Құндылықтар мен құнсыздықтар айырмасы
Соңғы кездері халық көп жиналатын сауда орталықтары мен базарларға барғандарыңыз бар ма? Нені байқадыңыздар? Иә, иә, мен де соны байқадым. Қазір көпшіліктің жанарында наразылық оты, тіпті кейбірінің жүзінде өшпенділік табы тұнып тұр. Көк қағаздың құны көкке ұшқалы бері үсті-үстіне үдеген қымбатшылық, артынша бюджетті үнемдеу мақсатында жүргізілген жаппай қысқартулар халықты едәуір есеңгіретіп тастаған. Біреуден бір нәрсе сұраймын деп, сөз естіп қалуыңыз да ғажап емес. Өйткені, бүгінгі халықтың жан дүниесі өшпенді өктемдікке толы. Осындай жағдайдағы жұртшылықты тек болашағы баянды бағдарламалармен жұбату мүмкін емес. Дүбәра күй кешкен халық үшін телеарналарымыз көз тойдырып, көңіл қуантарлық бағдарламалар ұсынып отырса да жарар еді-ау. Күйкі тірліктің күйбеңінен бір сәт арылтып, өмірде ақшадан өзге де құнды дүниелер бар екенін есіне алғызатын, серпін беретін салиқалы дүниелер халыққа керек-ақ. Әсіресе, бүгінгі күні. Ал биліктегілер халықтың жай-күйіне қаншалықты ден қойып отыр? Қиын шақта ең құрығанда, рухын әлсіретпей қазаққа демеу болатын зиялы қауым бар ма? Ұлттық мүдде, дәстүрлі құндылық, ұлттық тіл мәселесі қазақтың өмірлік проблемасы болып қала бермек пе? Зардабын тартып жатсақ та арыла алмай жүрген кертартпа мінездерімізден қашан құтыламыз? «Дөңгелек үстелімізге» қатысқан философия және теология ғылымдарының докторы Досай КЕНЖЕТАЙ, саяси ғылымдарының кандидаты, Сүлеймен Демирел атындағы университеттің ассистент-профессоры Мұхит АСАНБАЕВ, саясаттанушы Расул ЖҰМАЛЫ мырзалар осы төңіректегі ойларын ортаға салды.
– Бүгінде халықты зерттеу, нендей өзгеріс барын білу, жай-күйіне үңілу қаншалықты және шенеуніктердің халықпен байланысының мәдениеті қандай? Олар халықты басынған жағдайда ыңғай қырғыз жұртының әрекеті мысалға алынатын әдет пайда болды. Бұл ненің белгісі?
Досай КЕНЖЕТАЙ, философия және теология ғылымдарының докторы:
– Иә, халықты зерттеу, оның тұрмысы мен ішкі психологиясын білу – Кеңес идеологиясы кезінде үздіксіз жүргізілді. Керек десеңіз, Алматыдағы тіркеуге тұратын қазақ ұлты өкілдерін қай мөлтек ауданға орналастыру керек деген сұрақтарға дейін егжей-тегжейлі зерттеулер жүргізіліп, бақыланып барып, шешім шығарылатын. Өзім осы кеңестік кезеңдегі ұлтсыздандыру тақырыбы бойынша көп іздендім. Сонда байқағаным, Кеңес өкіметі кезінде адамды өз болмысынан ажырату үшін, оның қоршаған ортасын, кеңістігін игеру жылдам нәтиже береді деп есептелді. Ал санасына өзгеріс енгізу деген ұзақ үдеріс екен. Мәселен, Алматыда егер бір қазақ маман керек болса, оған пәтер бермес бұрын, кеңістігінде ұлт тілінде бірде-бір мектеп болмауын жіті қадағалады. Ол баласын өз үйінен он-он бір аялдама қашықтықтағы қазақ мектебіне қоғамдық көлікпен алты ай тасиды. Және жұмысынан кешікпеу үшін, баласын таң атпастан оятып мектебіне апарады, іле-шала өз жұмысына қарай шапқылайды. Кейде жұмысынан кешігіп, сөгіс алады. Ақырында қалжырап, баласын есігінің алдындағы орыс мектебіне беріп тынады. Сонда ұлтсыздандыру ерікті түрде жүріп жатады. Оған мемлекет те, ата-ана да кінәлі емес, себебі мәжбүрлік болып қала береді.
