Қанат ТӨРЕБАЙ: ҚАЗАҚ КИНОСЫ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ТҮСІРІЛУІ КЕРЕК
05.02.2021
1896
0

 

Өткен аптада газетімізде белгілі режиссер Данияр Саламаттың «Даудың басы – кино орталығының питчингі…» атты мақаласы жарық көрген болатын. Режиссер ұлттық киноны қаржыландыру барысындағы кейбір түйткілді мәселелерге тоқталып, кино орталығындағы дүдәмал мәселелерді сынға алған еді. Әсіресе, өткен жылғы питчинг кезінде қазақтілді режиссерлердің жұмыстары мен киносценарийлерін оқитын, түсінетін сарапшылардың болмағандығын айтып, мұндай үрдіске тоқтау салмасақ, ұлттық киноның болашағы бұлыңғыр екенін білдірген-ді. Қазір орталыққа жаңа команда келді. Біз «Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығы» Төрағасының орынбасары Қанат Төребаймен жолығып, ойымыздағы сұрақтарды қойған болатынбыз.

Біздің құндылығымыз – ақша, ақша, тағы да ақша болды…

– Әңгімемізді «Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығының» негізгі мақсаты мен бағыттары жайында өрбітсек. Орталық әу бастағы мақсат-міндеттерін қалай атқарып жатыр?

– Аты айтып тұрғандай, мекеменің негізгі мақсаты – ұлттық кино саласын дамыту, қолдау. Қазір елімізде көптеген фильмдер түсірілуде. Бірақ соның бәрі Қазақстанда түсірілгені үшін ғана «ұлттық кино» деген статусқа сай болмасы анық.
Кез келген елдің мемлекеттік идеоло­гия­сы болады. Кино – біз қаласақ та, қаламасақ та идеологиялық қару ретінде өзіндік міндетін атқарады. Айталық, Совет одағының идеологиялық құралының бастысы – кино болды. Коммунистер өз идеологиясын кино арқылы жалпы­халықтық межеде насихаттады. Әртүрлі тақырыптағы идеологияға негізделген кинолар қаншама буынды тәрбиеледі, социалистік режимнің «дұрыстығына» сендірді.

Бірінші дүниежүзілік соғыстан жеңілген Германия қалай ес жиды? Жерінің басым бөлігінен айырылған, соғыстың зардабын тартқан елдерге өтемақы төлеп, қалт-құлт етіп отырған олардың көп өтпей дүниені дүр сілкіндіруінің сыры неде? Гитлер билік басына келе салып, небәрі 6 жылдың ішінде өзінің халқын «зомбиға» айналдырды. Өзінің жоспарына, мақсатына, нақты айтқанда, идеологиясына сендірді. Бас-аяғы 6 жылдың ішінде экономикасын көтеріп, озық қару-жарақ шығарып, тұтас мемлекетті адам танымастай өзгертті. Көп өтпей тұтас Еуропаны басып алып, Екінші дүниежүзілік соғысты бастап кетті. Ненің құдіреті? Мен киноның құдіреті деп айтар едім.

1945 жылдан кейін инфрақұрылымы қираған, экономикасы есеңгіреген, зауыт-фабрикалары жұмысын тоқтатқан, мил­лиондаған халқы опат болған Совет одағы бар-жоғы 30 жылдың ішінде әлемді кез келген сала бойынша таңғалдырды. Ғарышты басқалардан бұрын игеруге тал­пынып, тұңғыш ғарышкерлерін ұшырды. Армиясы ғаламшардағы ең қуатты армия болды. Олар ең әуелі елдің күйреген ру­хын көтерумен айналысты. Бірінші орын­да экономика емес, саясиланған мәдениетті қойып, жаншылған халықтың еңсесін тіктеді. Қандай қиындық болса да мүжілмей, есеңгіремей, еңсе тіктеудің жолы – адам рухын серпілдіру екенін түсіне білді. Мұнда да киноның маңызды рөл атқарғанын мойындауымыз керек.

