Мұқағали жеңіл басып, басқыштарды бір-екіден аттап, баспалдақпен үшінші қабатқа көтеріле бергенде, қарсы алдынан ұзын бойлы, қараторы жас жігіттің өзін тықырши күтіп тұр­ғанын байқады. Түрі бейтаныс. Өзі ойлы көрінді.

Ел жақтан келгендердің бірі ме екен? Кейде осылай сәлем беру үшін арнайы іздеп келіп жатады. Ұсақ-түйек шаруасын ұқсатып беруді де сұрайтындар бар. Кейбірі тіпті қолдан келмес іске болысуды қолқалайды, бәтшағар. Оның бәріне бойы үйреніп кеткен.
Жүзі жылы жігіт қос қолын ұсынып, даусын көтере, амандасты.
– Ассалаумағалейкүм, аға!
– Әліксалам! Қай баласың?
Ол баптанып жауап берем дегенше, оның артында бала көтеріп тұрған келіншекті байқап, басын изеп, сәлемдесті.
– Менің есімім Бексұлтан. Бір жазғаным бар еді, аға, соны сіздерге көрсетейін деп әкел­дім, ­– деді жас жігіт байсалды қоңыр даусымен.
– Қайдан келдіңдер?
– Панфилов ауданынан. Үшарал колхо­зында мұғаліммін. Әйелім Айзаш декретте. Мен де жазғы демалысымды пайдаланып, Шымкент жақта тұратын қайын жұртыма бір бар­ып қайтайын деп, он айлық баламызды көте­ріп, жолға шыққан бетіміз еді. Әрі-бері жүре бермей, мына жазғанымды журналға көр­сете кеткенді дұрыс көрдік.
– Е, дұрыс. Проза ма, поэзия ма?
– Проза.
– Әй, өзім де проза болар деп шамалап едім. Бірақ, оның адамы дәл қазір жоқ. Ақан Нұрманов деген жазушы ағаңды білесің ғой? Ол роман жазуды ойға алып, арнайы Қостанай облысына командировкаға кеткен. Қай уақытта қайтатынын білмеймін. Енді не істесек екен?
Мен поэзия үшін жауап беретін едім. Мұқағали деген ағаң боламын. Кәнеки, інім, әкелші, жазғаныңды көрейін.
Мұқағали қолына ұстатқанды салмақтап көргендей: «Ә, мұғалім екенің көрініп тұр», – деп, әзілдей күлді.
Он екі беттік оқушы дәптері екен. Бар-жо­ғы сегіз дәптер. Дәптерді алғаш ашқан бетте-ақ маржандай жазу көзіне оттай басылды. Мұ­қият көшіріп жазғаны байқалып тұр. Азат жол қалдырып, түзу сызықтан асырмай, бір жол­ға сыймай қалған сөзді емле бойынша тасы­малдап, келесі жолға ауыстырып отырады екен.
Бәрінен бұрын назарын аударғаны – шы­ғар­ма аты. Тап ортасына «Күнәлі махаббат» деп айшықтап жазыпты да, тақырып астындағы «повесть» деген жазуды жақша ішіне алыпты. «Күнәлісі несі?» деген сұрақ санасында найза­ғайдай жарқ ете түсті.

Повестің басталуын оқып көріп еді, тар­тым­ды екен. Тілі жатық, бояуы қанық. Әр жерін ашып көрді де, ойланып қалды. Сәлден соң:
– Шырақ, сен былай істеші, – деді, Бек­сұл­танның бетіне қарап. – Мен қазір мәшінке басушы Ырымкеш апайыңмен сөйлесіп, мына дәптерлеріңді бастыруға келістіріп берейін.
Сендер Шымкентке барып келгенше даяр боп тұрады. Оған дейін Ақаңның өзі де келіп қалар. Жүр, сенің көзіңше апайыңмен келісіп алайық.
Ырымкеш бір сөзге келмей: «Жарайды, әр бетіне 20 тиыннан төлесін», – деді. Мұқағали Бексұлтанға бұрылып: «Естідің ғой. Болды, сен қайтып келгенше, екі данадан басып қоя­ды. Келгесін өзің оқисың да, маған әкеп бере­сің. Бірақ, бірінші данасына қол тигізбе. Екін­ші данасын оқып, түзетіп бересің ғой. Ал, жолдарың болсын», – деп, ақ жол тіледі.
