---

…Сонымен, жүректі қырнаған дат­тау­дың дағы өшіп, аңсармен күткен ақталу мәңгілікке үстемдік құрды. Атойлаған қуа­нышымыздың сезім құймалары тө­мен­дегідей еді…

1992 жылғы 24 қаңтарда Орталық те­ледидардан «Соловки» атты деректi телеқойылым көрсетiлдi. Осынау қылмыс алаңы 1923-1959 жылдар аралығында саяси тұтқындарға ажал сеуiптi. «Тап жау­ла­рын» апарып, тыға берген ғой. Бұрын монас­тырь болған тас үйлер қаншама жа­зық­сыз жандардың түрмесiне айналды десеңiзшi.

 Фильмде М.Горькийдiң сонда барып, аралағанын көрсеттi. Сырқаттарды ауруханадан шығарып, көзалдау жасаған. Тұт­­қын­дарға газет, журнал оқытып қой­ды. Кейбiрi оны Горькийдiң алдында терiс ұс­тап отырды. Сонда бұл масқараны iш­тей сезген ұлы жазушы «Не люблю парадов!» дептi.

 Адамдарды қинағанда таудай масаға шақтырады екен. Дұрыс тамақтандыр­май­ды. Карцерлері бар «Секерные горы» деген жер тiптi тамұқ екен. 375 баспал­дақпен жоғары өрмелетiп, төмен қарай домалата берген. Төменде құжынаған өлiк. Горь­кий­ге, әрине, ол жағын көрсете қоймаған. “Новые Соловки” атты газет шыға­рыл­ған.

 Айыптаушыларды лезде соттаған. Әкететiн тұста туыстары қоштасып қал­ғы­сы келедi. Сонда бiр әйел ағасымен сәл-пәл тiлдесуге пұрсат тапты.

– За что ты, Гриша?

– За чистоту Ленинской линии! – дейді әлгі пақыр.

 Тұтқындарды аяусыз жұмысқа жеккен. Сол кезеңде ағаш дайындау барысы 57 есе өсiптi.

 Тұтқындар көр қазуға жалынып сұранады екен. Өйткенi, қосымша тамақ бередi. Осы фильмдi түсiрген Савенко “Этот фильм лучший моей жизни!”, – дедi.

 1929 жылдың 28 октябрiнде 300 адамды атып тастады. Сол адамдардың кейбiрiнiң суреттерiн атақты ғалым-тұт­қын Д.Лихачев ұстап отырып сөй­ле­дi.

– Оларда не кiнә бар? Жазалаушылар мас күйiнде атқан ғой. Желкеден атқан. Ке­лесi күнi сол ордағы кейбір өлiктер ыңыр­сып, күңiренiп жатыпты. Шалдар мен  балаларды суға тiрiдей тұншықтырған. Фильмде ғалым Д.Лихачев, жұмыскер Е.Лагутин, жазушы О.Волков, инженер Про­хоров естелiктер айтты.

Фильмдi көрiп отырғанда жан түршi­гедi. Сол Соловкийде қазақтың қаншама асыл ұлдары зардап шектi десеңiзшi! Мiржақып та сонда қатаң тәртiппен ұс­тал­­ды. Бейiтi сол маңдағы бiр қабiрде жатыр ғой. Алматылық жас ғалымдар қа­бiрiн ашып, мүрдесiн танып та келдi. Ендi жарықтықты елге – Қызбелге әкелiп жерлеу үшiн қам жасалып жатыр. Сол көңiлге медет.

***

Бұрын-соңды қолға алынбаған тосын іс тұсауын кескендей еді. 1992 жылдың 1-18 қыркүйек аралығында Торғай облысынан жасақталған арнаулы экспедиция Алаш ардақтысы Мiржақып Дулатов­тың мүрдесiн 57 жылдан соң Карель АКСР-iнiң Сосновец стансасындағы қа­бiр­­ден алып, туған топырағына – Жанкел­дин ауданы М.Дулатов атындағы қауым­дас­тықтың орталығына қайта жерлеудiң басы-қасында болды.