Міне, біздің де Тәуелсіздік алғаны­мызға 30 жыл толып отыр. Біз қандай жетістікке жеттік? Өндірісіміз дамыды ма? Шикізатымызды, ұланғайыр байлы­ғы­мызды шетелге сатудан не таптық? Им­порт пен экспорттың арасалмағын қа­раңызшы… Шикізатты арзанға сатып, содан шығатын дайын өнімді әлденеше есе қымбат бағаға қайта сатып алып отыр­мыз. Совет одағы ыдырағанда бір ғана Алматының өзінде қаншама зауыт-фабри­ка бар еді. Соның бәрін тып-типыл еттік. Неге? Идеологияны кейінге шегердік. Біздің басты құндылығымыз – ақша, ақша, тағы да ақша болды. Сырты жылтыр саяси ұрандар мен науқандарға пейіл болдық. Енді соның зардабын тартып отырмыз.

«Ұлттық кино» дегенді – «Келинка Сабинамен» өлшейтін деңгейге түстік. Тек қана ақшаны ойлайтын халық ешқашан алға жылжымайды.
Әрине, Тәуелсіздік жылдары да жақсы фильмдер жарыққа шықты. Алайда даңғаза, қазақы танымға жат, ұлттық болмысымызға кереғар дүниелердің дабыры жақсы дүниелердің өзін тұншықтырып бітті. «Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығының» ендігі мақсаты – сапалы жобаларды қаржыландыру әрі олардың халыққа кең таралуына мүмкіндік туғызу. Конкурстарды әділ өткізіп, елдің мәдени талғамын жоғарылататын фильмдерді көптеп түсіруге мұрындық болу.

Әлемде жылына 2500-ден көп кинофестиваль өтеді

– «Ұлттық фильм деп танылуға үмітті киножобаларды қаржыландыру» деген ұстанымдарыңыз бар екен. Мұндағы «ұлттық фильмнің» нақты бір критерийлері бар ма? Оны қалай анықтайсыздар?

– Өте дұрыс сұрақ қойып отырсыз. Ең әуелі біздің көрермен өзінің тарихы мен мәдениетін терең түсініп, өзінің өткенімен мақтана алатын болуы керек. «Біз кімбіз?» деген сұрақты әр сала өзінше зерттейді. Меніңше, бұл сұраққа ең жақын жауапты тек өнер арқылы беруге болады. Егер зер сала қарасаңыз, қазақтың ұлттық аңызы, мифі, тарихи тұлғалары, бай фольклоры, ерекше сюжетке құрылған оқиғалар тізбегі жеткілікті. Маған тек кино түсіруге сұранып тұрған тарихи оқиғалар мен тұлғаларды атап беріңіз десе, ойланбастан 100-ден астам тізімді ұсынар едім. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев жуырда жарық көрген мақаласында қазақ тарихын киноға айналдыруды дамыту туралы айтты ғой. Біз осыған дейін қандай тарихымызды экрандай алдық? Саусақпен санарлықтай ғана. Оның көбі жер бетінен әлдеқашан жойылып кеткен жоңғарлармен шайқас туралы. Құдды, қазақ халқы жоңғардан басқа ешкіммен күреспеген секілді… Ол кинолардың сапасы туралы бөлек әңгіме айтуға болады.

Жалпы, қазақ киносы мәдени-рухани дүниеміздің айнасы болуы керек. Бұл – тек тарихи кино ғана түсіру керек деген сөз емес. Бүгінгі қоғамдағы адам өмірі мен оның болмысын көркем бейнеде сөйлету, әсіре дұшпандықпен, жеккөрінішпен емес, шынайы мінезімізді ашу, қайда бет алып бара жатқанымызды аңдату, «нені таптық?», «неден айырылдық?» деген сұрақты көрермен көкірегіне құю жағынан да көптеген өзекті тақырыптарды қамтуға болады. Қазақты, елді жамандап, әлемдегі ең қор халық ретінде көрсету арқылы ұшпаққа шыққысы келетін режиссер көп… Ділі де, діңі де өзге ондай фильмдерді «ұлттық фильм» деп айтуға ауыз бармайды. Сосын, ұлттық фильмнің басты белгісі – тіл. Ұлттың тілінде сан қазына бұғып жатыр.

