ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ҚОҒАМДАҒЫ ОРНЫН ІЗДЕП ЖҮР
Заман ағымы, уақыт бедері сәт сайын құбылуда. Дүниежүзіндегі дүбірлі оқиғалар мен саяси қақтығыстар, түрлі сипаттағы әлеуметтік төңкерістер адам ойына ықпал етпей қоймайды. Көз ілеспес жылдамдықпен дамып жатқан цифрлы технологияның жыры мен сыры өз алдына бөлек әңгіме. Ғасырлар көшінің таспасына айналар әдебиетте бүгінгінің бейнесі қалай қатталмақ?
Әдебиет сыншысы Айнұр Ахметова, сарапшы-журналист Естай Божан, жас ақындар – Бауыржан Игілік, Дәурен Тілеухан қатысқан газетіміздің кезекті «Алқа» жиынында осы сауал төңірегінде әңгіме өрбіттік.
Ғасырлар бойы қалыптасқан теориялар мен көзқарастар жеңіліске ұшырап жатыр
«Қ.Ә.»: Әлемде түрлі оқиғалар болып жатыр. Күн сайын, сағат сайын әртүрлі үйекте, нешетүрлі тосын жайттарды, ереуілдерді, төңкерістерді, ғылыми жаңалықтар мен діни қақтығыстарды көріп отырмыз. Бұл жайлар шығармашылық адамына (Сізге) қалай әсер етеді?
Айнұр АХМЕТОВА: Басымыздан өтіп жатқан оқиғалардың байыбына терең үңілмей, жай ғана ақпаратты оқып тұтынсақ әрі еш қарсы шықпай талапты орындасақ, миф пен мистиканың арасында өмір сүріп жатқандай сезімде боламыз. Пандемия туралы ойым ғой. Ал егер терең зерттеп қарасақ, жер бетінде тәні мен жаны сау, интеллекті биік адамдарға ғана мәртебелі орын бар сияқты. Спортпен айналысу, пайдалы тағам тұтыну, оқу, іздену, қысқаша айтқанда, іші-сырты сау адам болған маңызды. Бұрынғы аталарымыздан қалған «бір қозы туса, бір түп жусан артық шығады» деген тәмсіл ешкімді де қызықтырмай қалғандай. Жалпы, көп мәдениеттерде ғасырлар, жылдар бойы қалыптасқан, қызғыштай қорғаған теория мен көзқарастар ХХІ ғасырда оңбай жеңіліске ұшырап жатқандай. Әлеуеті мығым, капиталы күшті қоғамның стратегиясы, теориясы жүзеге асатын уақытқа жеттік.
Әлемдегі кейбір соғыстар, оқиғалар қайталанып жатыр. Жақында ауған-америкалық жазушы Халед Хоссейнидің «The Kite Runner» кітабын екінші рет оқып шықтым. Бұл жолы ағылшын тілінде Хоссейнидің тілдік тұлғасының сөздігін жасап бастап едім, Ауған оқиғасы да сәйкес келіп қалды. Тарихты жазушы жеткізсе, әсерлі шығады ғой. Бұл – менің қабылдауым. Әдетте, аллегориямен, метафорамен астарлап жеткізетін шығармаларды нағыз сөз өнері деп есептейтін едім. Бірақ халықтың сенімін саясатқа айналдырып, оның зардабын дәл, нақты бедерлеп, оқиға салдарын терең сезіне отырып сараптап, қисынмен жеткізе алған жазушы барлық уақытта оқылады әрі жоғары бағаланады екен. Романда 1996-2001 жылдары билікке келген тәліптердің, кеңес әскерінің ауған халқына көрсеткен зардабы, рассизм мәселесі баяндалған.
Соңғы уақыттағы әлеуметтік желідегі оқиғалар шығармашылық адамына ғана емес, кез келген азаматқа қатты әсер етті. Бірақ соған қарамай, бір-бірін талауға дайын, агрессияшыл адамдар әлі де шабуылын тоқтатар емес. Жалпы әлеуметтік желіні әркім өз мүддесіне қарай әрқалай пайдаланады. Посттардан мәдениеттің қазақтың бойына терең сіңбегенін, білімнің жоқтығын байқауға болады.
Қазіргі уақытта ақпараттың, білім мен өнердің шекарасы жоқ. Интернет деген құбылыс бұлардың аражігін біріктіріп жіберді. Көзқарас, идея, құндылықтар жан-жақтан кіріп жатқандықтан қайсысын қабылдарымызды білмей қалдық. Ұлттық дәстүр, дін, ЛГБТ, атеизм деген ұғымдар санамызда араласып кетті. Қоғам өкілдері адамның құқығын, бостандығын әртүрлі идеялардан іздейді.
