылымдардың және шешімдер қабылдауда кері байланыстың басқа да арналарының қатысу нысандары мен рәсімдерін жетілдіру жөніндегі жұмыстар жүргізіледі», – деді.
Қазір Қазақстанда 22 мыңнан астам ҮЕҰ бар, оған қоса мемлекет тарапынан тұжырымдама да қабылданды, енді іс тек белсенділікті арттыру ғана. Ел санасын ағарту және азаматтық қоғамның дамуының арқасында ғана елді де дамытуға болатынын түсіндіру. Қалғанын уақыт еншісіне қалдырайық.
А. ӘБИТҰЛЫ