МАҢДАЙ ТЕРІҢ СОРҒАЛАП ЖҮРІП СОРЛЫ БОЛУДАН ӨТКЕН ҚОРЛЫҚ БАР МА?..
Философияда «стрестің (stress) болашағы, реалакстың (relax) өткен шағы болу керек» деген ұғым бар екен. Яғни, күндіз-түні ұйықтамай жақсы кітап жаз, мықты кино түсір, керемет сурет сал, әйтеуір игілікке жарайтын бірдеңе тындыр. Қанша стреске түссең де, болашағы бар дүние істедің. Құрдан құр торығып, шаршаған жоқсың. «Стрестің болашағы» деп осыны айтады. Ал жұрт кәдесіне жарайтын үлкен дүние тындырдың ба, көңіл көтеріп, өзіңе күтім жасап, рахаттанудың еш әбестігі жоқ. Өйткені бұл рахаттанудың (relax) сен ұялмайтындай өткен шағы бар. «Реалакстың өткен шағы» деп те осыны меңзепті.
Ғалым кісімен біраз әңгіме-дүкен құрып қайтқан кезде әйгілі психологтың осы тұжырымы есіме оралды. «Ғалым болмай немене, балалықты қисаңыз». Қиды. Көбіміз өткен шағы жоқ реалакстің шылауында жүргенде кітап кеміріп, «түн ұйықтамапты, күн отырмапты». Бұ кісінің кім екенін сұхбаттан біліңіз.
Профессор Талант Мауқанұлы Вашингтон университетінде жұмыс істейді, PhD докторы. Ғылыми атағын 1999 жылы АҚШ-тағы Индиана университетінде қорғаған. Қазір Вашингтон университетіндегі Таяу Шығыс тілдері және мәдениеті факультетінде, Түркі және Орталық Еуразия зерттеулер бөлімі директоры. Сондай-ақ Вашингтон университетіндегі Антропология факультетінің, Лингвистика факультетінің, Азия тілдері мен әдебиеті факультетінің адъюнкт профессоры. Сонымен қатар Джексон мектебінің «Шығыс Азия» орталығының, «Еллисон» орталығының, «Таяу Шығыс» орталығының аффиляцияланған тұлғасы. Вашингтон университетіне келгенге дейін Блумингтондағы Индиана университетінде және Уисконсин-Мәдисон университетінде дәріс берді. Ол – лингвист және Түркі лингвистикасы мен әлеуметтік-мәдени лингвистика саласының маманы. Оның зерттеулері Орталық Еуразия мен Қытайдағы тілдерге, оның әлеуметтік және мәдени контекстілері аясында тілдік қауіп-қатерге, азшылыққа айналған тілдерге, этносқа бағытталған. Аталған аймақта ауқымы кең дала жұмыстарын жүргізді. Оның зерттеулері мен оқытушылық қызметі әртарапты және Түркі лингвистикасы, тілді құжаттау мен сипаттау, лингвистикалық антропология, ислам антропологиясының түрлі салаларын қамтитын кең пәнаралық сипатқа ие.
Профессор Талант сантүрлі Түркі тілдері бойынша және Орталық Еуразия мен Қытайдың қоғамдастықтары мен мәдениеттері бойынша бакалавриат пен магистратура курстарына дәріс береді. Оның алғашқы зерттеуі қазіргі кезде Жоңғар тува тілін құжаттау мен сипаттауға байланысты жобаларды қамтиды. Қазір ол XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ тілі мен қоғамы жайында көрініс беретін шағатайша мұрағат қолжазба көздерін талдайтын үш бірлескен жоба бойынша жұмыс жүргізіп жатыр.
Түркология өте мәртебелі мамандық еді…
– Қазақстанға қош келіпсіз. Қазір АҚШ-та қандай шаруамен айналысасыз?
– Рақмет. Ол жақта Вашингтон университетінде жұмыс істеймін, сонда профессормын. Америкада өзі осы Орталық Азияға байланысты, Орталық Азияның тарихы, мәдениеті, тілі жайында ертеден зерттеп келе жатқан екі университетті айрықша атауға болады. Біреуі – өзім жұмыс істейтін оқу орны, бірі – Индиана университеті. Бұл университеттерге қазақтың талай мықты ғалымдары, әдебиетшілері келген. Біразымен дидарластық, сұхбаттастық.
– Вашингтон университетінде жұмыс істегеніңізге қанша уақыт болды?
– 2008 жылдан бері сол университетте сабақ беріп келемін.
– Ондағы сіз айтып отырған зерттеу объектісі қаншалықты ауқымды?
– Біраз дүниені қамтиды деуге болады. Бізге келген студенттер түрлі саланы таңдайды. Орталық Азия мен Еуразияға қызығатын студенттер тарих, антропология, лингвистика, әдебиет факультетінде оқиды. Біздің университетте жетпіске жуық тіл оқытылады. Студенттер өзі қызыққан тілдерін таңдап оқиды. Қазақ тілі де бар. Мен ол оқу орнына барардан бұрын өзбек тілін оқыту неғұрлым жүйелі еді. Біз де өз жобамызды, бағдарламамызды ұсынып, жүйелендірдік. Қазір қазақ тілі бастауыш деңгей, орта деңгей, жоғары деңгей дәрежесіне бөлініп оқытылады. Сонымен қатар «Орталық Азия халықтарының мәдениеті», әлемдегі түркі жұрты жайындағы сабақтар, олардың тарихы, мәдениеті туралы сабақ береміз.
– Біздің тілге қызығушылар көп пе?
Көп емес. Бірақ әр жылы оқуға түскен төрт-бес студент болса да қызығып, бар ынта-пейілімен оқиды. Оқу бітірген соң қазақ тілінде сауатты сөйлеп, жаза алатын болып шығады. Орталық Азияны, мұндағы халықтың тарихын, тұрмыс-тіршілігін зерттегісі келетіндер, әрине алдымен тіл үйренеді ғой. Кейінгі жылдары байқалған тағы бір құбылыс – Қазақстаннан Америкаға оқуға немесе кәсіп істеуге келген, сонда тұрғандарына көп болған кейбір ата-аналар балаларын қазақ тілін оқуға беріп жүр. Қазақтар ғана емес, өзбек, қырғыз арасында болсын сондай тенденция байқалады.
– Ол университетте сабақ беретін сізден басқа қазақтар бар ма?
– Басқа факультеттерде сабақ беретін қазақтар бар ма, жоқ па анығын білмедім. Біздің факультетте мен жалғызбын. Ол жақта бәсеке күшті, жалпы университеттерде жұмыс істеу қиын. Қазақстанда қалай екен, қазір енді Америкада гуманитарлық бағыттардан гөрі жаратылыстану пәндеріне көбірек көңіл бөледі. Қаржы да сол жаққа көбірек бөлінеді. Мен өзім түркологпін. Тоқсаныншы жылдардың басында Америкада түркология өте мәртебелі мамандық еді. Қаржы да көп бөлінетін. Қазір ондай емес. Түркология деген де бір әмбебап сала ғой. Ол үшін бірнеше тіл білуің керек.
Бұл олқылықтың орнын кім толтырады?..
– Сіз қанша тіл білесіз?
– Түркологияны оқығанда көне түркі тілдерін білу керек. Орта ғасырдағы түркі тілдері, шағатай тілі бар. Туыстас түркі халықтарының тілдерін негізінен білеміз ғой енді, онсыз түрколог болу қиын. Өзім Шыңжаң университетінде ағылшын тілі факультетінде оқыдым. Тоқсаныншы жылдардың басында Америкаға жол түскен кезде Оңтүстік Калифорния университетінің тарих факультетінде білім алдым. Кейін Индиана университетінде оқып, тува тілі жайында докторлық диссертациямды (1999 жылы) қорғадым. Сол тілде морфологиялық, грамматикалық, фонологиялық талдау жасадық. Қазір XVIII-XIX ғасырлардағы Қазақ тілі мен қоғамы жайында мағлұмат беретін шағатайша мұрағат қолжазба көздерін талдайтын үш бірлескен жоба бойынша жұмыс жүргізіп жатырмыз. Мұның бәрі енді тіл білгенді қажет етеді.
– Осы жолы мұхит асып, сонша жерден келіп, еліміздің бірнеше облысында, біраз оқу орнында болдыңыз. «Сырт көз – сыншы», не айтар едіңіз?
– Бір мемлекеттің дамуы, келешегі үшін ілім-білімге қатты көңіл бөлінбесе, әрине бірдеңе деп айту да қиын. Олқылықтар бар. Бірақ мен барған, кездесуде болған оқу орындарындағы жастардың оқуға өте ынталы екенін байқадым. Неге олардың күш-жігерін пайдаланбасқа? Мәселен, мұрағаттарда XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ хан-сұлтандарының хаттары бар. Көп ғалымдарымыз шағатай тілін білмейтіндіктен түпнұсқаға емес, кезінде идеологиялық бағытта аударылған орысша нұсқасына жүгінеді. Ол көне қолжазбалар мен аударманың арасында тіпті жер мен көктей парық бар деуге болады. Тұтасымен алынып тасталған сөз, сөйлемдер бар. Бұл олқылықтардың орнын кім толтырады? Біреу бізге жасап бере ме? Әрине, жоқ. Мемлекет осыған көңіл бөлуі керек деп ойлаймын. Қаншалықты көңіл бөлініп жатыр? Оны сіз менен жақсы білесіз. «Сүйегі қурап» қалған шағатай тілін қойып, өз ана тілінде сөйлеп, жаза алмайтын қанша қазақты көрдім. Бұл дұрыс емес. Жоғарыда айттым ғой, ынталы жастар бар екен. Америкада тұрып жатқаныма отыз жылдан асты. Ғылым жолында біраз тер төктік, тәжірибе жинадық. Сол игерген, жинаған дүниемді осы елдегі жас ғалымдармен бөлісіп, ғылым жолына бағыттасам деп ойлаймын. Қазақстанға келудегі мақсатым да сол – жоғары оқу орындарымен жақын байланыс орнату. Өткен көктемде біздің университетке Қазақстанның АҚШ-тағы бас консулы келді. Кездестік, сөйлестік. Ол кездесу де ойыма алған дүниелерді істеп көруге құлшындырды. Нәтижесі қандай болсын. Әрине, уақыт көрсетеді. Бұл сапарымда Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Ақтөбе, Атырау, Шығыс Қазақстан, Абай облысы, Алматы, Астана қалаларындағы жоғары оқу орындарында болып ғалымдармен, студенттермен кездесіп, пікірлестік. Жаман болған жоқ. Археология саласында да жетістіктер бар екен. Мысалы, Сарайшық қаласынан табылған жәдігерлер, соған қатысты зерттеулер мені қызықтырды. Бірақ былайғы жұрт соны аса бір сезінбейтін секілді. Ғылыми кітаптардың таралымы тым аз ба, ол жағын білмедім. Бұл да бір назарға алатын шаруа. Қазақстанның Еуразиядағы орны қандай екенін шетелдік ғалымдар да мойындайды. Соны білу керек, әсіресе жастар. Осы жолы болған ғылыми конференцияларда жасы үлкен ғалымдар, профессорлар көбірек болды. Америкада мұндай конференцияларға тәжірибе жинау үшін, ғылым жолындағы құлшынысын арттыру үшін жас ғалымдар көбірек шақырылады.
– Тіл туралы мәселені айтып қалдыңыз. Отбасында қай тілде сөйлесесіздер өздеріңіз?
– Әрине, қазақ тілінде. Индиана университетінде жүрген кезімде «Болашақ» бағдарламасымен келген студенттер болды. Үйге келіп-кетіп, кездесіп тұрдық. Қазақша қауқылдасып тұруға ол да септігін тигізді. Бірақ бала-шаға мектепке барған соң бәрібір сол ортаға жұтыла бастайды екен. Балалар әйтеуір бір тілмен шектеліп қалмай, француз, араб, түрік тілдерін де меңгерді. Жақында біз «Солтүстік Америка Қазақ қоғамы» деген ұйым құрдық. Бұл ұйымның мақсаты – сол балаларға ана тілін үйрету, тарихын, әдебиетін, мәдениетін дәріптеу.
Америка – мүмкіндіктерге
жол ашатын ел
– Қазақ тіліндегі газет-журналдар бара ма ол жаққа?
– «Қазақ әдебиеті» газеті, «Ана тілі» газеті, «Жұлдыз» журналы Индиана, Висконсин университеттеріне үш ай сайын ба, келіп тұратын. Сол жерлерден оқып тұратынмын. Қазір қалай екен? Ол жағын анық білмедім. Өзімнің айналысып жүрген ғылыми жұмыстарым, соған байланысты оқитын кітаптарым да көп. Қол тие бермейді.
– Американың біраз университетінде оқыдыңыз, сабақ бердіңіз. Доктор, профессор болдыңыз. Ғылым жолын қалай сипаттар едіңіз?
– Қазақ «оқу инемен құдық қазғандай» деп кесіп, пішіп айтты емес пе? Одан асырып не деуге болады? Американың атақты бір университетін бітірген, кейін Калифорния университетінде сабақ берген тибеттанушы ғалым болған. Оның түрколог шәкірті бір күні кітапханада француз тіліндегі кітапты қолына алып отырып, ұстазының ғылыми жұмысындағы кейбір идеялардың төркіні сонда жатқанын байқайды. Байқап ғана қоймай, үлкен мақала жазады. Жеткен жетістігі, алған ғылыми атағына жиырма жылдан кейін шүбәланған шәкіртінің мақаласынан кейін әлгі ғалым өзіне қол салады. Міне, көрдіңіз бе, өркениетті елдерде ғылым дегеніңіз ойландыратын тұғыр. Сіздерде қалай? Оны өздеріңіз білесіздер.
– Білеміз ғой… Сіз қазір Америка азаматысыз ғой?..
– Иә. Біз барған жылдары, он бірінші қыркүйек оқиғасына дейін Америка азаматтығын алу қазіргідей қиын емес еді. Сол оқиғадан кейін біраз тыныс өзгерді.
– АҚШ – қай жағынан болсын озық, өркениетті ел. Сол елдің азаматы ретінде өзіңізді қалай сезінесіз?
– Қытайда тудық, сонда ержеттік, оқыдық. Қанша қабілетің болса да бәрібір қақпайлайтынын, өсірмейтінін көрдік. Америка –мүмкіндіктерге жол ашатын ел. Қаншалықты еңбектенсең, соншалықты еңбегіңнің жемісін де жей аласың. Маңдай терің сорғалап жүріп сорлы болудан өткен қорлық бар ма?..
– Әңгімеңізге рақмет.
Сұхбаттасқан
Ырысбек ДӘБЕЙ