Құқық дегеніміз – мемлекет орнатқан және оның күшімен қорғалатын, жалпыға бірдей қоғамдық қатынастарды реттейтін тәртіп ережелерінің жиынтығы. Ғылыми анықтама осылай дейді. Ал құқықтық мәдениет дегеніміз не? Толеранттылық – шыдамды болу ғана ма? Қоғамдағы толеранттылықты қалай қалыптастырамыз?
Осынау өзекті сұрақтарды сала мамандарына жолдаған едік. «Жер бетіндегі ең толерантты халық – қазақ» дейді заңгер Советхан Сәкенов. 

1) Құқықтық мәдениет дегеніміз не?

Есенай ІҢКӘРБАЕВ,
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлт­тық университеті
саясат­тану және саяси технологиялар кафедрасының доценті,
саяси ғылымының кандидаты:

ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕНІ ТАЛ БЕСІКТЕН БАСТАҒАН ЖӨН

Адамзат өзінің даму барысында заң үстемдігін қамтамасыз етуді асыл арманына айналдырып, бұл міндет­ті орындауды қоғамның алдына кезек күт­тірмес мәселе ретінде қойғалы қаншама ықылым заман өт­ті.
Егемен ел ретінде өркениет көшіне ілескен Қазақ­стан негізгі заңы – Конституциясында өзін құқықтық мемлекет ретінде айқындаған соң, болашақ даму барысында азамат­тарының құқықтық мәдениетін дамытып, жаңа сатыға көтеру жолында қызмет етіп келе жатыр. Адамдардың құқықтық мәдениетін дамытуда құқықтық сананың ойнайтын рөлі ерекше екені белгілі.
Мемлекет­тің заң нормалары адамдардың белгілі бір мүдделеріне қатысты тұлғалардың санасы мен еркіне сүйеніп дайындалатыны белгілі. Сол себепті, заң нормаларында көрсетілген талаптар адамдардың саналы әрі ерікті әрекет­тері нәтижесінде орындалады. Олай болса, кез келген азамат­тың іс-әрекетінде оның құқықтық мәдениеті көрініс табады.
Қазақ­стан құқықтық мемлекет орнатуды азамат­тық қоғам институт­тарын көптеп құру арқылы жүзеге асыруды көздеп отыр. Мемлекет­тегі құқықтық нормалардың дұрыс жұмыс істеуі, олардың мүлтіксіз орындалуы мен іске асырылу деңгейі азамат­тардың құқықтық мәдениетінің жоғары болуымен байланыстырылады.
Кез келген сот жүйесін сәт­ті оңтайландыру, сот процестерін әділ жүргізу, азамат­тардың сот төрелігіне қолжетімділігін жеңілдету, азамат­тық құқықтық дауларды тиімді шешу, осы жағдайларда татуласу келісіміне қол жеткізу, дау-жанжалдарды медиация тәртібімен рет­теу, судьялардың белсенді жұмыс жүргізуі, тараптардың өзара келісімге келу мүмкіндігі, адвокат­тардың жауаптылығы секілді мәселелердің барлығы олардың құқықтық мәдениетіне тікелей байланысты.
Әлемдегі экономикалық-саяси даму деңгейі мықты елдердің азамат­тарының да құқықтық мәдениеті жоғары болып келеді. Себебі олар «Егер, мен заң тәртіптерін сақтап, құрмет­тесем, барлық құқықтық талаптарды бұлжытпай орындасам, бұл жағдай мемлекетім мен өзім өмір сүретін қоғам үшін пайдалы болмақ» деп түсінеді.
Баз бір мемлекет­тердің азамат­тарының негізгі бөлігінің заңнан хабарының болмауы, өз елдерінің заңдарын білмеуі және құрмет­темеуі, мемлекет тарапынан құқықтық сауат­тылық пен тәрбие мәселесінің өз деңгейінде жүргізілмеуі құқықтық нигилизмге әкеп соғып жатады.
Егер біз өз мемлекетімізде демократия құндылықтары салтанат құрғанын қаласақ, қоғамдағы гуманистік қатынастардың дамуын жақтасақ, құқықтық мәдениетіміздің жоғары болуын көздесек, құқықтық тәрбиені тал бесіктен бастағанымыз жөн болар. Ол үшін тұлға болып қалыптасар азамат­ты құқықтық жағынан тәрбиелеуді отбасынан бастап, одан кейін балабақшада, мектеп қабырғасында әлеумет­тендіру арқылы үздіксіз жалғастырғанымыз абзал. Бұл өз кезегінде тұлғаның заңды құрмет тұтатын, отансүйгіш, мемлекетшіл, тәртіпті, білімпаз азамат болып өсіп-жетілуіне зор әсер етпек.
Сондықтан азамат­тардың құқықтық мінез-құлқы мен санасын дұрыс қалыптастыру жан-жақты құқықтық білім беру арқылы іске асады. Құқықтық мәдениеті жоғары тұлға әлеумет­тік дағдылар мен қабілет­терді де тез меңгереді, олардың өмір сүруге бейімділігі де арта түседі.
Осының бәрін ескере келсек, азамат­тардың өз өмірі мен қызмет дағдыларын рет­теу үшін басшылыққа алатын құқықтық идеялары мен мұрат­тары, жоғары құндылықтары, құқықтық сенімдері мен нанымдары, мінез-құлық нормалары олардың құқықтық мәдениеті болып табылмақ.

