Кермиығым кербезім,
Керіскідей шандозым,
Құландай ащы дауыстым,
Құлжадай айбар мүйіздім.
Махамбет.
– Бүгін материал іздеп жүретін күн бе еді?!.
Міне, Шерхан ұғымындағы Азаматтық! Кісілігің болмаса жазуыңның да, басқаңның да құны көк тиын.
«Жас адамның тағдыры көбіне қолдаушысына байланысты», – деп, көк өрім талапты жастарға жол ашқан, жарыққа шығуына көп ықпал еткен Шерхан Мұртаза қазақ руханиятында «Шерханның шекпені» деген ұғым қалыптастырды. «Күндіз журналист, түнде жазушы болған» атақты Редактордың қолы тиіп кеткен басылымның жанданып жүре беретіні де тегін болмаса керек.
Алмас НҮСІП
Бесінші сыныпта не түсіне қойдық екенбіз, әйтеуір, әдебиет пәні мұғалімінің тапсырмасымен «Тамұқ» романын оқығанбыз. «Тамұқ» – «Қызыл жебе» хамсасының түйіні екенін кейін білдік. Енді бүгін қайталап оқығанда осы жұмсақ көк мұқабалы кітаптың соншалық әсер еткенін түйсіндік. Әсер жаңарады екен – бәрі еске түскен, әсіресе, Тұрардың атылар алдындағы соңғы тілегі, өлімге қарай қадам басқан сәтіндегі кейіпкермен бірге дегбіріңді алып біткен бұлың-бұлың тас қабырғалар ішіндегі бітпейтін жол, сынған көзәйнек, алғашқы оқтың бір құлағын жұлып түсер сәті – әлгі азапты минуттарды соза түскен; Сосын… Сосын бәрі біткен. Соңғы демге дейін әлдеқайдан бір құдірет келіп құтқарып алардай арпалысқан үміт Тұрардың нашар көретін көзінен «шырылда-а-ап ұшып кеткен» аяулы жанымен бірге түнекке айналған. Сонда тұңғыш рет авторға сүйеніп: «Адамның жаны көзінен ұшады екен», – дегенге шәксіз сеніп едік.
Соңғы тілек – тазару болатын. Жуынып жатып арса-арсасы шыққан өзіне жаны ашитын сәт Тұрар трагедиясының ең ақырғы көрінісі екен…
Ауыл шетіндегі мүрденің жанынан өткен сайын дұға қылып, бет сипауды үйрететін үлкендер. Іштей не деп айтатыныңа дейін аса бір ыждахаттылықпен тәптіштейтін, – әркім әрқалай айтады, – нұсқасы да аз болмаушы еді. Ал «Тамұқты» оқығаннан кейін өзімізше күбірлейтін болдық:
– Аруағыңмен қолдап, Жолбарысыңмен жебей жүр!
Балалығы арыла қоймаған сәби ерін тұңғыш рет ешкімнің ақылынсыз өздігінен күбір етті – Шерханның шарапаты екен. «Ол кезде бай болатынбыз», – деп өткенге аузының суы құрып отыратын әке-шешеміздің Совет өкіметі туралы жып-жылы естеліктеріне беймәлім ішкі қарсылық осы кезде пайда бола бастаған.
«Бүк түсіп Қали жатыр…»; «Зытып келем, зытым келем…»; «Атымды айта бастасам тілім таңдайыма жабысып қалғандай болады…» сынды жекелеген сөйлемдер бірге ойнайтын балалардың аузында жүретін. Тіпті, Бейімбет, Ғабит, Бердібектерден хабары жоқ, сабақта «дауыстап оқудың» өзін әрең ежіктейтіндер де қайдан келгенін, неден шыққанын білмесе де айта беретін. Осы санаулы авторлардың ішінде Шерханның сөзі жүретін – «Әлтай нанға тоймаушы еді…».