– Шетелдік кинофестивальдерден жүлде алып жатқан фильмдер көп қой.

– Әлемде жылына 2500-ден астам кинофестиваль өтеді. 365 күнге бөлсеңіз, күніне алты-жеті кинофестиваль әлемнің әр қиырында өтіп жатыр деген сөз. Кейде бір елдің екі қаласында екі кинофестиваль қатар өтуі мүмкін. Әр фестивальдің өз мүддесі, мақсаты, шарттары бар. Олар жүлдені қай мақсатпен, қандай оймен беретінін бір өздері біледі. Сондықтан «әлемде пә­лен деген кинофестивальден жүлде ал­ған» деген лепірме ақпаратқа сене беруге болмайды. Батыстық дүниетаным, көзқарас стандартына салып, өздерінің өлшемдерін тықпалау мен еуроцентризм пиғылы өнер майданында әлі де жүріп жатыр. Сол үшін жалаң мақтан мен ұранға ілесіп, «біздің кино әлемді таңғалдырды» деген ақпаратқа күмәнмен қарап үйренгеніміз жөн…

Мысалы, Мәжит Бегалин, Шәкен Ай­манов, Абдолла Қарсақбаевтарды КСРО көлемінде білгенімен, шетелдіктер таны­мауы мүмкін. Олар әлемдік кинофес­ти­вальдерге қатысып, жүлде де алған жоқ. Бірақ фильмдерін ел әлі көз алмай көреді. Қазақ киносының алтын қоры десе, сол кісілер түсірген фильмдер еске түседі. «Атаманның ақыры», «Қыз Жібек» фильмдерінің көрерменге жол тартқанына 50 жылдан асты. Қанша буын алмасса да, бұл фильмдер елдің сүйікті кинолары сана­тында. Неге? Олар фестиваль үшін емес, өзінің ұлттық көрермені үшін ұлттың жан дүниесін ашатындай бірегей туындылар жасады.

«Кино туралы заңды» жетілдіру керек

– Қазақ киносын дамытудың тағы қандай жолдары бар?

– Жуырда «Кино туралы заң» қабыл­данғанын білесіздер. Көп дау тудырды. Шикі тұстары көп. Десе де, киногерлер осы заңға риза. Осы заңды әлі де жетілдіру керек. Мысалы, Ресейде кино туралы заң 1997 жылы қабылданған. Содан бері талай мәрте өзгерістер мен толықтырулар енгізді. Уақытқа, заманға сай заңның олқы тұстары анықталады. Соны дер уақытында түзетіп отыру ләзім. Бізде кино көруді ұнататын орта толық қалыптасқан жоқ. Оларға жағдай жасай алмай отырмыз.

– Неге?

– Сізге нақты статистикамен жауап берейін. 1985 жылы Қазақстанда кино көртсететін 12500 экран болған. Ауылдағы мәдениет үйлері мен клубтарда да кино көрсететін арнайы экрандар жұмыс істеген. Керек болса, қойшылардың ауылына, жайлауға барып, пленкамен кино көрсет­кен. Қазір еліміз бойынша үш жүздей (300) экран бар. Тек кинотеатрлар арқылы ғана көреміз. Ғаламтор дамыды, әлемнің киносын уақтылы көруге мүмкіндік бар деп ақталармыз. Бірақ шынайы өнер туын­дысын үлкен экраннан көруге не жетсін? Бір Мәскеудің өзінде 2000-нан астам экран жұмыс істеп тұр. Ресей бойынша 12000-нан асады. Алматының іргесіндегі мына тұрған Талғар қаласында бірде-бір кинотеатр жоқ. Ал халқы көп облыс орталықтарында бірнеше кинотеатр ғана жұмыс істейді. Бұл көрерменді шын өнермен сусындатуға кедергі келтіретін жағдай деп білемін.