Содан егемен ел болдық. Енді қазақ деген осы елдің құрушысына айналған ұлттың, мәдениеттің құндылықтарын сақтауға, дамытуға барынша мүмкіндік туды деп қуандық. Алайда, мемлекет өзінің ең негізгі төл құжаты – Конституциясына «қазақ болмысын сақтау, дамыту» деген міндеттеме қоймады. Мемлекет ұлттық деген барлық құбылыстардан өзін алшақ ұстады. Көп ұлтты, көп тілді, көп дінді азаматтық қоғам ұстанымын алға тартты. Күні бүгінге дейін, «қазақ тілі – мемлекеттік тіл» деген тек сөз ғана, ал барлық билік қабаттары құжаттарын орыс тілінде жүргізіп келеді. Бұған Ресейдің саяси ықпалы бар екені рас. Дегенмен, оған қарсы мемлекет те өз саясатын жүргізуі тиіс еді. Әсіресе, ұлттық болмысқа қатысты, оның тіліне, мәдениетіне арнайы бағдар не идеологиялық бағыт ұсына алмады. Қазақтың отбасылық, әлеуметтік, психологиялық, мәдени, дүниетанымдық ерекшеліктерін зерттеу мен дамыту туралы қаншама ғылыми диссертациялар жасалғанымен, практикада мемлекеттік және қоғамдық институттар, саяси партиялар бағдарларына кірмеді. Расында бізде мемлекеттің құрушы ұлтына және оның мәдениетіне қатысты ешқандай артықшылық немесе арнайы саясат жоқ. Демек, мемлекет ұлттық, діни танымдық негіздегі жобалардан өзін аулақ ұстайды. Теория бойынша мұны кез келген қоғамдық институттар өздері жасауы керек. Бірақ қазақтың кешегі ұлтсыздандыру қысымынан шығып, өзінің құндылықтық қабаттарында тек қана саналық деңгейде аман қалған субъект екендігі мемлекетті толғандыра қоймады. Қазақ өз мемлекетінде өгейдің күнін кешіп келеді. Қазіргі күні ұлтаралық және дінаралық қақтығыстар мен тұрақтылыққа кереғар оқиғалардың болмауы ғана алдыңғы орында тұрады. Ал енді қазақ болмысы өзінің қажеттіліктерін дін факторы арқылы ғана түсіндіріп келеді. Сондықтан, қазақта қазір діни таным алалығы мен диалектикасы орын алды. Себебі, мемлекеттің дінге, ұлтқа, мәдениетке арналған бағыты мен бағдары жоқ, әлі де жасалынған емес. Міне, осындай жағдайда мемлекет чиновниктерінің қазақ ұлты мен құндылықтарына деген көзқарасы қалай болады? Өзі осы ортадан шықса да, қара халықты, қарабайыр мәдениетті, басынып, басқарам деп ойлайды. Бұл мемлекет пен қоғам арасындағы қатынастың қай деңгейде екендігін көрсетеді.
Мұхит АСАНБАЕВ, саяси ғылымдарының кандидаты, Сүлеймен Демирел атындағы университеттің ассистент-профессоры:
– Қазір қалың шенеуніктердің қатарынан халықты жіті зерттеп, қоғамның тамырын ұстап, халыққа алаңдап отырған шенеуніктер көрінбейді. Бұған таңғалудың да керегі жоқ шығар. Бұл – заңдылық. Себебі, шенеуніктердің бәрі жоғарыдан тағайындалып отыр, солай емес пе?! Ал халық тарапынан қолдауға ие болмаған, халық сайламаған шенеуніктер не себепті халықтың пікірімен санасып, жай-күйіне үңіліп, мұңын жоқтауы керек, айтыңызшы? Шенеуніктердің халықпен байланысының мәдениеті қандай деген сұрақты сіз сұрамай-ақ қойыңыз, біз айтпай-ақ қояйық.
– Осы күні қазақ интеллигенциясына тікелей жөн сілтейтіндер кімдер? Қазақ тілінің пайдалану өрісі ұлғайған да жоқ, ұлттық дәстүрге жетік қайраткерлер қатары көбейген де жоқ. Осы тақырып әңгіме бола қалған жағдайда билікті кінәлау басым. Ал халықтың еш кінәсі жоқтай көрінеді. Көптің қазіргі ахуалын білмеудің салдары неге апарады деп ойлайсыз?
Досай КЕНЖЕТАЙ:
– Қазір қазақ болмысында «өліара» кезеңі жүріп жатыр. Қазақта интеллигенция қабаты бар. Бірақ олардың үні де, қажеттілігі де сезілмей жатыр. Сондықтан, оларға не мемлекеттік, не қоғамдық алаңда сұраныс қалмаған. Билікке зиялылықа құрмет емес, кейбір «дежурный зиялыны» кәдеге жарату деген уақытша акциялар ғана бар. Ал жүйелі түрде, саналы сипатта зиялы мен зиялылыққа деген көңіл бөлу көрінбейді. Осыдан кейін қазақ интеллигенциясы кімнен, нені, не үшін алады? Бас басына би болған заман… Тілге келсек, әр қазақ өзіне-өзі құрметпен қарай алмаса, мемлекетті кінәлау бос әңгіме болып қалады. Алдымен қазақтың өзі тіліне деген жанашырлығы мен құндылық ретінде тұтынуын алып қараңыз. Қазір ана тіліміз құрметтен де, тұтынудан да ада. Оған кінәлі қазақтың өзі.
Ал ұлттық негізде қазақтың күшеюі билікке де, Ресейге де керек емес. Мемлекет бұл тақырыпты о бастан либералды демократия ұстанымы шеңберінде қарайды. Осындай шаблонда ұлттық мүдде мен мәдениет құндылықтарының жоғын жоқтап, қайғырып жүргендерге ешқандай саяси сахна немесе мүмкіндік алаңы табылмақ емес. Ұлттық негізде саясат жүргізуге заңда тыйым салынған. Қайраткер қайдан болсын. Бұған біржақты билікті сынау қате. Алдымен қазақ өзін-өзі сынасын. Өйткені, бізде ортақ құндылықтық, ортақ психологиялық, ортақ ұлттық ұстанымдарға қарағанда рулық, жүздік «Мен» басым тұрады. Оны тарихи тұлғалар туралы айтылған сындар мен оған деген қатынастардан көріп жүрміз. Міне осындай психологиядағы халыққа билік не істей алады. Қайта либералды бағыттағы билікке осындай психология тиімді сияқты көрінеді. Жалпы, бізге бүгін өзімізді тану орталығы «қазақтану институты» қажет.
Мұхит АСАНБАЕВ:
– Меніңше, қазақ тілі ақшаға зәру емес, сол тілде сөйлейтін азаматтарға зәру болып отыр. Бұл жерде бар болғаны мемлекеттік тіл туралы заңның талабы орындалуы керек.
Мәжілістегі депутаттарды алып қараңыз, көпшілігі қазақ тілін білсе де, мемлекеттік тілде жұмысын жүргізіп отырғаны бірен-саран. Заңның көбі орыс тілінде қабылданып, содан кейін қазақша аударылады. Яғни заң шығарып отырған депутаттардың өздері мемлекеттік тіл туралы заңның талабын орындамай отыр. Жақында Мәжіліс спикері мен бір депутат арасындағы түсінбеушілік соның көрінісі емес пе?
Ал Қазақстанның Сыртқы Істер министрінің шетелде жүріп, қазақша сөйлегенін кім естіді екен? Сонда ол Қазақстан атынан, қазақ халқы атынан өзге тілде сөйлеуге құқы бар ма? Шетел дипломаттары күлмей ме?
Жоғары лауазымдағы мемлекеттік қызметкерлердің көпшілігі де мемлекеттік тіл туралы заңның талабын орындамай отыр. Олай болса, халыққа ақыл айтуға я мін тағуға болмайды. Билік өкілдері ертең қазақша сөйлеп кетсе, халық та сөйлеп кетеді.
Ал көп жылдардан бері мемлекеттік тілді дамытайық деп, сіз бен біз сияқты салық төлеушілердің қалтасынан ақшаны жымқырып отырған бағдарламалардың санын қысқарту керек. Бұл тек осы саладағы шенеуніктерді асырап отырған бағдарламалар сияқты, аты бар, заты жоқ.
– Осы қалпымызбен кете берсек, ұлтымызды сақтап қала аламыз ба? Әуелі, ұлтты сақтаудың алғышарттары қандай болады? Осы жолда неден ұтылып, неден ұтып жатырмыз? Қазаққа бүгін не керек?
Досай КЕНЖЕТАЙ:
– Жоғарыда тоқталып өттім. Қазақ қазір ұлттық болмысын сақтауда дін құбылысының ролін сезінді. Тіпті, кешегі кеңестік ұлтсыздандыруға қарсы мемлекеттің арнайы бағдары болмаса да, ол функцияны дін құбылысы атқарып отыр. Қазақ мәдениетінің қабаттары көп. Олар тілі, дүниетанымы, тарихы, әдет-ғұрпы, өнері, құқық, сәулеті тағы с.с. болып кете береді. Соның ең басты орталығы ол – санасы. Ал сана діни таныммен суарылады. Демек, жоғарыдағы мәдениет қабаттарының барлығы діни таным арқылы жандылығы мен баяндылығын жалғастыра алады. Өзі о баста қазақ болмысының мазмұнына қарасаңыз, «төресі мен қожасы» арқылы, яғни мемлекеттік және діни ерекшеліктері арқылы қазақ болмысына ие болған. Ал осы саяси болмысқа енбегендер қазақ болудан қалды. Мысалы, Алтайдағы түркі тайпалары рулары қазақ болмысына енбей қалды. Демек, дін ол мәдениеттің мазмұнын құрау үшін де, алдымен мемлекеттік саяси болмыс ықпал етті. Енді қазір қоғамда салафилік тенденция тарихи тәжірибемен қалыптасқан діни танымымызға сына қағып, қазақ болмысын жікке жарып жатыр. Демек, діни танымды бақылау, дұрыс бағытта білім беріп, жүйелілік пен тарихилықты қамтамасыз ету қажеттілігі туып тұр. Мұны бүгін қоғам да мемлекет те түсінді. Мәдениет деген сөздің өзі осы арабтың дін деген сөзінен шыққан. Қоғамды реттеп отыратын рухани-моральдық құндылықтар жүйесі. Діннің қоғамның азғындауына қарсы күресетін, ар тазалығына шақыратын, имандылыққа үндейтін жол көрсетуші қырына басымдық берілмей келе жатыр. Бұл туралы данышпан суфи аталарымыз былай дейді: «Қоғамдағы көсемдер дін басылар (улама), ел билеушілер (умара) мен суфи-даналар (фуқара) болып үш топқа бөлінген. Улама жолдан тайса – дін кетер, Умара азса – қоғам бұзылар, Фуқара азса – ахлақ кетер. Уламаны жолдан аздырған хырс – ашкөздік, Умараны аздырған – әділетсіздік, Фуқараны аздырған – риякерлік. Ел билеушілер дінбасыларына құлақ аспағандықтан әділетсіздік жайлап қоғам бұзылса, дінбасылар да ел билеушілердің айтқанына еріп, ақиқаттан тайса, суфилер де риякерлік жасаса – қоғам шіриді».
Барлық діндердің ортақ үндеуі – адамды ішкі қапас-қараңғылықтан құтқару. Яғни дін адамды өзінің ішкі зынданынан (нәпсіден) еркіндікке бастайтын жол деген сөз. Міне, Тәңір адамға дін, Құран арқылы өзіне барар жолды көрсетіп берген. Құранда «…ешкімнің несібесіне қол сұқпа, сұқтанба», «…жетімнің малын жеме», «…аманатқа қиянат жасама»,
«…өтірік айтпа, жала жаппа», «менмен болма, ешкімді өзіңнен қор көрме», «әділетті бол, арсыздық, жамандықтан аулақ бол, туыстарыңа қарас», «…уәдеде тұр», «…қиянатшыл залымдарға болыспа», «…ашу-араз, кекшіл болма» кешірімшіл бол, «…жақсылыққа сүйін, жамандыққа күйін», «…жамандыққа тосқауыл бол» және т.с.с. мазмұндас аяттар арқылы адамдық сана өлшемдері мен міндеттері анықталған. Иассауи ілімінде өзіңді тану басқа бір қырынан қарағанда осы адамның Тәңір алдындағы жауапкершіліктері мен уәзипаларын білу деген сөз.
Мұхит АСАНБАЕВ:
– Кезінде бір тележүргізуші ағамыздың “Хабар” арнасындағы бір бағдарламасын тәмамдаған кезде «бай-қуатты болайық» деп көрермендерімен қоштасатын әдеті бар еді. Ал бүгін «бай-қуатты болайық» деп бата беретін шалдарды көрсек, таңғалмайтын жағдайға жеттік. Сол дағды бү-гінде жаппай қоғамдық нормаға айналған жоқ па? Яғни пұтқа, ақшаға табынатындар қатары көбейген қоғам қалыптастырған жоқпыз ба деген сұрақты әркім өзіне қойып көрсінші. Қоғамымыздың рухани құлдырауға тап болғанының себебі де осы емес пе.
Бұл жерде менің айтқым келіп тұрғаны бір нәрсе. Коммунистік идеология ыды-раған соң, осы біздің қоғамымыздың жалпы идеологиясы қандай еді деп болмысымызға үңілетін жағдайға да жеткен сияқтымыз. Қазақстан тәуелсіздігін алды, Аллаға шүкір. Бірақ сол Тәуелсіздік қандай рухани құндылықтарға, жетістікке әкелді? Дәл қазір біздің қоғамға керегі рухани бағдар, рухани азық, ал бұлардың бәрі құндылықтар жүйесіне барып тіреледі. Яғни ұлтты сақтаудың алғышарты – құндылықтар жүйесін қалыптастыру. Солай емес пе? Демек, қазаққа бүгін сол құндылықтар жүйесін қалыптастыру ауадай қажет. Тек қазақ үшін ғана емес, бүкіл қоғамымыз үшін керек.
– Қазақты артқа тартып тұрған ең басты мәселе – алтыбақан алауыздық, жемқорлық, жалпақ ағайынгершілік. Ең қасиетті де қадірлі саналатын ұғымдарға деген құрмет сезіміне тәрбиелеу жоқтың қасы. Мысалы, өнер, мәдениет, әдебиет саласында әр түрлі пиғылдар белең алып жатады. Есесіне өзін-өзі дамытпауы, жетілдірмеуі кесірінен құлдырау сезіледі. Бұған не істемек керек?
Досай КЕНЖЕТАЙ:
– Қазақтың ең басты дерті «ауруын жасырған арам өледі» деген сөзге мән бермеуінде жатыр. Жоғарыда сіз айтқандар барлығы сол ауруды жасырудан келіп туындайды. Құндылықтарды құрмет тұтпау, жауапкершілікті ұлттық, мемлекеттік деңгейде емес, жершілдік пен жүздік шеңберде ғана сезіну кең етек жайып кеткен. Қылмыс жасаушы туысқаны болса, оған басқаша, ал өзгелерге бөлекше қатынас жасау әділет деген ұғымның жоқтығынан болатын нәрсе. Қазір қазақтың жасына да, кәрісіне де мемлекетшілдік жетіспейді. Мына егемендік, тәуелсіздік деген құндылықты сезіну де, тану да біртекті емес. Себебі, бүгінгі қазақ кешегідей біртекті қазақ емес. Оның әр қабаты әр түрлі тыныстайды. Әр аймағы да орыс тілді, қазақ тілді деген секілді әр түрлі. Арамызда орыстанғандар мен дінін ауыстырғандар да бар. Орыстанбағандарының өзі төл мәдениетімізге жетік, ұлттық құндылықтарға қанық дей алмаймыз. Алдымен тіліне, діліне, дініне, ата баба мұрасына аманат ретінде қараудан қалдық. Бұл – сана мәселесі. Сезінбеген жерде «менікі», «ие менмін», «еге менмін» деген түсінік қайдан болсын. Жалпы айтқанда, қазақтың қазақ болмысын ғана емес, елдікті де, егемендікті де баянды қылу тетігі жоқ. Осыны мемлекет те, қоғам да түсінетін уақыты әлдеқайда келді. Елбасы дұрыс айтады: «Қазақстанның баяндылығына тек қазақтар ғана жауапты».
Мұхит АСАНБАЕВ:
– Осы сұрағыңыздың жауабын жоғарыда айтып кеттім – бізде құндылықтар жүйесі қалыптастырылмаған. Оған кім жауапты, қандай мекеме, қандай шенеуніктер – бұл басқа мәселе.
– Әңгімелеріңізге рахмет!
Расул ЖҰМАЛЫ
ӨЗІМІЗДЕН БАСТАУЫМЫЗ КЕРЕК
Біздің шенеуніктер халықтың жағдайынан хабардар емес деп кесіп айтуға болмайды. Барлығының болмаса да, мемлекеттік қызметте жүрген кейбір азаматтардың ұлтжандылығы, мемлекетшілдігі бары рас. Алайда, саяси жүйенің бүгінгі көрінісіне келсек, бізде шынымен де халық пен билік арасында тікелей байланыс орнамаған. Демократияның бірден-бір алғышарты – биліктің халық бақылауында болатындығы. Ал бізде керісінше, халық биліктің жетегінде, қызметінде жүргендей, билікке тәуелді. Яғни демократияның негізгі қағидасы орындалып отырған жоқ. Бұның негізгі себебі, халықтың өз талаптарын қоя алмауы, сескенуі, өзінің Конституциялық құқықтарын қорғай алмауы болса, екінші жағынан, биліктің жауапсыздығы. Қаншама бастамалар мен бағдарламалар аяқсыз қалып жатыр. Оған халық алдында жауап беріп жатқан ешкім жоқ. Тек Елбасы мен үкіметтің алдында ғана есеп береді. Экономикамыздағы, нарықтағы дағдарыс туралы халыққа түсіндіріп, жұртты сабырға, үнемшілдікке шақырып жатқан шенеунік көрдіңіз бе?
Қазір ең басты құндылығымыз – тәуелсіздігіміз. Егер тәуелсіздігімізден айырылсақ, барымыздан айырылатынымыз хақ. Егемендігімізді сақтау үшін мықты мемлекет құруымыз керек. Ал мықты мемлекет болу үшін халық пен билік бірге болуы тиіс. Сөз бен істің арасында алшақтық болмауы қажет. Менің айтып отырғаным демократияның алғышарттары. Онсыз қуатты ел болуымыз неғайбыл. Ал әлсіз мемлекет болатын болсақ, бүгінгідей Ресейдің ықпалында қаламыз. Бүгінгі белең алып отырған көп мәселе де осы өзіміз бағаларды орната алмауымыздың, өзге елге жалтақтауымыздың салдары. Мықты, демократиялық халық болсақ қана біз кедергілерді жоя аламыз. Мәдениетімізді, тілімізді, ділімізді, болмысымызды сақтап қалу үшін де өзгелердің ықпалында кетпейтін, кедергілерге төтеп бере алатын қауқарлы мемлекет болуымыз шарт. Мен айтып отырған демократия бізге өздігінен келмейді. Билік те бізге ондай еркіндіктер мен бостандықтарды жайдан-жай беріп қоймайтыны анық. Біздің бойымыздағы жаман әдет – біреу бізге жарқын болашақ жасап берсе деп қол қусырып отыратынымыз.
«Кім кінәлі?» дегенде алдымен ойға келетіні – билік. Себебі, мемлекетіміздегі қаржылық, ұйымдастырушылық, заң шығару, т.б. негізгі мүмкіндіктер билікке берілген. Ал халықта биліктің ықпалында кету әдеті қалыптасқан.
Әлемдегі мемлекеттер мен ұлттардың әрқайсысы әр түрлі. Сұраққа қатысты мен осыларды екіге бөліп қарастырар едім. Біріншілері, қоғамда болып жатқан түрлі жағдайларды мойындап, ащы болса да сын пікірлерге құлақ аса отырып, өзі жіберген қателіктерді жөнге келтіруге тырысқан мемлекеттер. Нәтижесінде бұл елдер дамыған, өркениетті мемлекеттердің қатарынан табылды (Америка, Британия, Жапония, Франция, т.б.). Екіншілері, өзі жіберген қателіктерді мойындамай, сын айтқандарға қарсы шығып, жау санап, қудалауға кірісетін елдер (араб мемлекеттері, т.б.). Ондай мемлекеттердің қазір қандай күй кешіп отырғаны бәрімізге белгілі.
Егер биліктегілер қазақша сөйлейтін болса, үкімет, парламент мәжілістерін мемлекеттік тілде жүргізсе, ертең-ақ басқалары да қазақша сөйлеп кететіні анық. Мемлекеттік тілге осылай немқұрайлы қарап, менсінбеушілік таныта берсе, осы қалпымызда қала береміз. Дегенмен, осыған тек билік кінәлі дей алмаймыз. Билікті бұлай жауапсыз қалдырып қойған қоғамның өзі. Көпшіліктің қауқарсыздығы мен момындығы, өз талаптарын қоя алмайтындығы көп мәселенің жабулы күйі қалуына себепші. Сондықтан, бүгінгі қалыптасқан жағдайға әрбір қазақ азаматы кінәлі деуге болады. Бұл –халықтың өзіне-өзі сенбегендігінің, немқұрайлылығының салдары.
Яғни бәрін өзімізден бастауымыз керек. Өзіміздің қателіктерімізді, қазіргі аянышты жағдайымызды мойындауымыз және сол қиындықтан шығатын оңтайлы жолдарды таңдай алуымыз болашағымыз үшін аса маңызды.
«Дөңгелек үстелді» жүргізген
Айнара Ашан.