Жазушы Төлен Әбдіктің біршама кейіпкері жындыхана мен аурухана ішінде жүрсе де, олар түбінде ізгілік жеңетініне имандай сенеді. Содан да жазушының кез-келген шығармасын оқысаңыз санаңызда ізгілікке деген, жарыққа деген сенім пайда болады. Және жан дүниеңіз жаңбырмен жуған жемістей тазарып, өзіңізді күнделікті тіршілік атмосферасынан биіктеп кеткендей сезім кешесіз. Осы тұста қаламгерді әңгімеге тартуды жөн көрдік.

– Бір сұхбатыңызда: «Құдай көз жасы­мыз­ды көріп, Тәуел­сіз­дігімізді алдық», – дей­сіз. Сіздің ұлттың бостандығы жолында қа­лам­мен һәм цензура қатаң сақталған за­ман­ның өзінде айтар жерде шындықты шырқырата айтқан күрескерлігіңізді білеміз. Биыл Тәуелсіздігімізге отыз жыл толды. Алғаш Қазақ елі империядан бөлініп, Тәуел­сіз­дігін жариялаған тұста қандай көңіл-күйде болдыңыз?

– Тәуелсіздік туралы хабарды мен кейіні­рек естідім. 1991 жылы желтоқсанда ССРО Жазушылар одағының басшысы Тимур Пулатов бастаған делегацияның құрамында Сирияға бардық. Мен ол кез­де Қазақстан Жазушылар одағының екін­ші хатшысымын. Сирияда тарихи ес­керт­кіш­тер көп екен. Жеті күн араладық. Жазу­шыларымен кездестік. Сегізінші күні Дамаскіге қайтып оралдық. Келген күні бізді ССРО-ның елшісі қабылдады. Ойымызда ештеңе жоқ, телерадио, газет – бәрі арабша, әлемде не болып жатқанын білгіміз келіп:

– Не жаңалық бар? – деп сұрадық ел­шіден. Осы кезде:

– ССРО құлады, – демесі бар ма ел­ші­нің. Ашқан аузымызды жаба алмай, мел­ши­дік те қалдық. «Қалайша?» дейміз «қате естіген жоқпыз ба?» дегендей бір-бірімізге қарап. Елші Беловеждегі оқиғаны баяндап, бірнеше республиканың тәуелсіз мемлекет болып бөлінгенін айтты.

– Қазақстан ше? – дедім әлде бір жа­ма­нат хабар күткендей денем дірілдеп.

– Қазақстан да тәуелсіз мемлекет болды, – деді елші. Бұдан әрі не болғаны тіпті есімде жоқ.

– Сен ішпеуші едің ғой, – деген Тиму­р­дың сөзінен кейін есімді жидым. Алдымдағы коньякті ішіп қойыппын. Маған ішуге бол­май­тын. Инфарктан кейін ішпек түгілі, ішіп жатқан адамның түріне қарай алмай жүрген кезім. Сапарлас жігіттер: «Оңбағандар елді құртты» – деп, біресе Горбачевті, біресе Ельцин­­ді жамандап жатты. Енді олардың әң­гімесі маған түк қызық емес еді.

Сол түні қуанғаннан ұйықтай алмадым. Менің өмірімдегі ең ғажайып оқиға осы шығар деп ойладым. ССРО құлап, азаттық аламыз деген ой үш ұйықтасақ, түсімізге кірмеген нәрсе еді. Ақыры қиялымызда ғана жүрген нәрсеге қолымыз жетті. Қайыр­лы болғай!

Екі күннен кейін Алаштың арманы бол­ған тәуелсіз Қазақстанға келіп жеттім. Осын­дай бір ертегідегідей оқиға болды.

– Біршама айтулы шығармаларыңызда ұлттық шекарадан шығып, адамзатқа ортақ құндылықтарға көбірек мән бересіз. Құпия болмаса, сізге етене әсер еткен Еуропа авторлары кімдер?

– Еуропа әдебиеті деген мұхит қой. Ондағы өзіңе әсер еткен үздік шығар­малар­ды тізе берсең, аяғына шыға алмайтын шы­ғар­сың. Сондықтан тізім жасағым келмей отыр. Орыс, америка, жапон, кейінгі қы­тай әдебиеттері де Еуропа әдебиетінің ықпа­лымен дамыды деп айта аламыз. Сондықтан ұлттық әдебиет пен әлемдік әдебиеттің арасында белгілі бір шекара жоқ. Айырмашылық сапасында ғана. Жоғарғы сапалы шығарма мемлекеттік шекараны бұзба десең де, бұзып, әлемдік деңгейге кө­теріледі.
Бұл арада бір затты айта кеткім келеді. Да­му үстіндегі елдер дамыған елдердің тә­жіри­бесін пайдаланып, солардың бағы­тын ұстануы керек. Еуропа елдері бүгінгі өркениетке бұрынырақ қол жеткізді. Демократияға бұрын жетті. Демократия – са­палы өмірдің басты шарты. Сапалы өмір тек экономиканың дамуы емес, адам құнының қоғамда басты құндылыққа айналуы. Сол себеп­ті де, ойдан, қырдан қашқанның бәрі Еуропа мен Америкаға жетуге асы­ға­ды. Мұны айтып отырған себебім, қа­зір Еуропаны сынап (өзіміз жетісіп отыр­ған­дай), біздің басымыздағы барлық про­блемаға солар кінәлі секілді, оларды өзіміз­ге, өзімізді оларға жауықтырып, пікір таратып жүргендер баршылық. Шын мә­нінде олар бізге жау емес. Олар біздің тілі­мізге де, жерімізге де, шекарамызға да көз алартпайды. Авторитарлы елдерде саяси дағдарыстар болып жатса, олар дик­таторларды емес, халықты жақтайды. Егер (бетін аулақ қылсын, әрине) кешегі Никонов, Федотов секілді Ресей депутат­тары­ның арандатуымен солтүстік облыс­тары­­мызға қатер төнетін болса, бізге бо­лы­­сып ара түсетін Еуроодақ пен АҚШ қана. Сондықтан адам құқығы мен оның бостандығын дүниеге әкелген Еуропа өркениетін, жалпы адамзаттық құндылықтарды – еліміздің даму барысында басты бағдар қылып және сол арқылы қоғамдық сананы қалыптастырған дұрыс болар еді деп ойлаймын.

– Қазір не оқып жүрсіз?

– Соңғы оқығаным – Қанағат Әбіл­қайыр­­дың «Қайыршының миллиардер досы» деген хикаяты. Сатира жанрында жазылған батыл да сапалы шығарма. Оның ішіндегі фантастикалық элементтер қайсыбір оқырманға әрқилы әсер етуі мүм­кін, бірақ жанрдың табиғатын тү­сіну қажет. Әлемдік әдебиеттің классиктері Свифттың («Гулливердің саяхаты»), Раб­ленің («Гаргантюа мен Пантагрюэль») романдары да фантастикалық элемент­терге толы. Олар сол арқы­лы за­манның, қоғамның кемшілік­те­рін өткір сынға алады.
Жағымпаздық жайлаған әдебиет пен өнерде батыл жазатын сауатты жастардың пайда болуы қуантады.

– Орхан Памук бір сұхбатында өзінің ал­ғашқы романын оқыған әкесінің: «Саған әдебиет саласы бойынша Нобель сыйлығын беретін болады», – дегенін еске алады. Сізге ерте кезден отбасыңызда үлкен қолдау білдірген кісі кім?

– Ата-анам жазушы деген атқа ілігіп, кітап шығарғаныма қуанған шығар, бірақ қолдау білдіргені есімде жоқ. Шешем: «Шы­ра­ғым, жалғыз баласың, тым көзге түсе берме, бізге батыр да, данышпан да бол­­май-ақ қой, аман жүрсең болады», – дейтін.

– Вольтер бос уақытын бұзылған сағатты жөндеуге, Гете гүл егуге, Набоков көбелектер кол­лекция­сын жинауға, Мүсірепов таяқ жонуға арнады. Сіздің хоб­биіңіз қандай?

– Бос уақыт бола бермейді. Көптен ауы­рып жүрген бәйбішемнің қасында оты­рып әңгіме айтамын. Шаршағанда дом­быра тартамын (бәлкім хоббиім осы шы­ғар). Интернетке үңілемін. Бильярд ойнайтынымыз болатын Қажығали, Қой­шыға­ра үшеуміздің. Мына бір індет кезінде Қажығалидан айырылып қалдық. Студент кезден төс қағысқан достар едік. Уайымнан әлі арыла алмай жүрмін.

– Бразилиялық үндістердің тағдыры арқылы ұлт қасіретін айшықтаған «Тозақ оттары жымыңдайды» шығармаңыз үшін жауапқа тартылған кезіңіз болды ма?

– Жоқ. Үндістер туралы бұрын да жазылған шығармалар аз емес. Сондықтан империализмнің зорлығын көрсету – басты идеям деген дәлелім дайын еді. ССРО-ны империя деп ол кезде ешкімнің айта алмайтыны белгілі ғой.

– Егер Толстой мен Достоевскийдің бірін атау керек болса, қайсысын атар едіңіз?

– Толстойды.

– «Шындықты айтқан адам әйкәпір» дейсіз. Жалпы қазіргі қоғамда шындықты жеткізудің жолы тым арзандап кеткен секілді…

– Шындық әділетті қоғамда үстемдікке ие болады. Ал өтірікпен өмір сүретін әді­лет­­сіз қоғамда қуғынға ұшырайды. Шындықты айтқан адам әйкәпір атанады. Жалған сөйлейтін жағымпаздар төрде отырады. Сондықтан осындай қиын жағ­дай­да батылы жетіп, сен айта алмай жүрген шындықты біреу айтып жатса, оған құрметпен қараған жөн. Алайда әдебиетте шындық көркем шындық дәрежесінде суреттелуі керек. Көркемдік сапа болмаса, ол әдеби туындыға айнала алмайды.

– Әділетсіздіктің екінші аты қандай?

– Әділетсіздікті – зорлық-зомбылық, қиянат, қылмыс – осы секілді тағы басқа ұғым­дармен байланыстырып сипаттауға болатын шығар. Бірақ әділетсіздіктің кең мағынасы осы сөздің өзінде ғана жатқан секілді. Бар зұлымдық әділетсіздіктен басталады. «Әділдік жоғалған жерде адам баласының өміріне қадыр-қасиет беретін ештеңе де қалмайды» деген Иммануил Кант.

– Орта Азия әдебиетінің әлем әдебиетінен басты ерекшелігі неде?

– Орта Азия әдебиетін білем деп айта алмаймын. Сондықтан маған салыстыру қиын. Жалпы бүгінде әлем әдебиетінің дамуына Еуропа әдебиетінің ықпалы болғанын білеміз. Сондықтан сапалық жағынан болмаса, басқа бір құрылымдық, жанрлық тұрғыдан ерекшелік бар деп айту қиын шығар. Ал әлеуметтік сана тұрғысынан келгенде Орта Азия халық­тарында құлдық сана, «ұлттық ерекшеліктен айырылып қаламыз ба» деген қорқынышпен өмір сүру белгілері басым.

– Қорқыттың күйлері ұнай ма?

– Қорқыттың күйлерінде мистикалық сарын басым. Осыдан мың жыл бұрын шыға­рылған күйлер ғой. Одан бері тұ­тас мемлекеттер, халықтар, қалалар құ­рып кетіп жатқанда осы күйлердің біз­дің заманымызға дейін жетуі өнердің қаншалықты мәңгілік екенін көрсетіп тұрған жоқ па? Шын мәнінде Қорқыт өлімді жеңді деп айтуға болады. Ал Қорқыт күйлерінің ішінен өзіме көбірек ұнайтыны Жаппас Қаламбаевтың орындауындағы «Қоңыр». «Қоңырдың» мұңды сазы біздің музыкалық түйсігімізге түсінікті де жақын.

– Оқырман сізден жаңа шығарма күтетін секілді.

– Бүгінгі заманғы әйел тағдыры туралы повесть жазу үстіндемін.

– Шынайы әңгімеңізге көп рақмет!

Сұхбаттасқан Батырхан СӘРСЕНХАН