Ойнап жүріп айтатынбыз. Алғашқы мүшелге жетсек те – ойыннан басқаға көп бас қатырмайтын бала екенбіз. Шерханмен салыстырғанда. «Ай мен Айшаны» сол кезде неге оқымадық екен…
Біз ойнап жүрген алғашқы мүшелге аяқ басар қарсаңда Шерхан ақыл тоқтатып үлгерген, вагоннан жүк түсіріп, еңбекақысын санап алып тұрып шешесінің, қарындасы мен інісінің иінін жаңартуды ойлапты. Оның сыртында бұл кезде ол Мұқановты, Слановты, Мұстафинді, Стивенсонды, Степановты, Лондонды оқыған. «Бәрі де майдан үшін!» деген ұранның аясында қара жұмысқа жұтылып кеткен балалық шақта тынымсыз тіршіліктің арасынан сыналап саңылау тапқан бұл оқу соғыстың соңғы жылы Әуезовтің
«Абайына» ұласқан. Әкесі бардағы береке тұнған шаңырақта «Бөгенбай жырын» естіген, – бұл кезде бес жасар бала. Былайғы өмірде қатал көрінетін шешесінің көңілі түскенде айтатын түрлі аңыздары мен өткен күндер жайындағы жүрек қозғар әңгімелері – отты жылдардың көрігінде күйіп-жанып жүріп жетіліп келе жатқан баланың рухын қиялға орайтын, аңсарға жетелейтін.
«Жетімдік – жұрттың қабағын оқитын ілім» деген бар. Ылғи да жетімдігін, әкесіздігін айтып, «менде балалық шақ болған жоқ», – деп шағына беретін Шерханның жетімдігі – жаутаңкөз жетімдік емес. Оның жетімдігі – әз аты күстаналанған әкеге деген сартап сағыныш, бір өзі бірнеше ер азаматтың батпан-батпан міндетін көтеріп алған талайсыз шешеге аяныш, таршылықтың тырнағында шырылдап кете барған балалыққа жоқтау, аласапыран дәуірдің астында аяусыз жаншылған аяулы тағдырларға нала. Тілі кеш шыққан Абай осы «кемшілігі» үшін өз қатарластармен ойнап кете алмады, – бұл тегін кеткен жоқ, – оның айналасын алаңсыз бақылауына мүмкіндік берді. Тап-таза жады дүниені ойынмен емес, оймен таныды – абайтанушылар осылай дейді. Шерханның жетімдігі де осыған бара-бар қызмет етті. Ол – өмірді, ондағы мінездерді, пендешілікті, ізгілікті қисса-дастан, ертегі-жыр арқылы танытатын дәстүрлі тәрбие көре алған жоқ. Жас жүрек алғаш рет саусағын жайып жұмбағы көп өмірді тануға талпынғанда оның алдында дүниенің қиялдағы көрінісі емес, реалды суреті тұрды. Ұтылып қалған асығын қайтарып беретін өзінен үш-төрт жас үлкен ағаларының кеңдігі, көре қалса басынан сипап, еркелетіп бағатын ағайындас, ауылдастарының мейірімі – бес жасар Шерханның ұйқысын бұзған қаһарлы 37-нің қысқы түніне дейін ғана жетіпті. Асық ойнаса – ұтыла беретін, үлкендердің алдына барса «Халық жауының баласы» деген зәрлі көзбен қарсы алатын сүреңсіз бір кезең орнаған. Үлкен бір жиында адасып қалып, «Мені неге тастап кетесің?!» – деп кіп-кішкентай жұдырығымен Мұртазаның бүйірінен түйгіштеп, қырсыға жылайтын еркелік – әп сәтте аунап түсіп,– шетқақпайға ұласқан. Дүниеде әділетсіздік деген түсініктің бар екенін ұғып болмай жатып тәлкекке ұшыраған баланың қиялы бүкіл шуақты өмірді артына қайыра кісенделген қолына қыса ұстап алып, әлдекімдердің ортасында қап-қара түннің қойнына сіңіп кеткен әкесін іздеп қана шарқ ұратын.
Міне, осылай… Шерхан өмірді жоқ іздеуден бастаған… Жаутаңкөз, жасық болып кетпей, ешкімге жағасын жыртқызбай күштілермен жағаласып жүріп жетілуге күш берген де осы «жоқ іздеу» болатын. Тұлпардың тұяғы, жақсының көзі деп тым сирек маңдайынан сипайтын тым сирек жандар оған қайрат беретін. Асаулығын көрсе, зият мінезін көрсе – «Жарықтық Мұртаза жігіттің бозымы еді ғой», – деп әлдебір түйсікпен ғана сезінуге болатын қастерлі, беймәлімдеу бір міндет артып, тәубелей сөйлейтін көшелі көзкөргендер бала Шерханның көзіндегі отқа май құятын. Белгісіз бір түйсікпен жоғалған әкені өз бойынан іздей бастағанын өзі де байқамаған. Оны жасытпаған да осы болатын. Қанша қиянат, жәбір көрсе де қасарысып тұрып алатын діні қатты безіреуік бала оңашада ғана жылап алып жүріп ер жетіпті.