Мұқағали кабинетке кіріп, ішін бір шолып өтті де, терезені ашып қойды. Шілденің күні жер-дүниені шыжғырып тұр.
«Шымкент күйіп тұрған шығар, бәтшағар. Бексұлтан бауырымның шілденің ыстығында жолға шыққаны қалай? Шілденің ыстығы қайтқанын күте тұрғанында ғой. Келін екеуін қойшы, жол қиындығына шыдар. Емшектегі баласына обал-дағы. Бірақ, қайтсін енді, бас­қа ыңғайлы уақыт таппаса? Екі айлық дема­лы­сын тиімді пайдаланғысы келген де. Өзі тың­ғылықты жігіт көрінеді». Осы кезде есіктен орта бойлы, қызыл шырайлы кісінің етжеңді денесі көрінді. Бұған қарап, жарқылдай күлді:
– Әй, Мұқағали інім, сен өзің ақын ғана емес, жазушы да екенсің ғой!
– Ой, Рақа, оны қайдан біліп қойдыңыз? – деп, таңдана сұрады бұл, оның қолын алып жатып.
– Кітапханаға бармаймын ба, «Мәдениет және тұрмыстың» 1962 жылғы подшивкасын алып қарамаймын ба? – деп, баптана бастады әңгімесін Рақаң, күліп қойып. – Өзіме керек бір дүниені іздеп отырғам-ды. Кенет көзіме «Өзгермепті» деген тақырыптың оттай басылғаны. Сосын шекесіндегі Антон Павлович Чеховтың «…Оқытушы барлығын да білу керек қой, әкем-ау, барлығын да» деп шебер аударылған сөзіне қарап отырып қалдым. Не дейді, құдай-ау? Цитатаның әңгіменің эпиграфы ретінде алынуы назарымды аударды. «Бәрекелді» деп бір қойдым. Одан ары қарай уақыт үнемдейтін әдетіме салып, «осы маған керек пе?» десем де, «қанша уақыт алар дейсің, не де болса, осыны оқып көрейінші» деп оқталдым. Алғашқы сөйлемі-ақ тарта жөнелді. Авторына қарамадым. Бір демде оқып шықтым. Сосын барып: «Әй, бұл қай жазушы? Әңгіме авторы кім?» – деп, әуестенбеймін бе? Сөйтсем, соңында «М. Мақатаев» деп қойыпты. «Ондай жазушы бар ма еді өзі?» деп, есіме түсіре алмай, әрі-бері ойға сап көрдім. «Әй, Рахметолла, сен алпысқа жетпей жатып, қартайып қалғаннан саусың ба?» – дедім өзіме-өзім. Содан сарт етіп, сен есіме түстің! Өй, әрине, Мұқағали! Өзімнің қасында отыратын, күнде көріп жүрген Мақатаев! Одан басқа Мақатаев бар ма еді, ә?

– Иә, Рақа, басқа Мақатаевтар бар да шығар, бірақ, Мұқағали – жалғыз. Бұл өмірде «Рахметолла Райымқұлов» деген қазақ жазушысы қалайынан ешкімге ұқсамайтын, қайталанбайтын бірегей, біреу ғана болса, Мұқағали Мақатаев та сондай бірегей, біреу ғана ғой, – деп, кеңкілдей күлді ақын.
Рахметолла бұның ойнап айтса да, ойындағысын айтқан әзіл сөзіне рахаттана күлді. Өзі қызыл шырайлы кісі, одан сайын қызара бөртіп шыға келді.
– Әй, жаса, Мұқағали інім! – деп, бір желпініп алды да, байыпты қалыпқа түсті. – Рас, бар ғой, мына әңгімеңнен сенің ақын жүрегіңнің лүпілі көрініп тұр десем, еш қоспасыз, боямасыз айтқаным. Сен осы мұғалім болған жоқсың ба? Өзіміз де мұғалім болдық қой. Ойпырмай, әңгімеңдегі анау Әбен дегеніңнің не адамдық, не адалдық қасиеті жоқ екен! Ондайлар да бар ғой өмірде, рас. Әй, масқара, сондайлар да жас ұрпақты тәрбиелеу құқына ие болады, ә?!