Бауыржан ИГІЛІК: Ойдағы елдің опынысына қырда отырып қабырғамыз қайысады… Бүгінгі таңда адамзат баласының басына орнап жатқан оқиғалар біздің адами құндылықтарымызды қайта бір қарау керектігін Тәңірінің ескертіп жатқаны іспетті көрінеді кейде маған. Рас, жұмырбасты пенденің қолынан шығып жатқан қиянат жұдырықтай жүрегімізді сыздатқанымен, жылап отырғанға берекет қонбайды, демек жазмыштың жазуын оқып, жүйкемізден өткізіп, кейінгі ұрпаққа қалдыра білуіміз керек-ақ. Бүгін жарасы асқынып, науқасы насырға шауып тұрған ашкөздік, іштарлық, қатыгездік, саусағын бүккен сайқалдық, діни фанатизм, догмаларға шырмалу, жеке басқа табыну, ақшадан культ жасау сынды құбылыстар санамызға біткен сыздауық сияқты тыныш ғұмыр кештірмей отыр. Бұл – шығармашылық адамын ғана емес, бүкіл Адам ата нәсілін толғандыруы тиіс сұрақтар.
Дәурен ТІЛЕУХАН: Меніңше, адамдар өмірге, уақытқа бейімделе бастаған сайын олардың адалдығы, жақсылығы азайып барады. Өткен ғасырлар тәжірибесінде дәл осындай «қайшылықтар» кезеңі небір мықты шығармаларды дүниеге әкелді ғой. Бірақ бұрын соғыс, аштық, төңкерістер уақытында өмір сүрген ақын-жазушылар мен қазіргі «ақпараттар тасқынында» өмір сүріп жатқан қаламгерлердің жайы мүлдем бөлек. Барлық оқиғаны бақылаймын деп айта алмаймын, дегенмен соңғы кезде болып жатқан жағдайлар «төңкерілген әлемнің» анық сипатын көрсететін сияқты. Осындай құндылықтары құбылған, қайшылығы, қарсылығы көп уақытта қаламгерлердің де көңіл-күйі, ішкі әлемі күйзеліске ұшырайтын сияқты. Бұған себеп те, дәлел де көп. Өзіме де әсері бар. Өзгелерден де соны байқап жүрмін…
Естай БОЖАН: Қазіргі әлемдік геосаяси жағдайды ұдайы бақылап жүрген адам ретінде, әлемнің дамуы жаңа бір арнаға ауысу алдында тұр деп санаймын. Екінші дүниежүзілік соғыстан бүгінге дейін әлемнің дамуын қамтамасыз етіп келген халықаралық ережелер қазір өзгеріп жатыр. Екі жаһан соғысы өзінің адамзаттың санасына салған қара дағы мен қасыретіне қарамастан, кейбір әлеуметтанушылар жағынан «ұлы тазару» деп те аталады. Бұл сөзге өз басым келісер едім. Себебі осыдан кейін халықаралық ережелер мен келісімдер бейбітшілікті, қоршаған ортаны қорғауға, тұрақтылықты қамтамасыз етуге, ортақ адамзаттық құндылықтары қалыптастыруға қарай ұмтылған еді. Өкінішке қарай, соңғы он жылдықтарда біз әлем бейбітшілігіне жаңа сын-қатерлердің пайда болғанын көрдік. Жаһандық тұрақтылыққа әсер ететін күш балансы өзгерді, жаңа державалар ойынға қосылды дегендей. Нәтижесінде, өткен ғасырдағыдай державалар арасында ядролық арсеналдарды жаңарту, қару-жарақ және ғарыштық бәсекесі қайта пайда болды. Көптеген саясаттанушылар мұны «Жаңа қырғи қабақ соғысы» деп санайды. Бұның ең қорқынышты салдары – бейбітшілік пен тұрақтылыққа қауіп төндіруі. Айталық, біз екіжақты немесе көпжақты бейбітшілік туралы келісімдердің құр қағазға айналып қалғанына да куә болдық. Сіз атап отырған әлемдегі түрлі өзгерістердің себебі осында жатыр деп санаймын.
Әрине, адамзат бұрынғы қателігін қайталамайды деген үмітім зор, бірақ бұл – үміт қана, оған нақты кепілдік пен сенімді ешкім бере алмайды. Қалай болса да, әлем өзгеруде, бұл анық. Тиісінше, бұл кейбір қалыптасқан құндылықтардың өзгеруіне әкеліп соғары сөзсіз. Ауқымды өзгерістердің алдымен әдебиет пен өнерде көрініс табатыны белгілі ғой, сондықтан да алдағы уақытта әдебиет пен өнерде де кейбір танымдардың жаңаруы заңды. Мұндай негіздегі процесс әлдеқашан басталып кеткен де болуы мүмкін.
Үздік шығарма көлемімен өлшенбейді
«Қ.Ә.»: Осындай қым-қуыт оқиғалардың, түрлі қақтығыстардың ықпалынан қандай да бір жанр түрі, стиль түрі қалыптасуы мүмкін бе? Алда дүниежүзі оқырмандары қандай шығармаларды оқып, қандай өнер туындыларының куәсі болуы мүмкін? Жалпы қандай шығарма жазылуы тиіс деп ойлайсыздар?
Естай БОЖАН: Әрине. Әдебиеттегі жанр мен стиль қалай пайда болады? Менің ойымша, бұны тудыратын бейнелеудің жаңа тәсілдері, яғни шығармашылық тұлға қолданған өзіндік бейнелеу тәсілі дами келе стиль немесе жанр болып қалыптасады. Құндылықтар мен танымдар жаңарған кезде жеткізу тәсілі мен бейнелеу тілінің де өзгерері, ал бұл өз кезегінде жаңа стиль, жаңа жанрларды тудырары сөзсіз.