Осынау айрықша жауапты сапар­на­маға республикалық «Егемен Қазақстан» га­зетiнiң тапсырмасымен мен де – об­лыс­тағы тiлшi ретiнде қатысқан едiм. Сон­дай-ақ, мынандай сапарластарым бол­ды: алматылық ғалым Марат Әбсе­ме­тов, Жанкелдин аудандық жастар iсi жөнiндегi комитеттiң төрағасы Айдар Тал­пақов, милиция капитаны Серiк Асқаров, Арқалық автобус паркiнiң жүргiзушiлерi – Кеңесбай Меркин және Хамит Райымханов.

Жердiң түбi Карелияны орап, ұзын-ыр­ғасы 12 мың шақырымдай еңку-еңку жер шалған бiздер ел үмiтiн ақтап, Мiржақыптай асылдың өзiнiң кiндiк қаны тамған жерiне мәңгiлiкке тыныстауына мүмкiндiк туғызуға себесiн болғандай едiк. Соған қуаныштымыз.

Осы күндерi Мiржақыптың қызы Гүлнәр Дулатова апай Алматыдан әдейi келiп, Торғайда жатты. Жай жатпады, осы қаралы да мұңды сапардың бас штабын өзi басқарып, ойға алған мiндеттi    табыс­ты тиянақтауға жанын салып, жанын берiп дегендей, аласұрып жүрдi…

***

Қазақ теледидарынан «Қазақфильм» студиясының туындысы «Мiржақыптың оралуы» (17.04.1993 ж.) көрсетiлдi. Ха­бар­ға кинорежиссер Қ.Омаров пен жазушы М.Рахманбердиев қатысты. Дәл осы сәтте шалғайдағы бір үйде қонақта отыр едiк. Теледидарының дауысы шықпай, нашар көрсетiп, Карелиядағы қабiр басын бейнелейтін тұста тiптен сөнiп қалсын. Көкпеңбек болып быжыр­қай­ланып, бейне ажырату қиын болды. Әй­­теуiр… қабiр басында Ерлан Саты­бал­диевтiң (Мiржақыптың жиенi) Сосновец тұрғыны К.Стенниковамен сөйлесiп тұрғаны көзге әрең сұлбаланды.

Ал қалалық тұрғындардың біразы бұл фильмді тәуір тамашаладық деп, сол төңіректе кейін тамсанып, әңгіме өрбітіп отырды.

***

Арқалық вокзалынан Гүлнәр апайды күтiп (7.10.1995 ж.) алдық. Облыс әкiм­шiлi­гiнiң бөлiм меңгерушiсi Мәдина Сәр­сенбаева, қала әкiмiнiң орынбасары  Е.Самсонова, қалалық мәслихаттың хатшысы Әдiлхан Шаяхметов, төртеумiз.

Гүлнәр апайдың қасында ерiп келгендер – баласы Нұрлан, немересi Дулат, «Оян, қазақтан» кандидаттық диссертация қорғаған жапон ғалымы Уяма Томохико.

Апай осы күзде 80-ге келiп тұрса да тың екен, соған қуандық. Сағат 16.00 шамасында 3-4 мәшинемен Жанкелдин ау­да­ны­ның М.Дулатов атындағы ұжымдық кәсiпорнына аттанып кеттiк. Бiзбен бiрге ректор Қосылған Күзембаев, жазушы Сейiт Кенжеахметов, т.б. болды.

***

(8.10.1995 ж.) Мiржақыптың 110 жыл­дығы жақсы өттi. Күн ашық болды. Даңқты атамызға күмбездi кесене мен мұражай ашылды. Бұл жөнiнде «Егемен Қазақстан» газетiнде репортажым жарияланды.

Тойға мұның алдында Торғайда Ғафу Қайырбековтiң жылын берiп келе жатқан жары Бәдеш пен баласы Бақыт та қа­тыс­ты. Бәдеш жеңгей көзiне жас ала отырып, бiраз толқып сөйледi.

***

Ертесіне, Гүлнәр апай қасындағы жолаушы серiктерiмен бiрге бiздiң үйде қонақ болып, кешкi пойызға отырды. Дастарқан басында бiраз әңгiме айтты. Қ.Күзембаев, С.Кенжеахметов, Арқалық қаласының әкiмi М.Мұстафин, М.Сәрсен­баева, Ә.Шаяхметов, т.б. болды.