Жігерін жоқшылық жаныған, таршылыққа қайралып жетілген Шерхан тумысынан күйреуік жан емес-ті. Жазушының қолтаңбасы – мінезінен. Ол жазуға келгенде де тастай берік, шектен шыққан реалист. Жүректерді қозғау үшін күйреуік, жылауық сезімдерге бой алдырмақ болды ма – сәтсіздікке ұрынады. Онда қайғылы сәттер мен әсерлі эпизодтарды берудің өзіндік тәсілі, мінезі бар. Өзі сомдаған Рысқұл сияқты ар жағын көріп, біліп тұрса да, соны сыртқа шығаруға, шексіз махаббатын, көл-көсір сезімін сөзге салуға соншалық сараң. Авторлық баяндаулары тас-түйін тұратын Шерханның кейіпкерлері кейде тым елти сөйлеп кетіп жатады. Кейіпкерінің жан-дүниесіндегі толқынысты автор ретінде өзі айтпайды, өздеріне айтқызады. Кейде өз ойын кейіпкерлеріне зорлап айтқызғандай болатын жазушы ондағы қарапайым адамдардың бойына шақ келмейтін сөз айтып қойғанын байқамай қалады. «Қараңғы» Рысқұлдың білігіне автордың білімі араласып кетіп жатады. Пушкиннің өлеңін мысал етіп егіліп отырған Рысқұл мен соған дейін жазушы қалыптап үлгерген аңғырттау батыр Рысқұл екі басқа адамға айналып кеткендей әрі-сәрі күйге салады. Мұның себебі – қиялында туған сәтті салыстырулар немесе жазушының өзін де сүйсіндіріп жіберген ойлар тізгін үзіп, көз жазғызып кететіндей алдында жатқан ақ қағазға жан дәрмен қотара құйып қалуға асығатын мінезінен. Жаратушының пендесін кейде аузынан жаңылдыратыны секілді, Шерхан сомдаған образдар да сәл басқашалау сөйлеп кетеді. Әр тарау, әр беттегі ілгері-кейін сапырылысып жатқан оқиғалар тізбегін ажыратып алғысыз бірлікте тастай қылып ұстап тұратын мығым динамика ондай кемшіліктерді жасырып қалады. Оның романдарында құлаш-құлаш пәлсапа, құшақ-құшақ тебіреніс деген болмайды. Асса бертінде жазған «Бір кем дүниесіндегідей» үзік-үзік бір қайыру толғамдар ғана. Ол неғұрлым жігерлі сөйлесе, соғұрлым құлашы кеңи түседі. «Жүрегімдегі жараны ескермеді» дегенінен «Атасына нәлет!» – деп бір-ақ кесіп тастағаны қолқа-жүрегіңді қозғауға бейім.
Тұрардың басын тауға да, тасқа да ұрған аумалы-төкпелі дәуір мен роман жарыққа шыққан жылдардың саяси айырмасы аздау болатын. Атып-асу, айдау тоқталғанмен сөзге, тілге қойылған күзет мызғымаған. Баспасөзде жариялау, кітап қылып шығарудың машақаты аз болмағанға ұқсайды. Сүзгіден өткеру, кесіп-пішу, қысқарту… Мұның бәрі шығарма жазуға ниет еткен алпысыншы жылы-ақ белгілі болған. Арба мен өгіздің бірін таңдайтын сын сағатқа жеткізбей, аралық аймақты таңдаған жазушы екі оттың ортасында аз шыжғырылмапты. Бас-көз жоқ қызыл империяны мақтай беру опа бермейтіні тағы анық. Ал ашық кетудің аяғы – құрдым. Әйтсе де, әредік іштегі қыжылды сыртқа шығарып алып отырады. Әсіресе, қазақ жерінің байырғы тарихи атауынан айрылып, қайдағы бір қара шекпен орыстарға бұйырып жатқанына наласын жасыра алмай қалатын кезі аз емес. Бірақ сонау бала күнінде Мұхамеджан Қаратаевтың сабақ үстінде әлдекімдер өзін тұтқындап әкетуге келгенде оқушылармен қоштасып тұрып қолынан журналын түсіріп алғанын көрген жазушы заманының қабағын бағып, әр құбылысын қалтқысыз танып өскен, бұл тарапта шегінер, бұлтарар кеңістік қалдырып, кеңінен қамтитын.Тұрардың аузына салады, қарапайым қатардағы шаруаның ләмінің арасына қыстырып жібереді. Ішкі мәдениеті биік жан, сөздің қадірін, замананың салмағын жақсы білетін. Айға шауып мерт болатын мәрттіктің күні өткен. Әбіш Кекілбаев туралы мақаласында: «Басқа ұлыс, ұлттардың намысын қорламай-ақ, қазақ рухын асқақтатты. Бояуы көп, бай көркемдікті былай қойғанда, бұл жазушының азаматтық берік тұғырының айғағы», – дейтіні бар. Осы сөзді сол қалпында Шерханның өзіне де қаратып айтуға болады.