Мысалы, қазір шығармашылық тұлға болашақты ой елегінен өткізді делік, ол нені көрер еді болашақтан? Міндетті түрде жаңа технологиялардың әсерінен айналып өте алмайды. Себебі адам өмірі осы өзгеріске тәуелді бола түсуде. Мен жоғарыда атаған өзгерістердің қатарында 5G технологиясы да тұр. Ал енді, елестетіп көріңіз, бесінші ұрпақ желісінің заманындағы өнер мен әдебиет қандай болуы мүмкін? Еркін қиялдауға рұқсат берсеңіз, айтып көрейін, меніңше, алдағы он жылдықтарда әдебиет пен өнер ұлы революцияларды бастан кешіреді. Ал бұл «төңкерістердің» салдарына қазір болжам жасау артық. Мен бұны қиялдан алып отырған жоқпын, біз екі реткі жаһан соғысынан кейінгі немесе жаһандық экономикалық, әлеуметтік дағдарыстардан кейінгі түлеу кезеңдерін, ондағы әдебиет пен өнердегі өркендеудің қандай болғанын тарихтан көрдік. Айталық, Бірінші жаһан соғысынан кейін Эрих Ремарк сынды қаламгерлер «жоғалған ұрпақты» адамзаттың санасының қазынасына қосты; Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Джером Сэллинджердің «Қарабидай құрдымы» әдебиетке келді. Бұлар өз заманындағы «төңкерістер» еді. Оларға әрине осы адамзаттың ұлы дағдарыстары әсер етті. Соғысқа дейінгі қиялшыл әрі албырт Джерри өзінің «Холден Колфилдін» жарата алар ма еді? Ал біз жаңа дағдарысты бастан кешіріп жатқандаймыз, осыдан кейінгі түлеуді елестетудің өзі қиын.
Мен әдебиеттанушы немесе әлеуметтанушы емеспін, бірақ алдағы уақытта әдебиет пен өнерде болатын өзгерістер біз ойлағаннан әлде қайда ауқымды болады деп ойлаймын. Ал «нені жазу керек?» дегенге келер болсақ, менің ойымша, авторлар алдағы уақыттағы үрдістердің әсерімен табиғи түрде ортақ адамзаттық құндылықтарға бет бұрады. Соның проблемасын қазып, соның сұрақтарына жауап іздей бастайды. Әлемнің беталысын қарап тұрсаңыз да болашақ ұлттық әдебиет дегенге орын бермейтінін көрсетіп тұрғандай. Өйткені әдебиеттің өзінде жалпы адамдық құндылық бар, ол дін емес, ол – адамның өзі тудырған, өзі ізденген, өзі тапқан жауаптарының көркем тұлғасы.
Бауыржан ИГІЛІК: Шығармашылық адамы сирена сигналы сияқты төніп келе жатқан қауіпті бірінші болып айқайлап ескертуі керек. Әрине, бұл оқиғалар ертең тарих беттерінде міндетті түрде қатталып қалады. Бірақ содан сабақ алар адам болса… Жұмыр жердің бетіне жұмырбасты пенде таралғалы аштықтың да, соғыстың да қисапсыз түрі өтті, содан біз ғибрат алдық па?! Алысқа бармай кешегі қызыл империяның жасаған қырғынын ауызымыз көпіріп айтып отырсақ та, бұрыла бере қаз-қалпымызға түсіп, бір батқан балшығымызға қайта малтығып жата береміз. Қандай туынды жазылуы, қандай жанр тууы керек десеңіз, ол жағы маңызды емес. Жалпы біз қазір әдебиеттің жанымен емес, тәнімен айналысып кеттік. Қай жерде әдеби әңгіме айтылса болды форма, түр, жанр мәселелерін айтып, қызылкеңірдек дауға кіреміз. Қандай форма болсын, адам жанын қозғайтын, оны ішінен өзгертетін шығарма болса жетеді!
Дәурен ТІЛЕУХАН: Озық ойлы қаламгерлер, әдебиет сыншылары бұл сұраққа менен гөрі анық, дәлелді жауап айтатын шығар. Меніңше, ертеректегі Абылайдың түсіндей антиутопиялық, фантастикалық шығармалар жақын аралықта көп жазылады деп ойлаймын. Өйткені қазіргі әлемнің кескіні сондай ғой. Адамдар таң қалу, мейірлену, тіпті шын қайғыру деген сезімдерді жоғалта бастағандай боп сезіледі кейде. Бұрын ізгіліктің құны, салмағы басым заманның қоғамында сол тақырыптағы шығармалар өзекті болды. Жалпы, кез келген шығарма уақытпен диалогқа түсетін болған соң, туындыда сол уақыт қоғамының қайғысы, аңсары көрінуі керек деп ойлаймын. Сосын адамзатқа ортақ тақырыптар жазылуы керек.