Кинотеатрдан көркемдік деңгейі жоға­ры фильмдерді көре алмағандықтан да, біздің көрерменнің талғамы төмендеп кет­ті. Оларға не ұсынсаңыз да, қызық. Бәрін ойланбай «жұта» береді. Бұл ұлттық менталитетімізге, болмысымызға жасалған қастандықпен пара-пар құбылыс. «Ел бо­лам десең, бесігіңді түзе» деген тәмсіл бар ғой. Мен «Ел болам десең, экраныңды, оның ішінде киноңды түзе» дер едім. Сана­сы сансыраған елдің экономикасы ешқашан шарықтамайды. «Бәсекеге қабілетті ұлт» қалыптастырудың ең негізгі тетігі – мәдениетті ұлт қалыптастыру. «Рухани жаңғыру» – ұлттық жаңғыру болуы керек. Біз жаңа заманға бейімделген ұлт қалыптастыруымыз қажет. Ол үшін мәдениет саласын реформалап, бұл саланы ұлттық болмысымызға сай қайта түлету заман талабы деп ойлаймын.

Киножобаларды ұсыну шарттары жеңілдеді

– Киножобаларды таңдау, талдау, ұсы­ныс айту секілді жауапты жұмыстар сарап­шылардың міндеті екені белгілі. «Ұлт­тық киноны қолдау мемлекеттік орта­лы­ғын» бұған дейін: «Қазақтілді кино­жобаларға қырын қарайды, оларды оқитын сарапшылар да жоқ», – деп сынағандар болды. Тіпті, қоғамда бұл дау-дамай резонанс тудырды. Бұл олқылықтың орнын қалай толтырып жатырсыздар? Биыл сарапшылар кеңесі өзгере ме?

– Бұл пікір тектен-тек айтылып жүр­ген жоқ. Қазір мекеменің ұжымы түгел­дей өзгерді. «Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығының» Төрағасы болып осы саланы жетік білетін білгір маман Есетжан Мұратұлы Қосыбаев мырза келді. Жаңа команданың басты мақсатының бірі – орталықтың жұмыс тілін қазақша жүргізу. Қазақ киносы қазақ тілінде түсірілуі керек. Ары қарай қандай тілге аударса да өздері біледі.
Жасыратыны жоқ, бұрынғы команда орыстілді еді. Сарапшылардың көбі орыстілді болғандықтан, олар қазақтілді киносценарийлерді оқығанына, мән бергеніне күмән басым болды. Дау-дамай басталып, сарапшылар кеңесінен белгілі тұлғалар шығып кетті. Олар: «Қазақтілді киносценарийлерді орыс тіліне аударып оқыдық», – деген уәж айтты. Аударған күннің өзінде тілдің өзіндік бояуы сақталды ма? Оны орыстілді сарапшылар түсінді ме? Өте күрделі процесс. Былтыр ұсынылған жобалардың ішінде Абай, әл-Фараби туралы кино түсіру ұсыныстары болыпты. Бірақ бір жылда үлгермейсіңдер деп, оларды қолдамаған. Сонда Абай мен әл-Фараби тек мерейтой үшін керек пе? Мұндай алып тұлғалар туралы қанша фильм түсірсе де артық болмас еді.
Біз «Ұлттық кино» деген атқа ие болу үшін киносценарий ең алдымен қа­зақ­ша жазылуы керек» деген талап қой­дық. Сарапшылар кеңесі де толықтай өзгерді. Қазақ тарихын, мәдениетін, әдебиетін жетік білетін, қазақша ойлай­тын, киножобалардағы идеяның өзегін түсінетін мамандарды сарапшы етіп отырмыз. Қазақтың жас режиссерлері мен киносценарийстер буынын қалыптас­тыруға күш саламыз деген ойымыз бар. Тағы бір айта кететін жайт, қазір уни­верситет бітіре салып, толықметражды кино түсіргісі келетін жастар көп. Өмірмен араласпаған, дүниені тек кино арқылы танығысы келетін жастар қисапсыз. Бұрынғы танымал режиссерлердің бәрі қоғамның әр сатысынан өтіп, өмірді, қоғамды танып барып, кино түсіретін. Олардың өмірлік тәжірибесі мол еді, қоғамды, адамды тани білетін. Жастар осы жағын да ескеруі керек. Оқу орнынан алған білімімен шедевр түсірем деу қиын…

– Биыл киножобаларды қаржылан­дыруда бұдан өзге қандай өзгерістер бар?