Осы сексеннен асқан шағында да жетімдігін, жалғыздығын, әкесіздігін айта беретін Шерхан Тұрардың бала кезін сөйлеуге кіріскенде жанып кетеді. Өмірдің әр құбылысын бұғанасы қатпаған, сарайы лайланбаған уыз кезінен бақылап үлгерген, жұрттың жетімге деген көзқарасын санадан тыс түйсікпен сезініп өскен жазушы Тұрардың жетімдігін, әкесіне деген махаббатын, сағынышын айта беруге құштар. Тұрар жетім аталар жастан өтіп, азамат болып, үлкен қызметке отырғанда да осы тақырыпқа жиі орала береді. «Қызыл жебедегі» бала Артурдың (Арман) бейнесін ойлап тауып, әлгі бір сезімдерді індете түседі. Тұрар мен Рысқұл арасындағы жүректен тілге көшпей қойған, үнсіздігімен-ақ тым шексіз көрінетін махаббатты жырлай береді, жырлай береді. Шатобриан: «Мен өмірде қолым жетпеген нәрселерге шығармашылықта жомарт болдым», – депті. Шерханның «жомарттығы» да соған ұқсас. Рысқұл мен Тұрар арасындағы үнсіздік оның әкесіне айта алмаған, әкесінен ести алмаған сүйіспеншілік жыры еді. «Қызыл жебедегі» әкесіздік пен «Ай мен Айшадағы» әкесіздік бір-біріне ұқсайды һәм ұқсамайды. «Ай мен Айшадағы» жоқ әкенің ролі – тағдырдың тәлкегінде қалып кеткен, үміті үзілген баланың құдайға айтқан арызы деуге келеді. Ал Тұрардың әкесіздігі – белгілі бір деңгейде сырлас, сұхбаттас дәрежесіне жетіп үлгерген әке мен бала арасындағы достық. Бала Тұрардың образын да жай қиялдан ала салды деуге болмайды, ол – Шерханның өзі болатын. Тұрар-Шерхан Барсхан-Шерханға қарағанда бақыттырақ. Ол белгілі дәрежеде әкенің құшағын көрді, сөзін естіп, тәрбиесін алып үлгерді. Шерханның жөргегінде тұншыққан арманынан туған Тұрардың «бақыты» – Шатобрианның «жомарттығымен» үндеседі.
Әке мен Ана ғана емес, бүкіл бір дәуірдің суретін ұстап тұрған кейіпкерлер галереясы бір-біріне ұқсас тағдырларымен жоқшылық, аштық, қуғын-сүргін азабын аша түседі. «Барлық бақытты отбасы бір-біріне ұқсас, ал бақытсыздары әр түрлі» дейтін толстойлық өлшемге салсаңыз, әлгі тар заманның құрбаны болған ұқсас тағдырлардың айырмашылығын оңай тауып алар едіңіз. Оның дәрменсіз кейіпкерлері бермейтінін біле тұра – адамнан сұрайды, орындалмайтынын біле тұра – көктен тілейді. Қай жағынан да үміті кесілген, жеңілген бейбақтардың қасіретін жаза беретіні – қиын күндерді ойлап кетсе, «жүрегі зу-зу ете түсетін» жазушының соншама ауыртпалықты көтеріп алған, алып қасаптан аман шыққан бақытсыз халықтың қажырына деген таңданысынан туған деуге болады. Ол жазған шығармаларда бақытты күндер аз, тіпті, жоқ деуге болғандай. 1916-ның көтерілісін көп кітаптардан шуаққа шомған бақытты өмірдің әп сәтте қиюы қашып жүре бергендей, күтпеген сүргінге тап болғандай жатырқайтын оқырман «Қызыл жебенің» алғашқы парағын ашқаннан сапырылысқан, қанға толы жорықты әлемге тап болады. Әр жаңа бетті қорқынышпен ашып, қорқынышпен жабады. Алда болатын қауіпті сәтке жақындап келе жатқанын сезеді. Біз, әдетте, алда не болатынын білдіріп алу – жазушының әлсіздігі деп жүрміз ғой. Ал Шерханның «әлсіздігі» – басқашалау. Ол ештеңені бүгіп, жасырып, әлдебір тұспалдардың астарына салып сізді діңкелетпейді. Тумысынан дарыған тік мінез оған бой бермес те еді. Егер, өз табиғатынан аттап өтіп, «бұлталаққа» салуға ойы кетсе не болатынын жоғарыда айттық. Ол мұны жақсы білді. Сондықтан да тура тарта беретін. Ол өзі аттап кеткен, айтып кеткен оқиғалар мен сөздерді (өлең жолдары, ән мәтіндері, аңыз, мысалдар, т.б.) сол қалпында алдағы тараулардың бірінде айна-қатесіз қолдана береді. Тіпті, бір романнан екінші, үшінші романға ауысып жүретін мысалдар аз емес. Егер «Қызыл жебе» мен «Ай мен Айшаның» ортақ оқиғаларын санап шығуға ниеттене қалсаңыз, олардың аз болмайтынына күмәніңіз болмасын. Екі роман ғана емес, бүкіл шығармашылығындағы араласып, ауысып жүретін сюжеттер мен кейіпкерлер қаншама. «Ай мен Айшаның» жолашар сөзінде: «…бала кезде көргенім, естігенім бүгінгідей әлі есімде. Ендеше, текке күшене бермей, соны неге жазбаймын?» – дейді. Бұл ой оның басына дәл сол уақытта келе қалмағаны анық. Бұл – бүкіл шығармашылық ғұмырға созылған ұстаным болатын. Ол тіпті кейіпкерлердің аты мен оқиға өтетін орынды өзгертіп, «із жасырып» та әуре болмайды. Бәрі қаз-қалпында. Оның көркемдік әлемін түгелдей сүзіп шықсаңыз және бүкіл шығармасын бір-біріне жалғасаңыз, тұтас бір эпопеяны көрер едіңіз. Бұл эпопея – Шерхан Мұртаза жүріп өткен жолдың біртұтас жылнамасы іспеттес.
Оның тым қарапайым, асқан сұлулық пен түрлі көркемдеуші тәсілдерге жүгініп әуре болмайтын қаттылығы қай оқырманның да оқиға ішіне еркін бойлап, кейіпкерлермен қоян-қолтық араласып кетуіне шексіз мүмкіндік сыйлайды. Тұрар заманында жүрген оқушы енді бірде бергі кезеңге көктеп өтіп, Шерханмен бірге арғы уақыттарға ойлана қарап, баға беріп отырады. Жазу үстінде ол өзін тым еркін ұстайды. Біресе кейіпкерінің артына жасырынып қалады, біресе артында жүріп жатқан соғысты ірі денесімен қалқалап алып, фонындағы оқиғаға түсініктеме беріп, алдағы күнге болжам жасап тұрады. «Қызыл жебеде» әр тараудың соңы Тұрардың болашағына нақты сілтеме жасап аяқтала беретіні кейде шектен тыс жалықтырып та жібереді. Тұрардың өмірін жазуда нақты деректер аз келтірілмегенмен, «бұл белгілі жайт қой, тәптіштеп қайтем», – деген бір мінездің болғанын аңдау қиын емес. Оның әр дерекке соншалық салқынқандылықпен қарайтыны таң қаларлық. Өзін толқытқан тарихи деталь болса да, жерден жеті қоян тапқандай өзеуремейді, әсірелеп сөйлемейді. Пентологияның соншалық кішіктікпен жазылуы– отыз жылдан аса уақытын алған зор еңбекті бір қарағанда елеусіз, қалқаға ысырып тастайтындай көрінетіні бар.
«Амандасқанда үнің артыңнан шығып, мөлиіп тұрмай, дауыстап сәлем бер!» – деп қайрап отыратын адуынды ананың тәрбиесін алған Шерхан иі босап бара жатқан сын сағаттарда өзін-өзі ширатып алады. Басын тік ұстап, ешкімнің алдында жарамсақтанбайтын, шығармашылық әлемінде де намыс пен ізгілікті бірінші қатарға қоя беретін жазушы бала күнінде ауылға демалысқа келген (соғыс кезінде) Бауыржан Момышұлының айбынына таңдана тамсанса, кейін, «Лениншіл жастың» редакторы болып тұрған кезінде қабылдауына тұңғыш кірген Оралханға:
«…босаға жақта сазарыңқырап, басын бір кегжең еткізген кезде толқын-толқын болып, иығына дейін төгілген қара шашы желп-желп ете қалды. Көзі аш қасқырдың көзіндей екен.
Мен қашан: «Отыр», – дегенше кекірейіп тұрды да қойды», – деп сүйсінетіні бар. Ол кісі баласының бойындағы осындай мінезді ең алдымен бағалағанға ұқсайды.Баяғы бала кезінде: «әкеңнің аты Мұртаза емес, Нұртаза болу керек, түзеп жазайық, әйтпесе, интернатқа оқуға қабылданбайсың», – дегенде табандап тұрып алатын, ақырында, өзінің фамилиясынан қате тауып: «Сіздің фамилияңыз да Көроғлы болу керек қой», – деп күмілжи тұрса да айтып салып, оқудан күдерін үзіп есікке беттей бергенде, әлгі директор тоқтатып алып, ризашылықпен арқасынан қағыпты. Қорлығы өткен бригадирге айыр ала жүгіріп, сотқа салар қауіп төнгенде қашып кетіп, паналап барған нағашылары: «Мына жиен бүлдіріп келіпті», – деп ырза кейіппен кеңк-кеңк күлгенде де Шерханның намысы қайралып жатқан.
Осыған ұқсас «Қасқырдың тарамысы» деген әңгімесінен бір үзік: «Ауылдарынан оралып, дорбаларын артынып, қарындары да, көңілдері де тоқ, аулаға абыр-дұбыр кіріп жатқандарға жауыға қарап, үйдің төбесінде мұржаға сүйеніп тұра бердім. Жалпаңдап алдарынан шыққым келмейді. Бірдеңе дәметіп тұр-ау деп қала ма, кім біледі. Тек иесіз ала канден Тузик те шала құрсақ, жуындысыз қалып еді. Енді намыссыз неме, иттігін істеп, жағымпазданып, жаутаң-жаутаң етеді. Сонда Әлтай дейтін таңқы танау:
– Тузик, Тузик! Мә-мә, – деді. Тузик байғұс құйрығын шыжбаңдата, шыр-пыр болып, құлдыраңдай жүгіріп, Әлтайдың алдына жете бере жер бауырлап жата қалып еді, Әлтай оны қара тұмсықтап теуіп кеп жіберді. Тузиктің қаңсылаған даусы сонда бүкіл жарты Әулие-Ата әлеміне естілді-ау деймін. Жыла, сорлы, нең бар тілемсектеніп». Иесіз (!) иттің өзінен намыс іздейтін Шерхан үшін біреудің алдында жер болып, иініне су кетіп жүнжіп тұрғаннан артық қорлық жоқ. «Ай мен Айшада» қарауыл солдаттан таяқ жесе де, орнынан сүйретіліп тұрып, қайта-қайта бас иіп, ыржиып күлетін тұтқын жапон туралы да дәл осындай үкім шығарады. «Қорқақ!» – дейтін.