Айнұр АХМЕТОВА: Бауыржан Игіліктің пікірімен келісуге болады. Дегенмен жанрға классификациялау әдебиеттану, яғни сөз өнері теориясы үшін маңызды, тіпті қажет. Жанрды тегіне (лирика, эпос, драма) қарай жіктеу ескіден қалыптасқан. Шығарма поэзия, қарасөз түрінде немесе драма формасында жарық көретіні мәлім. Ал жанрдың түрлері (мысалы, прозаның ішіндегі повесть, әңгіме, новелла, т.б.) әдебиеттің дамуы барысында және басқа да құбылыстардың: ғылымның, технологияның жетілуі жолында әрқашан өзгеріске ұшырауы немесе гибридтенуі/жойылуы әбден мүмкін. Болашақта көптеген жаңа жанрлық түрлер/субжанрлар пайда болатыны сөзсіз. Бүгінгі әдеби үдерістің өзі осыны көрсетеді (род – тек, вид – түр). Тіпті, кейбір шығармашыл тұлғалар шығарманы жанрлық түрлерге телу үрдісі – әлеуметтік реализм әдісін тудырған өткен қоғамның жемісі екенін айтады. Өнер, ғылым бір орында тұрмайды. Әңгімеміз публицистикалық сарында болғаннан кейін жанрға жалпы шолу жасап отырмыз ғой. Әдебиет теориясындағы жанр категориясының қалыптасуына да тарихи факторлар себеп болғаны белгілі. Уақыт ағымына қарай көркем шығарма тудыруға қажетті категориялар ұдайы өзгеріске ұшырап жатады. Тіпті «роман», «повесть», «әңгіме», «баллада» деп айдар таққан тарихи жанрлардың өзі қазіргі уақытта трансформацияланып кетті. Жанрынан гөрі ондағы автордың ойы, идеясы маңызды саналады. Шын мәнінде солай секілді. Ұнаған шығарманың роман, повесть екеніне аса назар аудармайтын болдық. Тіпті, шетел әдебиетінде «повесть» деген жанр да жоқ. Бір атаумен «novel» деп атайды.
Желілік әдебиет пайда болғандықтан ангст (angst), андрэйдж (underage), хэйт лав/бэд ромэнс (hate love/bad romance), фемслэш (femmeslash), фидбэк (feedback), фэндом (fandom), фанфик (fanfic), фанфикшн (fanfiction), слэш (slash), слэшер, мэшап, хорроу (horrow) экшн (action), юмор деген көптеген субжанрлар пайда болды. Яғни, қоғам өміріне енген қандай да құбылыс өнер түрлеріне, оның ішінде әдебиетке үлкен ықпал ететіні белгілі. Жоғарыдағыдай жанр түрлері қазақ әдебиетінде әлі пайда болған жоқ. Әлем әдебиетіндегі үлгілерін Electronic Literature Collection порталынан оқуға, тыңдауға, көруге болады. Қазақ әдебиетінде цифрлық технологияның шығарма поэтикасына айқын ықпал еткенін танытатын әдебиет жазылмады. Осы тұста оқырмандар кітаптың көшірме нұсқасының порталдар арқылы таралу үдерісін кибер әдебиет деп түсінбегені жөн. Бұл аудиторияға жылдам жетуі үшін жасалатын кітаптардың цифрлану үдерісін ғана білдіреді.
Клиптік санаға сәйкес: «Шығармалардың көлемі қысқа жазылуы керек», – дейтін пікірлер де кездеседі. Мәдениеттанушы М.Эпштейннің: «Бүгінгі жазушы оқырманның бір сағаттан артық уақытын алмауы қажет», – деген сөзі бар. Үздік шығарма көлемімен өлшенбейді деп ойлаймын. Алайда бүгінгі жылдам әрекет ететін қоғам мен адамның жетіле түскен интеллектуалды қабілеті аз сөзбен көп ойды жеткізетін шығармаларды оқығанды ұнатады әрі қажет етеді.
Пандемияның кезінде вирус жұқтырған адамның қиналысын, өлімін сипаттап жазылған әңгімелер, өлеңдер былтыр желіде жарияланып жатты. Сонымен қатар ақындардың гибридті поэзиясы да жарық көрді. Мысалы, Newпоэзия айдарымен ақын Ж.Әскербекқызының «Сен және мен» (оқыған әртіс – А.Оспанбаева), Т.Толқынқызының «Мен сенсіз қалай өмір сүргенмін» (оқыған әртіс – А.Мағзұм), Е.Жүністің «Дәл қазір…» (оқыған әртіс – Н.Қуанышбайұлы), Ы.Ожайұлының «Тарих» (оқыған әртіс – Г.Тутова) және басқа да біраз ақындардың видеоөлеңдері Facebook, Youtube желілерінде жарияланды. Соның ішінде ерекше ұнағаны «Сен де бөтен, мен де саған бөтенмін» (авторы: Ж.Елеусіз, оқыған: А.Қайратқызы) және «Картина мен әйел» (авторы: Б.Қарағыз, оқыған: Р.Бекет) атты өлеңдер еді. Пандемияға дейін де «Massaget» сайтында көптеген видеопоэзия салынған болатын. Яғни, бұның барлығы – әдебиет пен театр бойынша бірлескен креативті шығармашылықтың бір түрі.