Айтайын дегенім, сенің жазушылық шеберлігің сол, осы Әбендерің, мұғалім болсын, басқа болсын, өз қарнының аш-тоқтығымен бүкіл әлем тынысын өлшейтін тоғышар қалпында көз алдыңда тұра қалады. Орысша айтқанда, нағыз «әбеновщина»! Қаламы төселген жазушы ретінде өлтіре сынаған екенсің «әбеновщинаны»!
Әңгіменің эпиграфы ретінде Чеховтың сөзін алуың да тегін емесін оқырман да түсінеді. Осыдан-ақ авторлық позиция айқын көрініп тұрған жоқ па?! Жазушы неден жиреніп, неден тітіреу керектігін соқырға таяқ ұстатқандай меңзеп тұр.
– Өй, Рақа, сіз өзі шағын әңгімені жілікше шағып, үлкен талдау жасап тастадыңыз ғой біржола!
– Е-е, інім, бұл жаман ағаңның мәймөң­келемей, турасын айтатынын білесің ғой. Барды «бар», жоқты «жоқ» деп айту керек қой.
Шыны керек, мен әдебиетке кештеу келген адаммын. Қазақта «әу» демейтін, бір ауыз өлең суырып салмайтын адам жоқ. Кейбіреулер соны «ақындық» деп санайды. Өзің де білесің, ақындық, жазушылық жолына түсу үшін биік-биік білім асуларын алу керек. Мен де жас кезімде алғашында өлең жазып, әдебиетпен әуестендім. Журналистика саласында біраз жыл қызмет атқарып, көбіне очерк, фельетон жазумен айналыстым. Соғыстан кейін осы жанрлар бойынша университетте семинар сабағын жүргіздім.
Журналистика мен көркем әдебиеттің ұқсастығы болғанымен, екеуі – екі бөлек дүние. Мен де әдебиетке келгенше, осы екі бөлек дүниенің ара жігін ажыратуға көп күш салдым. Соғыста алған әсерлерімді суреттеп жазған алғашқы әңгімелерімнің жас баланың аяғын апыл-тапыл басқанындай боп шыққанын өзім де білемін. Тәжірибе деген кейін келе бастады ғой.
Бірақ әдеби тәжірибе әркімнің жас шамасына қарамайды екен. Шолохов «Тынық Донды» он тоғыз жасында-ақ жаза бастаған жоқ па? Ол, тіпті, алғашқы әңгімелерін жұрт ойын баласы көретін он жасында жазған ғой. Десе-дағы, Михаил Александровичтің ең бірінші болып жарияланған шығармалары – фельетондары. Фельетон деген совет баспасөзіндегі ең күшті жанр. Менің де содан бастауым осы себепті.

Сен мына әңгімеңді отыз жасыңда жаздың ғой, шамасы?
– Жиырма жеті жасымда жаздым, Рақа. Папкамда жатқанына біраз болған. Оны өзім де ұмытып кетіппін. «Социалистік Қазақстан» газетінде жұмыс істеп жүрген кезім. «Мәдениет және тұрмыс» журналындағы редактордың орынбасары Сапар Байжанов «Дайын дүниең бар ма?» деп сұрағасын беріп едім, тақырыбы сай келіп тұр екен, жариялады ғой. Қомақты қаламақы төленетін болған соң, ұсына салдым. Кейін сол журналға қызметке шақырды.
– Шіркін-ай, жазушы атағың ерте шыққан­ға не жетсін! Қаламақының астында қалып, жағдайыңды да жасап аласың. «Жаман сырын айтам деп, шынын айтыпты» дегендей, шыным­ды айтсам, мен өзім әлі күнге дейін «осы мен жазушымын ба?» деп күмәнданамын.
– Қойыңыз, Рақа, жұрттың бәрі білетін атақты «Түйелі адам», «Балдақты адам» повес­терін дүниеге келтірген сізді «жазушы емес» деген адамның аузы қисайып қалсын, қызталақ!
Рахметолла Мұқағалидың қақпақтай жауырынынан қағып, мәз боп күлді.
– Әй, мен осы сенің «қызталақ» деген сөзіңе разы боламын. Бір сөзбен бүкіл эмоцияңды жайып саласың. Оны айта да білу керек қой. Сенің айтуыңда ол сондай жарасымды шығады!