…Осының алдында Күләнда Бөкiшева апаймен сөйлесiп едiм, Мiржақып тойына бара алмағанын базына қылды.

***

Ғылым академиясына (17.09. 1996 ж.) келдiм. Атақты ғалым Манаш Қозы­баев ағаға кiрдiм. Жылы қарсы алды. Әң­гiме­лер айтылды. Кейкi батырдың бас сүйегi Эрмитажда жатқаны, Шоқайдың мәйiтi Алманияда екендiгi айтылды. Соларды танып әкелуде сергектiк қажеттiгiн баса әңгiмеледi. «Сенiң кiтабыңа сол тұр­ғы­дан ескертiлген пiкiр ғой» дедi де, ақ қағазға сүйкектете жазып, мәшеңкеге бер­дi.

Бiр данасын қолыма ұстатты. Оқып отырмын:

“Уважаемый Владимир Константинович !

(Бұл кiсi Баспасөз агенттiгiнiң бөлiм меңгерушiсi едi).

Я сделал одно замечание по поводу кни­ги «Возвращение Миржакипа» – о М.Дулатове. Автор этой книги известный жур­налист, племянник поэта К.Алимов. Что было, то было. Но, видимо, задерживать общепознавательную работу о поэте-борце, лидере национально-осво­бо­ди­тельной борьбы начала ХХ в. не следует. Прошу учесть это и помочь автору.

***

 Апай бүгiн (29.01.1997 ж.) ауруханадан шыққан екен, екi апта емделiптi. Көңiлдi! Кеше баласы Ерланмен сөйлес­ке­нiмнен бiлiп отыр екен, «Құтты болсын!» айтып жатыр.

– Көргенiм жоқ, әлi, кітабың «Мұңды са­парды». Ерлан әкеп беремiн деген.

– Апай, «Мiржақыптың қызы» повесi жазылып жатыр едi. Сiзге қоятын кейбiр сұрақтарым да бар.

– Тездет, созба, Қайсар. Алдағы қара­ша­да 82-ге келемiн ғой…

***

Бiр дөкейге Мiржақып туралы кiта­бымды апарып отырмын. Таратуға кө­мек­тес дегiм келедi. Байқаймын, бұл сабазым бұл атасын бiлмейтiн секiлдi. «Не iстесем екен?».

– Мiржақыпты бiлмейсiз ғой?!

– …

– Мына кiтапты оқыңыз! – деп әлгiге «Мұңды сапардың» бiр данасын тастап кеттiм.

***

 (17.11.1999 ж.) «Хабардан» соң «Ақ­шам» арнасына ауыстырып едім, міржа­қып­танушы ғалым Марат Әбсемет сөйлеп жатыр екен. Міржақып Дулатов туралы фильм екенін түсіне қойдым. Әрі қарай өзіме белгілі дүниелер… Гүлнәр, Шолпан (Ахмет Байтұрсыновтың қызы) апайлар естеліктер айтып жатыр.

Міне, Сосновец стансасындағы айтулы оқиғадан көрініс. Мүрдені қабірден қазып алу кезінде екі-үш жерден айқын көрініп қалдық. Бір сәт Міржақыптың жиен немересі, жазушы Ерлан Сатыбалдиевпен әңгімелесіп тұрмыз… Енді бірде Міржақып бейітін тауып көрсетуші поселке тұрғыны К.Серегинаның лебізін ықыластана тыңдаудамыз… Әне, табытты көтеріп бара жатырмыз.

…Торғай жері. Бидайық кеңшарындағы мүрдені арулап қайта жерге тапсыру рәсімі…

***

Бүгін (28.02.2000 ж.) түсте Алматыда көп шаруа өзінен-өзі тына қалғандай болды. Гүлнәр апайды түс мезетінде үйіне іздеп бардым. Апай қуана қарсы алып, құшағына қысып жатыр. Тың екен. Біраз әңгіме айтты. Осы күзде (4 қа­ра­шада) 85 жасқа толады. Марқұм жұбайы Әбеннің осынша жасын былтырғы жел­тоқ­санда тойлаған екен.