– Бұрын киножолбаларды ұсыну процесі өте күрделі болды. Фильм түсіруге қаржының бөлінер-бөлінбесі белгісіздігіне мән берместен, режиссер өзінің болашақ киносын көрсету туралы кинотеатрлармен келісімі болуы керек. Бұл қандай логикаға сыяды? Оның жобасы питчингтен өте ме, өткен күннің өзінде түсірілімге қанша уақыт кетеді? Оның сапасы қандай болады? Оның ешбіріне қарамастан, сіз кинотеатрлармен келісімшарт жасауға міндеттісіз. Біз осындай басы артық дүниенің бәрін алып тастадық.
Питчинг үш сатыдан тұрады.
Ең әуелі киноның синопсисін, егер болса киносценарйді толық ұсынасыз. Одан бөлек компанияның нақты құжаты, режиссер мен сценарий авторының өмірнамасы қажет. Кино түсіргісі келетін адам көп. Олардың кәсібилігіне, тәжірибесіне қарамасақ, бұрынғы қателіктерді қайталауымыз мүмкін… Ал сарапшыларға жоба авторларының атын көрсетпей, тек идеялық мазмұнын қаратамыз. Бұра тарту, аяқтан шалу болмау үшін.

Екінші, режиссер өз жұмысын қорғайды. «Жобаның басты мазмұны, идеясы қандай? Қалай түсіреді, қай уақытта, қай жерде түсіреді, техникалық мүмкіндігі қандай, операторы, сценарий авторы кім, ұжымның кәсібилігі қандай?» деген сұрақтарға жауап береді.
Үшінші сатыда сарапшылар ар­найы оты­рып, онлайн форматта киножо­ба­ны бағалайды. Мұны осы жобаға қа­тысу­шылар өздері көре алады. Өз жо­ба­сына сарапшылардың пікірі қандай екенін түсінеді. Жобаларының қандай артықышылығы немесе кемшілігі барын бағамдап, егер питчингтен өтпесе, келесі конкурсқа тыңғылықты дайындалады. Өздерінің олқылықтарын бағамдайды деген ойдамыз.

– Орталық авторлық фильмдерге баса мән бере ме, әлде, жалпы көрерменге арнал­ған немесе коммерциялық жобаларға да қаржылық көмек көрсете ме? Бұл тұрғыда орталықтың саясаты қалай?

– Биылдан бастап орталық қаржының 50-70 пайызын ұлттық киноларға бөлуді жоспарлап отыр. Олар – артмейстримдік, бастысы, өз ұлты үшін де көрілімді, шетелдік кинофестивальдер мен ондағы рынок үшін де бағалы болса дейміз. Қалған қаржы авторлық-артхаустық фильм­дерге, деректі фильмдерге және анимацияға бөлінеді. Отандық анима­цияға көп көңіл бөлуге тиіспіз. Қазір балаларымыз негізінен шетелдік өнім­дер­ді тұтынып отыр. Батыстың әні, музы­касы, киносы. Оларға сапалы дүниелерді ұсына алмағандықтан, шарасызбыз…. Бірен-саран дүниелер бар болғанымен, тым аз. Балаларымызды ғаламторға тапсырып, қарап отырсақ, олар ертең қандай тұлға болып өседі? Бұл – қоғам болып ойланатын нәрсе. Тарихымызды, дәстүрімізді, тегімізді өзіміз көрсетпесек, өзіміз дәріптемесек, күні ертең опынары­мыз хақ. Бүгінгі ұрпақ өзінің тарихын, ұлтын қорашсынып өспеуі үшін сапалы дүниелерді өзіміз түсіруіміз керек. Қажет болса, шетелге мәдени ықпалымызды арттыруды көздегеніміз абзал. Жаһандану – қорқынышты емес, оған өзіңнің мәдениетіңді көрсете алмау, тек өзгенікіне тамсану қорқынышты. Өз мәдениетін, тарихын жаһандануға қалқан ете отырып, өзгені «жаһандандыру» жоспары бар ел алға озады.
Ал өтімді әрі халыққа пайдалы ком­мерциялық жобалар болса, оны да қолдауға болады.