Советхан СӘКЕНОВ, заңгер:

АДАМ ӨМІРІ ҚҰҚЫҚПЕН БАЙЛАНЫСТЫ

Құқықтық мәдениет дегеніміз – жалпы мәдениет­тердің құрамдас бөлігі. Ал мәдениет «әдеп» дегенді білдіреді.
Демек, құқықтық мәдениет – заңға сай жөн-жосықты білу, әдепті болу. Өз құқығыңды білу – заң белгілеп берген шекарадан шықпай, құқықтық негізде өмір сүру һәм заң аясында жауапты болу деген сөз. Ал адам дүниеге келген сәт­тен бастап, тәні жерде қалғанша заңның кіріспейтін кезі жоқ. Яғни, адамның өмірі құқықпен байланысты. Мәселен, көлік жүргізіп келе жатқанда МАИ қызметкері белгі бергенде зыр етіп өте шықпай, тоқтау­дың өзі – мәдениет.

 

Ләззат АХАТОВА, заңгер:

БІРЕУГЕ АУЫР СӨЗ АЙТУ ДА – ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘДЕНИЕТСІЗДІК!

Құқықтық мәдениет дегенге ғылымда анықтама бар. Жалпы құқықтық мәдениет-құқықтық сауат­тылықтан бастау алу керек шығар. Біздің қоғамда ат­тап бассаң құқықтық сауатсыздықты көресің. Құқықтық мәдениет, құқықтық сауат­тылық тек ауыр қылмыспен (зорлау, өлтіру, т.с.с) өлшенбейді. Біздің түсінік сондай. Ешкімді ұрмасам, соқпасам, тонамасам, зорламасам, өлтірмесем, ешкімнің құқығын бұзып жатқан жоқпын – құқықтың менде не шаруа­сы бар деп ойлайды.
Ал сөзбен өлтіру ше? Біреудің жеке өміріне араласу, жеке басын келемеждеу, жасын айту, дене бітіміндегі кемшілікті айту, кемсіту, ауыр сөз айту – көп бұның бәрі біреудің конституциялық құқығын өрескел бұзу екенін түсінбейді.
Ат­тап бассаң желідегі буллингті, көресің. Харрасмент жайлы екі адамның бірінен естисің. Жеке шекара, жеке өмір деген ұғымды ұмытқан­быз. Кімнің кімге үйленіп жатқаны, кімнің кіммен тұратыны немесе болғаны, әйелінің күйеуінен неше жас үлкендігі, біреуінің бұрынғы некесі туралы сөз етіп, сөз етіп қана қоймай, өзінің бес тиынын қыстырып, ақыл айтып, ауыр сөз айтып, жеке басын кемсітіп жататындардың өте көп екенінен түңілесің кейде. «Сонда біздің деңгейіміз осы ма» деп күйінесің. Осының бәрі құқықтық мәдениет­тің жоқтығының көрінісі емес пе? Ал адамның жеке өміріне араласуға заңмен тыйым салынған. Кәмелетке толған адам өз тағдырын өзі шешеді. Өз таңдауын өзі жасайды. Әсіресе жеке өміріне қатысты.
Алысқа бармай-ақ, кибербуллингтің өзі – құқықтық мәдениетсіздік, құқықтық сауатсыздық. Ал желідегі кибербуллинг нәтижесінен адамдар өлімі де орын алып жатыр. Жазықсыз жала, нақақтан жағылған күйе, буллинг (әсіресе дүйім ел алдындағы) – адам психикасына сұмдық кері әсер ететін факторлар. Жаны нәзік жандар өмірмен де қош айтысатын жағдайлар болып жатыр ғой.
Әлеужелілердегі кибербуллинг мәселесі марқұм Аягүл Мантай өлімінен кейін өткір қозғалып, нәтижесінде кибербуллингке қатысты Заң да шықты. Алайда аталған Заңда нақты осындай жағдайлар да нақты қандай жаза қолданылатыны көрсетілмеген.