Апай екеуміз жаяулап барып, жақын маңдағы фотоательеге суретке түстік. Жо­лай біраз әңгімелестік.

– Қазір ешкім кітап оқымайды ғой, – дейді апай кейіп. – Сол арыстардың насихатталуы әлі де кемшін. Тәуелсіздік үшін күрескендер – тәуелсіздік заманында жеткілікті бағаланбай жатыр. Кінә кімнен? Әрине, өзімізден! Басшылар жағынан!

Апай көктемге лайық жеңіл киінген: жұқа плащ, мойнына орамал байлаған, басында жеңіл қалпақ. Менің оң қолты­ғым­нан қолымен орап, тас қылып ұстап ал­­ды. Өте баяу жүрдік. 6-7 қадам басады да, «уһ!» деп тұрып қалады. «Жүректен та­лай шайлықтым ғой!» деп талма (инфар­кт) болып, ауруханада жатқан күндерін шошына, есіне түсіре бастайды. Шынында да апай сырқаттан бас алмай жүрсе де, күрескерлік рухын сәл де босаңсытқан емес. «Күрес! Күрес!» деп соғатындай, апайдың әлсіз де адуынды жүрегі! Күшті жүрекке тән рухты ән осы!

Апай маған өзінің жуырда ғана баспадан қолына тиген «Шындық шырағы» деп аталатын қос томдық кітабын қолтаңба жазып, сыйға тартты.

Көк мұқабалы қалың кітаптар екен. Бұдан бұрын шыққан әкесінің таңдама­лы­лары да осыдан айнымайтын еді. Үндестік, ұқсастық демеске лажыңыз жоқ. Тіпті, басқасын былай қойғанда, таланттар ұқсастығы байқалады!

Қос том! Баға жеткісіз байлық мен үшін! Қуана алдым, жүрек тұсыма қыстым! Бойым қызынды! Гүлнәр апайдың қоп-қою ақ шашына сүйсіне көз тіктім…

Апайда ес қалмаған! Менің мына келуімнің жай-жапсарын білген соң, баладай елпілдеп, бәйек болумен жүр. Үстелдегі жазып жатқан қағаздарын былай ысырып қойып, шай демдеп, тамақ ысытып берді.

…Сөйтіп, бүгін мен бұл үйден керемет олжалы шықтым.

***

 ҚР Орталық мемлекеттік мұражайы­ның ғылыми хатшысы, тарих ғылымының кандидаты Бабақұмар Хинаят (қасында Венгрия ғалымы бар) Астанаға (21.09. 2002 ж.) келді. Олар алдымен ғалым Сейітбек Нұрқановпен сөйлесті. Секең 60 жылдардың басында (ХХ ғасыр) Тор­ғай­­дағы Қызбел өңіріне Венгрияның бір ғалымын ертіп апарып, мадиярлармен әңгімелестірген еді. Ол ғалым кейбір ма­диярлардың бас сүйегін өлшеп, бет-пі­шінін салыстырып Венгриядағы ма­жар­ларға ұқсастығын зерттеп, білмек бо­­­лып­ты. Кейін оның ізіне өз еліндегі тың­шылар түсіп, сыртта жинаған құжат­тарын жойып жіберсе керек… Мына ғалымдар сол әріптестерінің ісін жалғас­тыр­мақшы екен…

Оларға жол сілтеп жібердік. Арқалық – Қызбел – Бидайық – Албарбөгет – Тор­ғай бағыттары бойынша мәлімет жинас­тыруға болатынын айттық.

Осы сапардан олар сәтті оралды. Бі­раз мадиярды суретке түсіріпті. Міржа­қыптың Бидайықтағы кесенесінің азып-тозып кеткенін өкінішпен айтып келді.

– Кесене жайын Алматыдағы Міржа­қып­­тың жиені Ерлан Сатыбалдиевке айта барамын, – деді Бабақұмар.