Әдебиетте қандай түр, жанр, стиль пайда болса да оқиғалардың қоғамға, адамға ықпалын барынша дәл, шынайы жеткізе білуі тиіс. Кейде шығармаларды араға уақыт салып қайта оқығанда әрқалай әсер етеді. Жақында Пауло Куэльоның «Алхимик» романын қайта оқып шықтым. Ауру-сырқаудан, соғыстан, технологиядан шаршаған адамдарға шығарма арқылы ынта-жігер беретін әрі одан сіңірген құндылықтар шынайы бақытқа жеткізетін осындай шығармалар да қажет көрінеді. Қазір оқырмандардың көбі іскерлік, психологиялық, мотивациялық кітап оқитыны белгілі.
Шығармадан ақыл айтуды күтпеймін
«Қ.Ә.»: Ал бүгінгі әдебиет кеңістігінің сұранысы, талабы қандай?
Бауыржан ИГІЛІК: Жақсы жазу, жанды жазу!
Дәурен ТІЛЕУХАН: Бүгінгі әдебиеттің талабын толық білемін деу қиын. Қазір қалыптасқан қағидаларды қирата салатын андерграунд шығармалардың дәурені жүріп жатыр ғой. Бірақ бұл маған аса ұнамайды. Бұл да уақытша процесс деп ойлаймын. Қанша оқырман болса, сонша пікір мен сұраныс болады. Сондықтан бұл сұраққа ешкімнің көзқарасы нақты жауап бола алмайтын шығар…
Естай БОЖАН: Әдеби шығарма жазып, әдебиет кеңістігіне белсенді араласып жүрмегендіктен, бүгінгі әдебиет кеңістігінің сұранысы мен талабы туралы жарытып ештеңе айта алмаспын. Бұл арада мен оқырман ретінде айтайын. Осы «сұранысты кім тудырады?» дегенге оқырман болып, авторлар болып жауап тауып алу керек-ау. Авторлар өз оқырманын тәрбиелей ме, әлде оқырман сұранысы авторды қалыптастыра ма? Керек емес, оқылмайтын тақырып жоқ секілді көрінеді маған, нәтиже автордың ізденісінің шынайылығына, содан кейін шығармашылық қабілетіне, жеткізудегі тәсіліне байланысты. Қоғамның әлде қашан нарықтық жүйеге өтіп кеткенін білмейтін, білсе де мойындағысы келмейтін қаламгерлер көп. Автор шығармасын міндетсігеннен бастап ол – шығармашылық тұрғыда өлгені. Жоғарыда атаған Сэллинджер өзінің ұстазы туралы естелігінде: «…Осының бәрін жазып және есесіне ештеңе алмауға дайын болған кезде сен – жазушысың», – деп айтады. Бұл «еш қайтарымсыз жаза бер» деген сөз емес, алдымен жазушы «жазушыға» айналуы керек сыңайлы. Содан кейін ғана ол өз шығармаларының игілігін де көре бастайды.
Кеңес кезінде қалыптасқан авторларды айтпаймын, олар – өз алдына бөлек әңгіме. Одан кейінгі аға буын қаламгерлердің, өз замандастарымның шығармаларын оқып тұрам. Жетіспейтіні – көркемдік пен дәлдік, бұл екеуін қосып тереңдік деп алайықшы. Мен оқырман ретінде қолыма алған әдеби шығармадан ақыл айтуды күтпеймін, әсер алуды, сезінуді күтем. Автор өз шығармасы арқылы менімен сырласса деймін. Анау бала кездегі аңғал оқырман шағымыздан кейін бойымыз шымырлап, бір ғажап ыстық сезімге қыстығып отырып оқыған кітабымыз санаулы. Бұл нені көрсетеді? Әрине менің өте талғампаз оқырман екенімді көрсетпейді, ал сіз қойған сұрақтың жауабы да осы сипаттаманың ішінде.
«Қ.Ә.»: Сұранысқа бағынбайтын, алайда биік деңгейде жазылған деп қандай туындыларды атар едіңіздер?
Айнұр АХМЕТОВА: Адам өмір сүрген жерде проблема толастамайды. Қай дәуірде өмір сүргеніне қарамастан әр уақытта тұтас адамзатты ойландыруға түрткі болатын шығармалар көп жазылған. Соның ішінде өзімнің әлеміме, сезім-күйіме ерекше әсер еткен шығармалардың кейбірін ғана атап өтейін: Виктор Гюгоның «Аласталғандар», Ги де Мопасанның «Томпыш», Габриэль Гарсиа Маркестің «Жүз жылдық жалғыздық», Орхан Памуктың «Менің атым – Қырмызы», «Сезім музейі», Мигель де Сервантестің «Дон Кихот», Федор Достоевскийдің «Ағайынды Карамазовтар», Кобо Абэнің «Құм құрсауындағы әйел», Әбіш Кекілбаевтың «Аңыздың ақыры», Эрих Мария Ремарктың «Үш жолдас» романдары, Эрнест Хемингуэйдің «Шал мен теңіз», Таласбек Әсемқұловтің «Бекторының қазынасы» повестері, Франц Кафканың «Құбылу» новелласы, Толстой мен Чеховтың көптеген әңгімелері, т.б. Қазақ поэзиясында Шәкәрім, Мағжан, Жұмекен, Олжас Сүлейменов, Есеғали Раушанов, Дәурен Берікқажыұлы, Ерлан Жүністің есімдері инвариантқа айналды. Бәлкім, ең үздік шығармаларды әлі оқымаған да шығармын.
Естай БОЖАН: Сұраныспен жазылмаған шығармалар көп қой. Ал олар биік деңгейде жазылды ма, жазылмады ма, бұл бөлек әңгіме секілді. Анығында, бұлай бағалап та көрмеппін. Меніңше, жақсы шығарма сұранысты өзі тудырады. Тек қазіргі әдебиет кеңістігінің ғана емес, тұтас заманның талабына қарай аздаған маркетингтік үстеу қажет. Білесіз, кезінде Баян Алакөзованың кітабының сатылымы көп мысал болды. Маркетингтік артықшылығына қарамастан қай шынайы әдебиет оқырманы сол кітапты оқыды деп ойлайсыз, өз басым қарап та қоймадым. Сол маркетингтік артықшылықта кез-келген қалыптасқан автор тұрса не болар еді, ал оның шығармасы сіз атағандай жоғары деңгейде жазылса не болар еді?..
Бауыржан ИГІЛІК: Өте көп. Бұл санатқа мәңгілік тақырыпты қозғайтын туындыларды жатқызамын.
Дәурен ТІЛЕУХАН: Төл әдебиетіміздегі «Ақиқат», «Парасат майданы», «Айқай» секілді шығармалар қай кезде де маңызын жоғалтпайды деп ойлаймын. Есіме түспей қалған шығармаларды тағы да айта жатармыз.
Дін жолындағы қателесу сананың төмендігінен туады
«Қ.Ә.»: Сіздің ұғымыңызда жаңашылдық дегеніміз не?
Бауыржан ИГІЛІК: Уақытқа ілесу. Керек болса – озу.
Естай БОЖАН: Егер әдебиеттегі жаңашылдықты айтып отырған болсаңыз, меніңше, бұл танымдағы жаңару дер едім. Яғни, «шынайы ояну». Т.Әсемқұлов айтқандай «аспанның көк емес, ақ екенін көрген және соны батыл айтқан» адамның шығармашылығынан туған құбылыс. Бұл күндегі «ақ өлең» жазып кеткендердің бәрі жаңашыл емес екені белгілі. Әрине, арасында шынайы оянып, шын жаңалыққа бет бұрғандары өз алдына. Бұл формадағы жаңашылдық тұтас әдебиеттегі жаңашылдыққа мысал бола алмайды. Көзі тірісі бар, өмірден озғаны бар бірқатар классиктеріміз кезінде дәстүрлі жанрда, дәстүрлі формада тұрып жаңашыл болғандар еді.
Мен енді солардың қайнаған ортасында болмасам да, сырттай болсын әдебиетте «жаңашылмыз» дегендер мен «дәстүршілер» арасындағы қызу пікірталастың жүріп жатқанын білем. Екі тарап та өз танымдарын қорғайды. Соны өзім қабағат құптаймын. Бұл мәңгілік пікірталас, әрі сондай табиғидан табиғи. Ертең күні бүгінгінің «жаңашылдарын» «ескішіл» деп сынап тағы бір толқын жаңашылдар олармен пікір таласып жатады. Ең қызығы әдебиет осылардың тең ортасында.
Дәурен ТІЛЕУХАН: «Жаңаның бәрі – сәтті ұмытылған ескінің жаңғырығы»… Қазір біздің жаңалық деп қабылдаған дүниеміз ертең ескіріп қалатынына дау жоқ. Бірақ жаңашылдыққа жеткен қаламгерлер айрықша жұлдызға айналатыны – шындық.
Айнұр АХМЕТОВА: Соңғы уақыттарда: «Әдебиетте жазылмаған тақырып қалмады», – деген пікірлерді оқып қаламын. Егер қазақ әдебиеті контексінде қарастырар болсақ, бұл пікірге келісе қою қиын. Жаңашылдық деген категорияның аясы өте кең. Оған берілер түсініктің бәрі қаламгердің идиостилі деген арнаға келіп тоғысатын шығар. Бұған дейінгі «Абай поэзиясының көркемдік тілі», «Мағжан өлеңдеріндегі символдардың мәні» деген сынды тақырыптар аясында автордың бір сөз бен екінші сөзді тіркестіру арқылы жаңа ассоциация тудыру ерекшеліктеріне (метафора, аллегория, т.б.) мән беріп келдік. Сонымен қатар көтерілген тақырыптың салмағына баса назар аудардық. Жоңғар шапқыншылығы, ашаршылық, репрессия кезеңі, Желтоқсан оқиғасы, т.б. уақиғалар хақында жазса – ерекше бағаладық. Әрине, өте маңызды, өзекті тақырыптар. Осы тақырыптар Халед Хоссейнидің кітабы секілді, ең болмаса, қазақ қоғамында оқылды ма? Аталған тақырыптарды жазуда оның адамға, кейінгі, мына бүгінгі ұрпақтың санасына тигізген зардабын әлі де терең зерттеп жазу қажет секілді көрінеді. Бүгінгі шығармашылықпен айналысатын тұлғаның ақпараттық технология түрлерін жақсы меңгерген, тілдерді білетін, логикасы биік, қоғам проблемасына келгенде байқампаздық, сезгіш қабілеті жоғары болғаны өте қажет. Оқырманына керекті тақырыпты жаза алуы керек. Мысалы, әлемде, сонымен қоса, қазақ қоғамында да дін тақырыбы өте маңызды. Білімнің жетімсіздігінен, бәлкім, жас болғандықтан құрғақ діни дискурстарға еліткен, еліккен қаншама қазақ әйелі де, қазақ жігіті де шатасты. Мен исламды асыл дін санаймын, мен үшін ең жоғары құндылық – ислам діні. Бірақ сол діннің атын жамылып, қисынсыз әрекеттер атқарып жүрген өкілдер бар. Дін жолындағы қателесу сананың төмендігінен, білім, мәдениеттің жетіспеушілігінен туатыны белгілі. Осы мәселені әдебиет арқылы көрсету өте маңызды. Бұл тақырыпта Әлішер Рахаттың «Үздіксіз әуез» деген әңгімесі бар, өте жақсы жазылған. Биыл, жылдың басында әлеуметтік желідегі жазушылар арасында «Қазақ әдебиетінде ғылыми-фантастикалық шығармалар неге жазылмайды? Болашақта осы жанрда жазу ойыңызда бар ма?» деген секілді сұрақтар қойып, сауалнама жүргіздім. Көбі жазғысы келетінін, оған ізденістің қажеттігін айтқан.
Тиянақ таппай жүрген жастар аз емес
«Қ.Ә.»: Сіздіңше, қазақ әдебиетінің қазіргі беталысы қай деңгейде? Қандай бағыт алғаны жөн?
Дәурен ТІЛЕУХАН: Қазіргі қазақ әдебиетінде жетекші жанр поэзия ғой. Жақсы жазушылар да бар. Баға беру қиын екен. Өз бойыңды өзің өлшегенмен бірдей нәрсе ғой. Жетекші жанрлармен қоса, ескерусіз қалған салалар дамыса деген тілек бар. Әлем әдебиетіндегі бүгінгі шығармалардың аудармалары тезірек тәржімаланса, ол оқырманға үлкен олжа болар еді. Қазіргі қазақ қаламгерлері жайлы сыни еңбектердің де көп болғаны артық етпейді деп есептеймін.
Бауыржан ИГІЛІК: Қазақ әдебиеті ешқашан төмен деңгейде болған емес. Бүкіл әдебиетті жекелеген тұлғаларға бола сынға ала алмаймын. Түп тамырынан ажырап, тиянақ таппай, қаңбақтай әр тараптан соққан желмен домалап жүрген жастар аз емес. Ол – өздерінің шаруасы. «Қандай бағыт алғаны жөн?» деген сұраққа келер болсақ, бүгінгі әдебиет урбанизацияланып болып қалған еліміздің жаңа ортадағы, жаңа әлемдегі жан-күйінің өзгерісін зерттеу керек деп ойлаймын. Осы күннің қаламгері психоанализбен айналыса білуі керек, меніңше.
Айнұр АХМЕТОВА: Соңғы уақытта шығармалардың жарық көру үдерісі біраз кідіріп қалғандай. Біздің қаламгерлер, бәлкім, жас авторлар жақсы дүние жазу үшін ізденіп жатқан шығар деп үміттенемін. Менің ойымша, қазіргі қазақ авторлары сапалы әдебиет тудыру жағын жете түсіне түскендей. Яғни, оқырманға айтарың болса ғана қалам алу керек. Арзан ой айтып, тек мәтін құрастырудың қажеті жоқ. Оқылмайды. Бұны жазушы, ақын саналып жүргендер де жете түсінді деп ойлаймын.
Қазіргі уақытта авторларды көбіне әлеуметтік желілерде бақылап отырамын. Тіпті желіні әдеби үрдістің беталысын байқау үшін қолданамын десем де болады. Соңғы уақытта поэзия белсенді жазылып жатқандай. Светқали Нұржан, Жанна Елеусіз, Ерлан Жүніс, Бауыржан Қарағыз, Файзулла Төлтай, Еділбек Дүйсен, Тұрсынбек Башар, т.б. ақындардың өлеңдерін жиі оқимын. Өлеңдері желінің шуылынан, өсек-аяңынан айырып, жан дүниемді тыныштандыра алады.
ХХІ ғасыр адамының жан әлемін, әсіресе, біздің шынайы өміріміздің екінші моделіне-параллель нұсқасына айналған желілік-виртуалды әлемдегі адамның өзгерген кейпін көрсеткен шығармалар жазылмады деуге болады. Бұл тақырыпқа келгенде Мерей Қосын секілді авторлардың бірді-екілі әңгімесін ғана атай аламыз. Кибер әдебиетті арнайы қарастырған адам ретінде айтып отырмын. Дидар Амантайдың технократия, постмодернизм туралы эсселері ұнайды.
Адам деген – өте күрделі құбылыс, тіршілік иесі. Қазіргі уақытта оның ішкі, сыртқы әлемі қатты өзгеріске ұшырады. Бізге не қажет екенін өзіміз де айтып бере алмаймыз. Адамдардың бір-бірімен сөйлескісі келмейді. Жиыннан шыға салысымен ортадан тездетіп кетіп қалуға тырысады. Қашықтан оқу, онлайн жиындардан байқағаным, көбі камерасын ашып, микрофонын қосып, амандасқысы да келмейді. Оқығанда оқырман өзін тани алатын шығармалар қажет шығар, бәлкім. Былтыр Әлішер Рахаттың «Үздіксіз әуез», «Қара мысықтың қожайыны» деген әңгімелерін ғана оқи алдым. Шын мәнінде, Әлішердің жазушы ретіндегі байқампаздығы мен қоғамды тани алатын қабілеті ұнады. Досханның да әңгімелері оқырманның көңілінен шықты.
Сіздің сұрағыңызға қарай мына нәрсе есіме түсіп отыр. Жоғарыда Халед Хоссейнидің 1996-2001 жылдардағы тәліптер билік еткен тұстағы ауған халқының тағдырын көрсеткен романын екінші рет оқып шыққанымды айтып өттім. Бір қызығы, Памук те, Хоссейни де идеясын, ойын таңбалап жеткізеді, әрбір сөзіне жауапкершілікпен қарайды екен. Мен де олардың әрбір сөзін қадағалап оқыдым. Хоссейни ағылшын тіліндегі өткен шақтағы күйді, жағдаятты көрсететін was көмекші етістігінің өзін курсивпен берген. Курсивпен берілген сөздер көп кездеседі. Отан, нан, әпке, т.б. халқының мәдениетіндегі ерекше, спецификалық сөздерді, Хасан туралы Әмірдің эмоциясы басым оқырманның көзіне жас алдыратын естеліктерін, т.б. курсивпен берген. Бұның барлығы оқырманның сезіміне әсер ететін, автордың әдеби өніміне жауапкершілікпен қарағанын көрсетеді. Яғни, шығармашылықты нарыққа айналдыру үшін автордың осындай жауапкершілігі керек. Бір сөйлем болса да оның сауатты аударылуына мән берген жөн. «Гугл»-мен аударып, жалғау, жұрнақтарын түзетіп, контекстегі қатесін жасырып қойған дұрыс емес. Өзім зерттеумен айналысатын топтың арасында жүргеннен кейін байқағаным, кейбір ғалым-авторлар мақаланың қазақша нұсқасына баса мән береді де, аударылып келген нұсқасына мүлде назар аудармайды. Тіл білмегендіктен шығар, әрине, Бірақ соның себебінен мақалаларды беделді журналдар жариялаудан бас тартады. Көркем аударма да сол сияқты.
Республикада көркем аударма мамандығын оқытатын жоғары оқу орындары бар деп ойлаймын. Жылда көп болмаса да, біршама студент осы оқу орындарын бітіретін шығар. Солардың ішінен санаулы болса да көркем аудармашы шықпайтынына қынжыламын. Республика деңгейінде көркем аудармашылардың аты-жөнін білмейміз. Аудармашыларды дайындайтын кадрлрдың әлеуеті төмен бе, әлде, біздің студенттер, түлектер, шын мәнінде, көркем аударма жасауға қауқарсыз ба?.. Қазіргі біздің тәжірибемізден белгілі, көп аудармашы бір тілді ғана жақсы біледі: өз ана тілін немесе шет тілінің бірін. Мұндай тіл білу қабілеті аудармаға жарамсыз болып отыр. Аударманың сапасыздығын сөз ету «дәстүрі» қашанға дейін жалғаспақ?..
Естай БОЖАН: Менің түсінгенім, қазір қазақ әдебиеті өзінің қоғамдағы орынын іздеп жүр. Баяғы «айбынын» бергісі келмейді, жаңа орынды алғысы келмейді. Біртіндеп орнығып та келе жатыр. Қай саланың адамдарымен әңгімелессеңіз де, бәрі өз саласын қоғам үшін ең маңызды сала ретінде көрсетеді. Бұл қатарда әдебиет өкілдері тіптен белсенді. Байқауымша, осыдан бірнеше жыл бұрынғы уақытқа дейін қазақ әдебиетінде әдеби ізденістен гөрі, өзінің қоғамдық орынына деген ізденісі көбірек болды. Қоғам үшін ненің маңызды екенін әр кездегі қалауына қарай қоғам өзі таңдайды. Мысалы, соғыс кезінде қорғаныс саласын, пандемия кезінде медицина саласын өзектілікке шығарады дегендей.
Ал соңғы жылдары әдебиетіміз қызу ізденіске түсті. Жаңа авторлар жарыққа шықты. Олардың таныс әрі бейтаныс тақырыптары кеңістікке шықты. Алдымен поэзияда бірқатар ізденістердің куәсі болып едік, бұндай тебін прозада да байқалып жатыр. Енді осы үрдістің бәрін белгілі бір деңгеймен өлшейік десек, оның нақты өлшемін таппай отырмыз ғой. Немен өлшейік, оқырмандардың көбеюімен бе, әлде оқылмаса да жаңа шығармалардың, тіпті жақсы шығармалардың жазылуымен бе? Қазір әдебиет түлеу дәуіріне аяқ басқаны байқалады. Көп өтпей қызу бәсеке де басталып, авторлар жарыса жазып, небір соны соқпақпен шапқан жүйріктерді көреміз деп үміттенемін.
«Алқа» отырысын әзірлеген Мөлдір РАЙЫМБЕКОВА.