Тілек ЫРЫСБЕК, ақын:

ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘДЕНИЕТ – ҚОҒАМДЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІ ТАЛАП ЕТЕДІ

Құқықтық мәдениет­ті қалыптастыру – ұзақ мерзімді процесс. Ол тек құқықтық сауат­ты ілгерілетуді ғана емес, сонымен қатар құқық пен құқықтық мәдениетке деген көзқарасты, құндылықтарды және этикалық, моралдық, қоғамдық жауап­кершілікті талап етеді.
Қазақ­стандағы заң үстемдігін құрмет­тейтін мәдениет қалыптастыру үшін құқықтық білім беруді, тәуелсіз және әділ сот­ты, саяси ашықтықты, азамат­тық қоғамды, мәдениетаралық байланысты дамыту керек. Осының бәрі қоғамның қатысуынсыз болмайды.

 

2) Қоғамдағы толерантылықты қалай қалыптастырамыз?

Есенай ІҢКӘРБАЕВ:

ТОЛЕРАНТ­ТЫЛЫҚ – БАҚЫТ­ТЫ ӨМІР СҮРУДІҢ АЛҒЫШАРТЫ

Жаңа мыңжылдықтың есігін айқара ашқан XXI ғасыр аз ғана уақыт ішінде әлемдегі құндылықтар жүйесіне айтарлықтай өзгерістер енгізіп, адамзат­тың дүниетанымдық көзқарастары мен саяси-құқықтық мәдениетіне түрліше ықпал етуде.
Өркениет­тердің қақтығысы кезеңінде әрі ерекше турбулент­ті жағдайда өмір сүріп отырған адамдардың санасында жаңғыруға, қоғамда соны саяси серпілістер жасауға ұмтылыс көрініп тұр. Демократиялық сая­си құрылыстың жаңа жүйесінің қалып­тасуы жағдайында жалпы әлемді танып білуге деген үлкен қызығушылықтың бар екені де анық байқалады.
Сондықтан бүгінгі жаһандану жағдайындағы әлем аренасында қым-қуат қайшылықтар мен шиеленістерге, алапат арпалыстар мен ерегестерге, түрлі өзгерістер мен жаңартуларға куә болып жүрміз. Жаһандану процесінің адамзатқа мол мүмкіндіктер беруімен қатар, орасан жапа шектіріп отырғаны да шындық.
Қазіргі ақпарат­тық қоғам жаңа технологиялар енгізу арқылы адамдар өмірін жеңілдетіп, адами капитал мен құндылықтарды арт­тырып, көптеген игілік пен байлыққа қол жеткізіп отырғанымен, жалпы әлемдік түрлі-түрлі қауіп-қатердің бұлты күн сайын қоюлана түсуде. Өркениет көшіне ілескен алып мемлекет­тердің өзінің арасында саяси шиеленістер өршіп тұр. Этникалық тұрғыдағы, діни сипат­тағы дүрдараздықтар соғыс қаупін сейілтер емес.
Міне, осындай алақұйын кезеңде туындайтын әртүрлі сын-қатерлерге өз деңгейінде лайықты жауап қайтару үшін адамзат баласы ерекше төзімділік танытып, өзара келісімге келіп, толерантылыққа жүгінуге мәжбүр. Мұндай қасиет мемлекет­тердің бірі-біріне құрмет көрсетуіне, ізгілікке үндеуіне, өзара сыйластыққа жетелейді.
Татулыққа негізделген толерант­тылық барша адамның еркіндігін білдіреді, олардың бостандық сүйгіш қасиет­терін арт­тыра түсіреді. Бұл, өз кезегінде, қоғамның біртұтастығы мен саяси тұрақтылығына бастар жол. Кез келген төзбеушілік – адамның ең жоғары құндылығы болып есептелетін еркіндігіне соққы болып тиеді, шыдамсыздық саналуан дау-дамай мен жанжал өртінің шығуына себеп болмақ.
Ал жеке адамдардың бойында қалыптасқан төзбеушілік пен шыдамсыздық қоғамдағы жат қылық пен жаман пиғылдардың бастамасы болса, толерант­тылық пен төзімділік – бақыт­ты өмір сүрудің басты алғышарт­тары.
Қазақ халқының бойында ғасырлар бойы қалыптасқан толерант­тылық оның рухани құндылықтарының негізі деуге де болады. Туған халқымыздың осы бір керемет қасиет­тері бүгінгі Қазақ­стан қоғамындағы азамат­тық татулық пен ұлтаралық келісімнің әрі дінаралық теңдіктің таразысындай болып тұр.
Қазақи тәрбие қашанда ынтымаққа, бірлікке, төзімділікке үндеген. Бұл – біздің халқымыздың ең бір асыл қасиеті. Толерантылыққа шақырғаннан ұтпасақ, ешқашан ұтылмаймыз. Қазақ­станда толерант­ты мәдениет қалыптастырудың алғышарт­тары да тамаша төзімділік қасиет­терден сусындайтыны шындық.
Бірақ өкінішке қарай, кейінгі кездерде біздің халықтың төзімділігін басқаша түсінетіндердің бар екені де, әрі олардың даусы күн өткен сайын зорайып келе жатқаны да бүгінгі өмір шындығы.
Еліміздің ертеңіне қауіп төндіріп, ұлт­тық мүддемізге қайшы келетін мұндай мүмкін һәм ықтимал жағдайлардың алдын алу бағытында жұмыс істеп, оған қарсы шара қолданған кезде ғана өзегімізді өртейтін өкініштерге жол бермейміз. Бұл бағыт­тағы кез келген әрекет­ті мемлекет­тік деңгейде өзара келісіммен, ақылмен, ынтымақпен шешкен абзал.
Бүгінгі аласапыран заман тек біздің елімізді ғана емес, бүкіл әлем жұртшылығын толерант­тылықтың жарқын үлгісін көрсетіп, төзімділіктің шынайы мәні мен маңызын терең түсінуге шақырып отырғандай. Осы бір аксиомаға айналған ақиқат­ты түсінбей әлем қауіптен арылмайды, қатерден құтылмайды.