Ғалымдар менің «Мұңды сапар» кіта­бымды (М.Дулатов туралы) венгр тіліне аударамыз деп, оның орысша мәтінін алып кетті.

***

«Хабар» республикалық телеарна­сы­ның бас редакторы Қайнар Олжай осыдан бір ай бұрын (19.05.2004 ж.) Алматыдан қоңырау шалып, отандық және бір шетелдік хабар үшін Міржақып Дулатұ­лы­ның сүйегін Карелиядан қалай әкелгені­мізді айтып беруімізді өтініп сұрады.

…Міне, сол уәдені орындау үшін «Хабар» редакциясында отырмыз.

…Міржақып ата туралы айтылып жүр­ген әңгіме ғой. Сөлін шығарғандай етіп, баяндағандай болдық.

Ертеңіне Қайнар жақсы хабар туатынын айтып сөйлесіп, разылық танытты. Араға бір апта салып Астанаға келді де менен Міржақып туралы түсірілген 2 кассетаны алып кетті.

Міне, ізденгіш қаламгер-басшы осын­дай-ақ болсын!

***

Қызылорданың темір жол вокзалы өткен ғасырдың басында салынған екен. Қалпын сақтаған. Көркем! Тарих ордасы іспеттес. Кезінде Алаш арыстары жүрген қасиетті мекенді әдейі барып, іші-сыртын сан айналып қарай бердім. Байтұрсынов пен Дулатовтар, т.б. сапарға шығып, қай­та оралып жүрген қасиетті бекет емес пе?! Көңілге өте ыстық! Осы екі арыстың тұрған үйін іздестіріп көріп едім, ұштығына іліге алмадым. Дерек көздері бітелген.

Қызылорда қазақ елінің астанасы ретінде де ыстық! Өкінішке қарай, біраз көне ғимараттар мен үйлер бұзылып кет­кен. Жұрнағы жоқ. ЦИК кеңсесі қиратыл­ған. С.Сейфуллин тұрған үй сырылып тас­талған. Обал-ақ!

Осы көкейге кептелген сұрақты облыс әкімі Икрам Адырбековке айтып кө­ріп едім, казарма секілді Алашорда қас­терлі ғимаратын қалпына келтіреміз деп уәде етті. Келесі 2005 жылы Қызы­лор­даның 80 жылдығына үлгертпек.

***

 4 қараша – Гүлнәр Міржақыпқызының туған күні. 1915 жылы Орынборда дү­ние­ге келген. 90 жасқа есен-сау келіп отыр. Апайдың дәл туған күні «Егемен Қаза­қ- с­танға» «Үміт – үрейден үстем» деген ма­қала бастырдым. Соны оқыған алма­тылықтар апайды құттықтапты.

 Апайдың баласы – Ерлан Сатыбалдиев, «Мектеп» баспасының директоры. Арнайы телефон шалып, Алматыға тойға шақырды. Мерейтой 2005 жылғы 12 қа­ра­шада өтпек. Арғы жақтан телефон құ­ла­ғына апай да жармасыпты.

– Қайсар-ау, ел аман ба? Үй-ішің қа­лай? Менің тойыма кел! – деді апай мына жақтағы менің сөзімді елең қылмай, бас­тырмалатып.

«Құлағы ауырлау естиді» дегеннің шын­дығын ұққандаймын…

…Иә, 53 Алаш ардақтысының көзі тірі соңғы тұяғы осы Гүлнәр Міржақыпқызы Дулатова екен.

– Мен бақыттымын! – деді өзінің 90 жасқа толу құрметіне арнап жайылған ме­рейтой дастарқанының беташар сө­зін­де Гүлнәр апай ерекше толқып. – Әкем ар­ман­даған тәуелсіздікті маған көруге жа­зыпты. Қаншама Алаш арыстарының кө­зін көріп, сөздерін тыңдап өскенім күні кешегідей елеңдетіп тұрады. Шетінен нар тұлғалар еді-ау, ардақтыларым! Бүгін сол аяулы­ла­рымның рухы алдында басымды иемін.