Жә, енді сөздің тоқетеріне көшейін. Сен мына жаман ағаңның ақылын алсаң, тәп-тәуір басталған жазушылық тәжірибеңді тоқтатпай, одан әрі дамыта түс. Өзің айтпақшы, «папкаңда жатқан» басқа да дүниелерің болса, журналға ұсына бер. Қаламақы да төленеді, қаламың да ұштала түседі. Әлбетте, қаламақының соңына түсіп кетуден құдай сақтасын! Бұл жазу дегеннің жаныңа беретін рахатын айтсайшы!

* * *
Мұқағали түнде папкаларын ақтарып отырып, ескі күнделік дәптеріндегі үзік-үзік жазбаларын тауып алды.
«Ә, міне ғой. «Өзгермепті». Әңгіме. 1958-59» деп қойыппын. Иә, дұрыс. 1958 жылдың аяғына таман, жаңажылдық мерекенің қарсаңында жазып бастағам-ды. Бірақ, бұл менің прозадағы алғашқы аяқ алысым емес, одан әлдеқайда бұрын «Әже» атты әңгімемді қағазға түсіріп қойған едім.
Бала күнімде Тиын әжемді «анам» деп санап, «апа» дейтінмін. Қайран апам Нағиман шешемді «Нақа» деп айтқызып, үйреткен өзі.
Анам, анам! Жеті қат жер астында жатсаң да, біліп отырсың-ау! Кешір, ана, өмірде көрген жақсылық пен жамандығым ойымнан ұмыт болғанымен, дән теріп тамақтандырған сен ойымнан қалай ұмыт боларсың?»
Әлі есінде, осыдан он төрт жыл бұрын ауылдан оқшау, қара судың бойында жатқан, төңірегін қалың ши басқан туыстарының қабірінің басына барған. Қасында өзіне туыс боп келетін екі жолдасы болған-ды. Қайтыс болған кәрі анасының денесін жасырған топырақтың бетін әлі күн құрғата қоймаған. Үшеуі аттан түсіп, бір-бір уыс топырақтан алып иіскеп, қабірдің үстіне тастады. Су бойында өскен жас шыбықтар әлі көктеп үлгермесе де, бұған «Бір тал жас шыбық қиып әкеліп, қабірдің басына шаншып қойсам, қайтеді?» деген ой келді. Бірақ, өзінен де, жолдастарынан да пышақ табылмады. Шыбық шаншып қойған күнде де, одан қандай нәтиже шыға қоюшы еді? Бұл әншейін қолынан түк келмеген кісінің тағдырға налып, құр босқа бопсалаған тірлігіне көбірек ұқсамай ма? Міне, бұны он сегіз жыл бойы тәрбиелеген кәрі анасымен ол осылай қоштасқан-ды.
Алматыға ирелеңдеп баратын шаңы көпсіген қара жолда жаяу келе жатып, жатақханасына жете салысымен, кәрі анасына арнап, әдеттегідей өлең емес, әңгіме арнауды ойға алған. Неге екенін, сол сәтте күрт күңгірт тартқан өміріне поэзиядан гөрі, проза жақындау боп көрінді. Қаз-қалпында қағазға түсіруге ыңғайлысы қара сөз сияқты ғой. Әңгімесінің кей жерінде өз жүрегін осып-осып жіберердей, барынша қатқылдау жазуды ойға алған.
«Достоевский Шоқанға жазған хатында: «Бір нәрсені бастасаңыз болды, арғы жағы өзінен-өзі шығады», – депті. Сол айтқандай, алғашқы сөйлем сәтті басталса, болғаны, одан арғысы өзінен-өзі шыға келеді екен.
«Соңғы түйенің жүгі ауыр» дейді қазақ. Соңғы сөйлемнің көтерер жүгі ауыр екені рас. Бірақ, алғашқы сөйлемнің салмағы аз емес. Иә, иә, бар түйін – алғашқы сөйлемде. Соның дүмпуі аяғына дейін жетуі тиіс».
Кенет көз алдында ақ қағаз бетіндегі өз жазуы ирек-ирек етіп, ғайыптан пайда бола бастады.
«Бір күні студент кезімде, Алматыда, Максим Горький көшесіндегі универмагтан плащ алғалы барып, күтпеген жерден ауылдың екі адамына кездесіп қалдым».
Міне, осылай, өмірдің өңін бір өзгертпей, қаз-қалпында баяндауы тиіс. Оқиғаның өзі де солай өрбіп еді ғой. Күні кешегідей көз алдында.
«Сәлемдесіп болғаннан соң сөзуар, пысықтау біреуі:
– Е, шырағым, өтпейтін өмір, сынбайтын темір жоқ. Әжеңді аттандырдың бұл өмірден. Жасын өзіңе берсін, – дегенде, қойныма жылан кіріп кеткендей, денем суып сала берді.
Не дерімді білмей сәл кідірдім де, теріс айналып, шыға жөнелдім. Аяқ астынан естіген оқыс суық хабарға нанарымды, нанбасымды білмей, жатақханаға жетсем, жолдастарым да әдеттегідей емес, тіпті, төреше қарсы алып жатыр. Мәселенің растығына көзім жетті. Ішім езіліп барады. Сылқ етіп төсегіме құладым да, жастықты қаба тістеп, егіле бердім, егіле бердім».
Көз жасына ерік беріп келе жатқан. Кенеттен оқыс шыққан дыбыстан селк ете қалды. Ебіл-дебіл болып келе жатқанда, тура тұсына тоқтай қалған жүк мәшинесін байқамапты, пәлі. Қалың шаңға көмілген кабинаның ашық терезесінен шопырдың қобыраған сары шашы көрінді.
– Что, куда, в столицу? – деп, ыржалаң-ыржалаң еткен оның сұрағына бұл үнсіз басын изей берді.
Жол бойы да ойға батып, үнсіз отырды. Шопыр жігіт бұның қара жамылған хәлін білген соң «извини, земляк, соболезную деді де, қайта мазалаған жоқ. Марқұм әжесіне арнаған әңгімесі селкілдеген мәшине ішінде осылай дүниеге келген.
«Апатайым, неткен айбынды, зор едің! Алқа­бынан алтынын ақтарып алып жатқан асқар тау да сенімен теңдесе алмайды! Сен әрқашан биіксің, зорсың! Олай болуға хақың да бар».
Оқуын бітірген соң, әжесін үлде мен бүл­де­ге бөлеп киіндіріп, аузынан ақ май ағызып асырау­ды армандайтын. Солай істесе, әжесінің өзіне деген мейірімін, істеген жақсылықтарын сәл де болса өтейтіндей көруші еді. Бәрі бекер, бәрі балалық, далбаса екен ғой. Әкесі соғыстан қайтпай қалса да, жетіммін деп ойламайтын. Өзі­нің жетім екенін, әжесіз қалғанын сонда сезді.
Сол жылы да оқуын бітірмеді. Әжесінің өлі­мі мұның өмірін әлдебір мән-мағынадан айы­рып әкеткендей болды. Ауылдағы мұғалімдік қызметіне қайта оралып, күйбең тірлікке алда­нып, есін жиып алғанды жөн көрді.
Алайда, әдебиетке құмарлығы бұның ару қала Алматыға деген құмарлығын күн өткен сайын арттыра түсті. Жыл құсындай астанаға қайта-қайта орала беретіні несі? Әрине, оның әдебиет пен өнер ордасы екені түсінікті жайт.
Және де оралған сайын қаланың күннен-күнге көркейіп келе жатқанын байқар еді.
Шіркін-ай, Алматы қандай қымбат бұған! Атлант мұхитының ар жағына апарып тастаса да, Алматыға қайта оралар еді.
Әсемдігі аузының суын ағызатын астанада зәулім үйлер, ғимараттар көбейіп жатты. Әсіресе, тұрғын үйлер көп салынды. Қала құрылысы дәл осы қалпында қарыштап дами берсе, енді бір айналдырған төрт-бес жыл ішінде Алматыда үй мәселесі толық шешілердей. Олай болса, бұның да басына пана боларлық бір бұрыш бұйырар. Кең дүниеге сыймайтын Мұқағалиға тең келер бір бұрыш табылмас дейсің бе, тәйірі?
Аңғалдығы-ай сонда! Әдебиеттегі сары ауыз балапан бұл түгілі, арыстандай ақырған Қасым Аманжоловтың өзі талай жыл «үйі болмай, күйі тайып» жүріпті ғой.
Бермесең, бермей-ақ қой баспанаңды,
Сонда да тастамаймын астанамды.
Үйіңсіз, өлеңменен жылытамын
Өзімді, әйелімді, жас баламды, – деп, жаны қысылғанда, шыр-шыр еткен екен есіл ер. Талай емен есікті тоздырып, торығып жүрген сәтінде, сол тұста Орталық комитеттің идеология жөніндегі хатшысы болған Ілияс Омаровтың жаңа пәтер бергізетінін естігенде, ақын қуаныштан жылап жіберіпті дегенді естуі бар. Қайтсін енді, өкпесін өксік әбден қысқан да.
Араға жылдар салып, сондай өксік бұның да өкпесін қысқан.
Алматыға көшерде: «Бірер ай шыдай тұрсақ, біртіндеп жағдайымыз түзеліп, баспаналы боламыз», – деп, байыптап түсіндірген үй-ішіне. Сонда бұл солай боларына шын сенді. Қалаға көшудің арты пәтерден-пәтерге көшіп жүргенде, қандай қасірет шеккізетінін қайдан білсін?
«Жазмыштан озмыш жоқ» дегендей, сүйікті қызы Майгүлдің апатқа ұшырауына бұның да өзін-өзі жазғырардай жазығы жоқ қой. Мотоцикл мінген біреу қалақтай қызын қақпақтай ұшырып, қақты да кетті. Артында аңырап бұлар қалды.
Қалақтай едің,
Қабіріңде қалақ тұр.
Туғаныңды, өлгеніңді санап құр.
Сенің аңқау құлағыңдай қалқиып,
Қыр басынан қала жаққа қарап тұр.
Қызым менің,
Гүлім менің,
Аяулым!
Жатыр молаң жотасындай қоянның.
Құлпытастың құны маған бес тиын,
Бірақ, таспен қалай жаншып қоярмын?! – деп, өзінің өзегі өртене түсіп, шерменде болып, шер төгетінін біліп пе еді бұл сормаңдай?
Майгүлдің қазасы Лашын екеуінің арасына сырт көзге елеусіздеу ғана көрінетін сыздауықтай сызат түсіріп кетті. Жоқ, Лікеннің бұның бетіне салық еткен ештеңесі жоқ. Бұл соншалықты қайғырып отырса да, гуманистігіне салып, «әлгі жас орыстың да кінәсі не, бекер обалына қалмайық» дегенінде де үндемеді. Бәрінен де үндемейтіні құртады ғой адамды. Тек бұл өзін-өзі жегідей жей берді.
Былтыр өз жүрегін өзі аяусыз тілгілей отырып, көптен бері ойында жүрген «Құлпытас» атты әңгімесін қағазға түсірді. Көңілдегі көрікті ойларының бәрін сол оймақтай дүниеге сыйғызуға тырысты.
Майгүлдің прототипі етіп алған кейіпкер қызы Зияштың аузына «Әй, папа-ай! Ауылдан неге қозғады екен бізді?! Жақсы еді ғой ауыл» деген жабысқақ ойды салып, әдетте поэзияда жиі қолданылатын әдеби тәсілмен рефрен ретінде қайталата берді.
Зияштың балаң санасы арқылы үлкендердің түсініксіз көрінетін тірлігін де көрсеткісі келді.
«Әй, папа-ай. Саған түсінсем бұйырмасын. Ауылды тастап, қора-қопсы, үй-жайды тастап, кең-мол дүниені тастап, несіне қызықтың мұнда? Сені мұнда сүйреген қандай күш? Ауылдағы қызметің мұндағыдан әлдеқайда жақсы, әлдеқайда көңілді еді ғой. Жазуыңды онда да жазатын ең ғой. Жазу?! Ғажап, осы папам не жазады екен?! Әйтеуір, мен ес білгеннен бері қарай күндіз-түні (көбіне түнде) қаламын бір алып, бір қойып отырғанын ғана білем, бір өзгерісі жоқ, бір кітабы жоқ әлі. Мұндай жазушының барын әлі ешкім де естіген жоқ. Осы папам қызық, түсінбеймін. Әй, мүмкін емес. Қолынан келмес іске папам текке әуре болмаса керек», – деп әкесінің әпенділеу ісі жайлы ойға беріледі Зияш. Сонда да әкесін жамандыққа қимай, үміттене қарайды.
Тағы бірде: «Осы мамамның не білгені бар?! Неге сонша ашуланшақ боп кетті? Мұңдай мінезі жоқ еді ғой?! Болар-болмас нәрсені сылтауратып, үй ішінің шаңын қағып-ақ жүргені. Әсіресе, байғұс папама дегенде, төбе шашы тік тұрады. «Жылы орнымнан қозғап, балаларды жылы ұясынан адастырып, ақыры, біреудің босағасына әкеліп, кіріптар еттің. Семья асырай алмайтының бар, қалаға неге көшіріп келесің?! Талантым, талантым… Талантың кімге керек сенің?! Неге келдім, неге алдандым!» – деп, жерден алып, жерге салып жатқаны. Бишара папам! Өз кінәсі өзінде, жұмған аузын ашпайды. Алдарқатып, күлкімен ғана жеңеді, күлкімен ғана құтылады», – деп, енді ғана оң-солын танып келе жатқан Зияш анасының ашуланшақ мінезін өзінше талдап, ашық қарсылық білдірмейтін әкесіне аяныш білдіріп, қайта ақтап, жақтап шыға келеді. «Қыз әкеге жақындау келеді» деген психологиялық ұстаным да көрініс тапқан мұнда.
Обалы не керек, бұл Лашын екеуінің арасындағы сызаттың үңірейе түспейтінінен үміттеніп, сүйген жарының ақылына сүйеніп, «уақыт бәріне емші ғой» деп, өзін-өзі алдарқатуға тырысты. Әңгімесінде тап осы жайттың тігісін жатқызып беруді көңілі қатты қалады.
«Әйтсе де, Камал мен Кәмшат өсіп келе жатқан өндірлері қапелімде қиылып түскенде, қатты-ақ қайғырған. Зияштың өлімі ойсыратып-ақ кеткен оларды. Бірақ, бәрі де өз кезінде екен. Тіршілік, уақыт нені ұмыттырмасын, қайғырған, қайғырған да қойған. Тіпті, араларындағы дүрдараздық сол Зияш қазасымен бірге жоғалғандай болып, босағалары беки түскен, бір-біріне деген сыйлары артқан», – деп, біршама асқақтата жазғаны да содан.
Бірақ, жанын қажап жазған сол «Құлпытас» әңгімесі де «құлыптаулы» күйінде қалды. Ешқайда ұсынған жоқ. Шыны керек, өзінің де, Лашынның да неше жылдан бері бітуге айналған жан жарасын қайта тырналағысы келмеді. «Жабулы қазанның жабулы күйінде» қалғаны артық емес пе?
Мұқағали бір күрсініп қойып, дәптеріндегі үзік-үзік жазбаларына үңілді.
«Өлеңді 10-11 жасымнан жаза бастадым. Алғашқы өлеңім – «Қырман басында», «Қойшы бала Әкітай» 1949 жылы Нарынқолда «Советтік шекара» газетінде жарияланды. 1951 жылғы «Жастық даусында» (жинақта) екі өлеңім, 1954 жылы «Әдебиет және искусствода» үш өлеңім жарияланды. «Досыма хат» (толғау) еш жерде жарық көрмеді, өзімде (архивте)».
«Жастық даусын» Қасым Аманжоловтың өзі құрастырып шығарған-ды. Сонда бұның екі өлеңін жинаққа енгізе отырып, ақындық ақ батасын бергенде, төбесі көкке екі-ақ елі жетпей қалды. Кейін білген, сол кезде дауылпаз ақын денсаулығы нашарлап жүрсе де, көз майын тауысып, өзінің ізін басқан жас өрендердің өрісі ашылып, өнерінің қанат қағуына шын ниеттеніпті.
Қалайда, имене басып, әдебиет есігін алғаш ашқысы келген жас талапкер жан-жағына жаутаңдай қарап, көзге түсуді қалайды ғой. Редакцияға өлең, әңгімелерін жіберген сары ауыз балапан бір қалыптан шыққандай «сәлеммен Сарғасқаев» деген сияқты хаттардан не ұғады, не ұтады? Күткендігісі сол ма еді? Не қуаныш көрмейді, не жұбаныш таппайды. Көңілі күпті болып қалмай ма? Стихияны стихия ғана жоқтатады, қызталақ.
«Неге бір ақын, жазушы қиямет-қиындығын, қалай «екіқабат» болып, қалай «туғандығын» айтып, сөз творчествосы туралы мақала жазбасқа? Ізденген талапкер жас сонымен таныссын. Мұнда тұрған ешқандай мақтаншақтық жоқ», – деп, дәптерінің жартылай бос қалған жеріне түртіп қойды да, ойын жалғастырды.
«Ей, жас талапкер, білесің бе, әдебиетке құмар адамдар бар да, әдебиетке бір тамшы үлес қосатын адамдар бар. Әдетте, романдарды кезек-кезегімен аударып, оған Дон Кихотша (Сервантестің «Дон Кихотын» оқыған шығарсың) еліктеген адам, сол баяғы қалпымен, «әдебиет ауруымен» («литературная болезнь») ауырып қалып қояды. Бұдан сақ бол. Еліктеу жақсы, әттең, соған жетуге ынтықсаң, ұмтылсаң.
Университет, институтты бітіргенде «жазушы», «ақын» деген диплом бермейді ғой. «Агроном», «зоотехник» деген, тағы басқа толып жатқан мамандықтардың дипломын береді. Көрдің бе, ақын мен жазушыны даярлап шығаратын оқу орны әлі жоқ. Демек, оларды өмірдің өзі әзірлеп, өзі үйретеді. Олардың жолы бұраң, соқпағы, көлденеңі көп. Ол жолды таңдап, сол жолға түскен адам бәрін де басынан өткергені жөн-ау деймін».
Мұқағали ауыр күрсінді.
Адамға екінші өмір беріліп, басынан өткергенін қайта кешу, не болмаса, басқаша өмір сүру таңдауы берілсе ше, бұл өзі қайтер еді? Қанша қорлық көрсе де, өз өмірін басқаға айырбастай қоймас еді-ау. Жоқ, қалайда, осы ақындық, жазушылық жолынан бас тартпас еді. Тәңірі берген осы талантын айырбастауға дүниенің күллі байлығын берсе де, көнбейтінін түйсінді.
«Бұл жазу дегеннің жаныңа беретін рахатын айтсайшы!» деген Рақаңның сөзі есіне түсіп, еріксіз тамсанып қойды. Рас, жазу шіркін – жанның азабы да, рахаты да. Бір қызығы, алдымен бәрі бұның көз алдына сурет болып келе қалады. Сонан соң естиді. Естиді де, жазуға отырады.
Осы сәтте дәптеріндегі өзінің жұмыс жоспары іспетті былтырғы қысқаша жазбаларына көзі түсе кетті.
«Данте, «Божественная комедия». Перевод. Бітпеді. «Жұлдыз», «Лениншіл жас», «Қазақ әдебиеті». 1965 жылы жарияланды. На этот год обязательно! «Ақ қайың әні» поэма, 1965 жыл. Кітапта. «Армысыңдар, адамдар!» 1966 жылы «Жазушы» шығады. 1954-65 жылғы өлеңдер. Бәрі емес».
«Армысыңдар, адамдар!» осы биыл, таяу­да ғана басылып шықты. Ол жинағына әр жылдардағы өлеңдерін іріктеп енгізген. Әл­бет­те, тапсырыспен жазылған өлеңдерді жи­на­майтыны бар. Олары «Социалистік Қазақ-­­­ с­тан», «Лениншіл жас», «Қазақ әдебиеті» сияқты газет-жорналдарда жарияланған-ды. Сын мақалалары да сонда жарық көрген.
Мұқағали ойын жинақтағандай, күн­делі­гіне: «Өлеңдер ұшан-теңіз. Жалпы жазыл­ғандардың қырық проценті ғана жарық көрді. 7/VІІ. 66-ж. М. Мақатаев», – деп жазып, қолын қойды. «Бүгінге осы да жетер». Дәптерлерін тартпаға салды да, шамды сөндіріп, жазу үстелінен көтерілді.
(Деректі хикаяттан
қысқартылып алынды)

Жақыпжан НҰРҒОЖАЕВ