Советхан СӘКЕНОВ:

ЖЕР БЕТІНДЕГІ ЕҢ ТОЛЕРАНТ­тЫ ХАЛЫҚ – ҚАЗАҚ

Толерант­тылық дегеннің қазақша баламасы бар. Оның аты – сабыр, шыдам, төзім. Қазақты ешкім де сабырсыз, төзімсіз деп айта алмайды. Керісінше, тарих бетін парақтасақ «Сабыр түбі – сары алтын» дейтін қазақтың шыдамсыздық танытқан жері жоқ.
Сондықтан «Жер бетіндегі ең толерант­ты халық – қазақ» деп сеніммен айта аламыз. Тіпті біздің толерант­тығымыз шектен асып бара жатыр ма деп ойлаймын.
Дұрыс түсінуіміз керек, толерант­тылықтың бір аты – мәдениет, сабырлылық болса, екінші аты – ынжықтық. Ондай толерант­тылықтың керегі жоқ. Мысалы, әлдеқандай басқа ұлт өкілі қатысқан қылмыс болса, кінәні әуелі қазақтан іздейді. Жоқ, бұл толерант­тылық емес! Шыдамды бол, бірақ шыдамның да шегі бар!

Ләззат АХАТОВА:

«Тәртіпсіз ел болмайды»

Ол үшін халықты сауат­тандыру керек. Осы мәселе мені де ойландырады. Әр адам жоғарыда өзім атап өткен әрекет­тердің біреудің құқығын таптау екенін, құқықбұзушылық екенін ұғына алу керек. Заңға бағыну – құлдық емес, тәртіп екенін ұғыну керек. Ал «тәртіпсіз ел болмайды», Бауыржан атамыз айтпақшы.

Тілек ЫРЫСБЕК:

ТӘУЕЛСІЗ ЖӘНЕ ӘДІЛ СОТ КЕРЕК

«Тәуелсіз және әділ сот – кез келген мемлекет қызметінің өзегі. Онсыз әлемнің бірде-бір елінде қолайлы инвестициялық ахуал да, азамат­тардың әл-ауқатының жоғары деңгейі де, қоғамның табысты дамуы да мүмкін емес». Мұны Н.Ә.Назарбаев судьялардың VI съезінде сөйлеген сөзінде айтқан.