Ғазиз ана ақ шашты басын иіп, тағзым етті. Той жалғасты… Белгілі әдебиет­та­нушы, ғалым Ш.Елеукенов Міржақыптың «Оян, қазақ!» кітабының маңызын қыс­қаша түсіндіріп, көркем сөздің бүгінгі тәу­ел­сіздік жылдарындағы ролінің ерек­шелігін бөліп айтты. Халық жазушысы М.Мағауин Дулатовтың «Бақытсыз Жамал» романының мазмұнын тұңғыш рет өз әкесінің аузынан естігенін, Гүлнәр апай­дың асылдың сынығы екендігін, бү­гінде өз өнегесімен күллі қазақтың анасына айналғанын зор қанағат сезіммен жет­кізді. Ол той иесіне өзінің 13 томдық таңдамалы шығармалар жинағын табыс етсе, өздерінің жүрекжарды ыстық тілек-лебіздерін білдірген бірқатар жазушы, ғалымдар – Т.Кәкішев пен Ж.Ысмағұлов, Ә.Жұмабаев пен Қ.Сәрсекеев, П.Бейсенов, атақты сәулетші Ш.Уәлиханов пен С.Бай­зақов, Қ.Сәтбаева мен Н.Қыпшақ­баев Гүлнәр Міржақыпқызының өмірдегі, шығармашылық саладағы биік тұлғасына әр қырынан тоқталды. Гүлнәр апай бұған дейін “Шындық шырағы” деп аталатын қос кітап жазған көкірегі сырға бай адам. Әлі де қолынан қаламын түсірмей келеді. Айтары мол. Ерекше жаратылысты Ана­ның жады селкеуленбеген, бұдан 85 жылғы жайттарды күні кешегідей етіп, жаң­ғыртып айтып отырады.

…Гүлнәр апай 4 бала, 8 немере, 7 шө­бе­ре, шөпшек сүйген бақытта ана. Солар той соңында тізіліп, әжесін әнмен құттық­тады.

…«Колор» мейрамханасында өткен сол той көз алдымнан кетпейді. Қазақтың талай марқасқаларымен бірге болдым. Бөкейханов пен Сәдуақасов ұрпақтары да көзге аса қымбат, жылыұшырайды.

…Белгілі ақын Бақытжан Қанапия­нов­пен Ерлан Мәскеуде Әдебиет институтында бірге оқыпты. Сонда Ерлан на­ғашы атасы Міржақыптың жатқан түрмесі – Бутыркаға жиі барып, маңынан айнал­соқ­тап шықпай қояды екен…

– Үйдегі кішкене Гауһар шөберемнің өзі маған көмектескісі келіп, аяғыма оратылып, орнымнан тұрғызғысы келеді, – деп Гүлнәр апай қорытынды сөзінде балаша мәз болып күлді.

Күлкіңіз көбейсін, Гүлнәр апа! Күніңіз барда күліп жүре беріңіз!

***

 Немереміздің атын Міржақып қой­дық. Ұлы атасы Дулатұлының мұрагері болсын деген асыл тілек!

Міржақып-дана қараша айының 25 жұлдызында туыпты. Осындай сандық сәйкестікті де жақсы ырымға балап жатырмыз. Ұлы адамға тартпасаң да – ұқсап бақтың кебі ғой.

…Осы күнгі «Егемен Қазақстанның» хабарында араға 88 жыл салып өз оқыр­ман­дарымен қайта қауышқан «Қазақ» газеті туралы айтылған. Бұл басылым 1913-1918 жылдар аралығында жарық көріп 265 нөмірі шыққан екен. Оған Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатов қол қойған. Енді осы газет немереміз Мір­­жақып туған күні қайта жалғасын та­уып отыр! Мұны да жақсылыққа балаймыз…

…Міржақыптың ақталуынан кейінгі кезеңдер ақ түйенің қарны жарылуымен құнды. Арыстардың ақ тілектері мен асыл армандары Ақ жолға ұласыпты! Елімізде Тәуелсіздік таңы атты. Міржақыптар көксеген егемендік байрағы асқақ жел­бі­реп тұр. Халқы да ардағын асқақтатып, оның туғанына 130 жылдығын хал-қа­дерінше атап өтіп жатыр.