Ол ерлік пен ездікті алдымен адамның көзінен іздейді. Оның санасындағы идеал тұлғаның көзі шоқтай маздап тұруға тиіс. «Көзі шоқтай жанып тұрды», «Жанары оттай маздап тұр екен», «Шырақтай жарқырап тұрған көзге тура қарау мүмкін емес еді» сияқты тіркестер Шерхан дүниетанымындағы адамдық сипаттың негізгі ұстын-тіректері. Былайғы кезде қабағы қату, жүзі сұсты жазушы адамның батыр болмағы оның рухында, жүрегінде, ұятында екенін қайталап айта береді. Ол сомдаған Тұрардың көркем образы – осындай қасиеттердің жиынтық бейнесі. Батырлық, білімдарлық, қайраткерлік, азаматтық, ерлік – бәрі-бәрі Тұрардың бойында тоғысады. Рысқұловтың көзіне тура қарай алатын жан жоқ жалғанда. Тіпті, кітаби көркем Тұрардың көзіндегі от кейде оның бойындағы басқа қасиеттер мен кісілік тұрпатын жарығымен қарықтырып, көрсетпей тастайды. Көз алдында шағылысқан жарықтан оқырман өмірде болған, тарихи Тұрардың келбетін анықтап көре алмай пұшайман хал кешер еді. Оның өзі сомдаған тарихи кейіпкерлерге деген шексіз махаббаты кейде Тұрарды грек аңыздарындағы құдай тектес ерлерге ұқсатып жіберетін. Рас, қанша таяқталса да, қаншама азап көрсе де аяғын нық басуға, езуінен аққан қанның өзін жауынан жасырып бағатын намыс – Тұрардың ақиқат жүзі. Тұрардың көп қатерлерден аман шығуының себебін тәптіштеп жатпай, «Барды, көрді, жеңді», – іспеттес қысқа ғана қайырымдармен аттап кете беретін жазушы бас кейіпкерін кейде атса оқ өтпейтін, шапса қылыш кеспейтін ертегілік қаһарманға айналдырып жібереді.
Шығарма аясындағы белгілі бір кезең адамдарының портретін беруде ұлттық наным-сенімдердің өзін аттап өтетін Шерхан қаламы кейіпкерлерінің аузынан қақпайды. Құдайды жоққа шығара сөйлеу большевиктерге тән негізгі міндет. Замана суретін беруде ол ештеңеден тартынып қалмайды. Әлдебір кейіпкері құдайды қарғап, зар-наласын айтып жатады. Енді біреулері қазақтың өткенін мансұқтап, ел емес, «баран» болғанын шыжғырып, бетке басып отырады. «Қызыл жебенің» екінші, үшінші, төртінші кітаптарындағы коммунистік ұрандар бір қарағанда адамды мезі еткендей де. Ат үсті қараған адамға автор коммунистік партияны жырлап отырғандай да әсер етеді. Осының бәрі осы үш кітапты оқуға біраз күш түсіреді. Цензурадан өтеді-өтпейді, ол бөлек әңгіме, мұндағы басты мәселе – шығарманың көркемдік талаптарында. Ол Тұрардың көзімен бүкіл бір дәуірге баға берді, Тұрардың тұлғасы арқылы замананың суретін салды.
«Өзге тұрмақ өз шешесінен айналайын деген сөзді сирек еститін», кейде терезеге қарап, ойланып отырып «өзіне өзінің жаны ашитын» он жастағы бала бәрін білетін. Сөйте тұра қайраны жоқ, қайраты жоқ – бәріне төзеді. «Сипалағанды ит те жақсы көреді, мен адаммын ғой», – деп, қыжыртпасы қайсы, мұң шаққаны қайсы екені белгісіз екі дай сөйлейтін Шерхан жазу үстінде де түнеріп кетеді. Қиянаты тиген адамдарды көркем шығарма талабына сай қанша қырнап-жонған болса да, анығында, әлгі ашу оның көмейін бітеп тастайтын. Жазса – шағынғандай болуы мүмкін, мұндайда ең дұрысы – үндемеген. Өзіне титтей де болса шарапаты тиген жандарды айналып-толғанып, жұмақтың төрінен орын тілеп, дұғасына қосып отыратын Шерхан қиянаты өткендерге шат-шәлекейі шыға кіжінбейді. Асса Айшаның бір-екі ауыз ауыр қарғысын қаз қалпында бере салады. Оның басты ұстанымы – кісілік пен ізгілік, – жамандықты ашықтан ашық жария ете беруге сараң. Қанша жерден реалист болса да қасиетсіз Жуанқұлдардың әрекетін хабарлап қана өтеді. Қаршадайы-нан тістеніп өскен жазушы жетілген-жет-кен кезінде солардан көрген жәбірін, теперішін айтып отыруды ар көргендей.
Айшаның «Жеттім деген жығылады, толдым деген төгіледі», – деген сөзін өмір бойы қасиетті тұмарындай әлпештеп келе жатқан жазушы түсі аса суық, өзі айтқандай жауқабақ, сұсты көрінгенмен жазуының ар жағынан кісілік, кішілік қасиет андағайлайды да тұрады. Тұрарды жазса, соңында: «Бұл кітап сіздің зәулім тұлғаңызға лайық деп айта алмаймын. Қолымнан келгені осы болды, көке. Құдай шақтап берген күш-қуаттан, шағын таланттан аса алмадым…» – деп, тәубасынан гөрі өкініші басым лепеспен сөйлейді.Анасын жазса «Саған ескерткіш болуға жарай қояр ма екен…», – деп сөзінің әлхамын аздаған күмәнмен бастайды. Әредік шарапаты тиген адамдарды еске алса «сөзден басқа, атап өткеннен басқа қолымнан не келеді», – деп тағы аласарады. Жүректі қозғар әсерлі сәттерді әтуерін кетіріп қызыл сөзбен көмкере бермейтіні – несіне айта берейін, бәрібір тап басып, дәл бере алмаспын деген кішік мінезден туса керек. «Мұнысына сөз жетпейді. Мұндай жақсылықтың атын таппай әуре болдым», – деп ағынан жарылатын сәттері көп. Көп сөзін «…солай шығар. Мен қайдан білейін…», – деп кісімсуден аулақ, өзіне ғана жарасатын мейірімді леппен жұмсақ түйіндей салатын жып-жылы жанның мүбәрак жүзі көз алдыңда тұрады да қояды. Оның ұғымындағы сөздің құдіреті – адам жасаған игілік пен ізгіліктіктің алдында қауқарсыз, – жеткере алмақ емес. Дүниеден бұрын жаралды делінетін Сөзден де жоғары тұратын тіл жеткісіз қастерлі, құдіретті нәрселер бар. Бар-жоғы екі беттен сәл асатын «41-жылғы келіншек» аз сөзге сыйып кеткендей көрінгенмен, ар жағын әлдебір түйсікпен ғана сезінуге болатын сондай қастерлі сипатқа жеткен туынды. Қанша оқысаң да, ширықтырып әкеліп: «Неге үндемейсің, Мақсұт?! – деп Хадиша сонда шыңғырып жіберді», – дегенде тұла бойды шымырлатып ала жөнелетін шеберлікті әдебиеттанудағы «сөз арасын оқу» принципімен ғана түсіндіруге болатын шығар. «Жақсы жазылған бір әңгіме кейбір романдарға татиды», – деуші еді бір сөзінде, бұл – сондай деңгейде ғана бағалауға лайық әңгіме болар, расында…
«Осы менде әке болғаны рас па?» – деп Рысқұловшина деген жаламен Сібір айдалып, сол жақта майып болған Мұртаза бейнесін «миының түкпір-түкпірінен іздеп» отырып қалатын, шала құрсақ, жарым көңіл жүріп жетілген, «Бөлтірігін қорғаған құртқа-қасқырдай» арпалысып өткен Айша-Анадан туған ұл – Шерхан болмаса, ешкім болмас еді. Ажалдың тырнағында ысынып-суынып жатып, Айшаның құдайға жалбарған көз жасын жұтып ем қонған, «Байытпасаң байытпа, тілентпеші, жаратқан!» – деген ананың бір ауыз ұлы тілегінің тербеуімен өскен перзент шешемді жылаттың деп бригадир Тасбетке айыр ала жүгіргенде Айша-Ана: «Менен туған ұл бар екен, тәубе», – деп көз жасын сап тыйды дейді.
Алып ананың «Менен туған ұл бар екен, тәубе», – деген қасиетті сөзін ақтау үшін де Шерхан – Шерхан болған шығар…
Мен қайдан білейін…
"Қазақ әдебиеті" — Қазақстан Республикасының әдебиет, мәдениет және өнер газеті. Әр апта сайын, жұма күні шығады.
Газет 1934 жылдың 10 қаңтарынан бастап шыға бастады. «Қазақ әдебиеті» газеті — Қазақстан жазушылар одағының органы ретінде тұңғыш саны 1934 жылдың қаңтарында жарық көрген.
«Қазақ әдебиеті» - газетінің тарихы
Студия «Team28»