«Ашкөз» режиссерлер көбейді

– Қазақ фильмдерінің көбінің кинос­ценарий жағынан ақсап жатқаны байқалады. Режиссердің көбі сценарийін өзі жазып, өзі түсіріп жатады. Әрине, бұл – әлемде бар үрдіс. Десе де, шалажансар сценарийден толыққанды дүниенің шықпайтыны анық. Айтқым келгені, кез келген киножобаларға қазақтың жас қаламгерлерін қосуға не кедергі? Оларды тәрбиелеу, кино әлеміне бейімдеу өзекті мәселе деп ойлайсыз ба?

– Дұрыс айтасыз. Кезінде Ғабит Мүсірепов, Асқар Сүлейменов, Олжас Сүлейменов, Қалихан Ысқақ, Дулат Исабеков секілді ағаларымыз кино сала­сына белсене араласты. «Қазақфильм» де сол кезде сапалы кинолар түсірді. Киносценарий дұрыс болмаса, жақсы кино түсіру мүмкін емес.
Меніңше, қазіргі кезде көп дүние ақшаға тіреліп тұр. Мұның бірнеше себебі бар.
Жуырда белгілі режиссер Болат Қалым­бетовпен әңгімелестім. Ол кісі: «Қанат, мен 13 жыл бойы кино түсірген жоқпын. Осы жылдар ішінде жұмыссыз жүрдім», – деді. Ал Сатыбалды Нарымбетов ағамыз 5-7 жыл аралығында бір кино түсіреді екен. Мұны неге айтып отырмын? Бізде тұрақтылық жоқ.
Бір кино түсірген соң, келесі киносын қашан түсіретіні белгісіз. Сондықтан режиссерлердің көбі өздеріне берілген мүмкіндікті «оңды пайдаланғысы» келеді. Өзі сценарий авторы, өзі оператор, өзі қоюшы суретші, өзі режиссер болуға ұмты­ла­ды. Әсіресе, кейінгі толқын өкіл­дері. Біз осылай «ашкөз» буынды өсір­генімізді өзіміз де білмей қалдық. Сондық­тан әр талантты режиссерді тұрақты қолдауды ұйымдастырудың механизмін қалыптастырғанымыз абзал.

– Адалдық, тазалық болмай шын өнер жасалмайтынын жиі айтамыз. Адам бойына адалдық қайдан дариды?

– Мен атамның баласы болып ауылда өстім. Ол кісі Кентауда шахтер болып қызмет атқарған. Кириллицаны танымаушы еді. Арғы-бергі тарихты жақсы білетін, санасы ояу кісі болатын. Көктемде жылқы қарауға атпен шығатынбыз. Бел-дөңестер түгелдей қызғалдақпен қып-қызыл болып жайқалып тұратын. Сонда атам: «Балам, көрдің бе, мына даланы аталарың қанымен қорғаған. Сол қан тамған жерден қызыл гүл өседі. Сенің осы далада өмір сүруің үшін қанша атаң қан төкті, соғысты. Осы даланы ұрпағына қалдыру үшін мерт болды. Бұл даланы енді сен қорғайсың», – деген еді. Сол сөзі әлі күнге құлағымда жаңғырып тұрады. Егер балалар санасында осындай ақпарат болса, оны экран арқылы көрсете білсек, онда адалдық пен тазалық жасөспірімдердің ойына мәңгі шуақ құяр еді. Бюджеттен ақша ұрлау, жемқорлықпен айналысу, ұлтын жек көру сезімі болмас еді… Қолы тазаның – жаны да таза боларын ойлар еді. Ұлттық жаңғыру балаларға дұрыс ақпарат ұсынудан басталады деп ойлаймын. Бұл іске киногерлердің де қосар үлесі көп. Тек таза ниетпен қызмет ете білу керек.

– Әңгімеңізге көп рақмет!

Сұхбаттасқан Т.ТАҢЖАРЫҚ

ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір