Төлен ӘБДІК, жазушы: СОЛ ТҮНІ ҚУАНҒАННАН ҰЙЫҚТАЙ АЛМАДЫМ

Жазушы Төлен Әбдіктің біршама кейіпкері жындыхана мен аурухана ішінде жүрсе де, олар түбінде ізгілік жеңетініне имандай сенеді. Содан да жазушының кез-келген шығармасын оқысаңыз санаңызда ізгілікке деген, жарыққа деген сенім пайда болады. Және жан дүниеңіз жаңбырмен жуған жемістей тазарып, өзіңізді күнделікті тіршілік атмосферасынан биіктеп кеткендей сезім кешесіз. Осы тұста қаламгерді әңгімеге тартуды жөн көрдік.
– Бір сұхбатыңызда: «Құдай көз жасымызды көріп, Тәуелсіздігімізді алдық», – дейсіз. Сіздің ұлттың бостандығы жолында қаламмен һәм цензура қатаң сақталған заманның өзінде айтар жерде шындықты шырқырата айтқан күрескерлігіңізді білеміз. Биыл Тәуелсіздігімізге отыз жыл толды. Алғаш Қазақ елі империядан бөлініп, Тәуелсіздігін жариялаған тұста қандай көңіл-күйде болдыңыз?
– Тәуелсіздік туралы хабарды мен кейінірек естідім. 1991 жылы желтоқсанда ССРО Жазушылар одағының басшысы Тимур Пулатов бастаған делегацияның құрамында Сирияға бардық. Мен ол кезде Қазақстан Жазушылар одағының екінші хатшысымын. Сирияда тарихи ескерткіштер көп екен. Жеті күн араладық. Жазушыларымен кездестік. Сегізінші күні Дамаскіге қайтып оралдық. Келген күні бізді ССРО-ның елшісі қабылдады. Ойымызда ештеңе жоқ, телерадио, газет – бәрі арабша, әлемде не болып жатқанын білгіміз келіп:
– Не жаңалық бар? – деп сұрадық елшіден. Осы кезде:
– ССРО құлады, – демесі бар ма елшінің. Ашқан аузымызды жаба алмай, мелшидік те қалдық. «Қалайша?» дейміз «қате естіген жоқпыз ба?» дегендей бір-бірімізге қарап. Елші Беловеждегі оқиғаны баяндап, бірнеше республиканың тәуелсіз мемлекет болып бөлінгенін айтты.
– Қазақстан ше? – дедім әлде бір жаманат хабар күткендей денем дірілдеп.
– Қазақстан да тәуелсіз мемлекет болды, – деді елші. Бұдан әрі не болғаны тіпті есімде жоқ.
– Сен ішпеуші едің ғой, – деген Тимурдың сөзінен кейін есімді жидым. Алдымдағы коньякті ішіп қойыппын. Маған ішуге болмайтын. Инфарктан кейін ішпек түгілі, ішіп жатқан адамның түріне қарай алмай жүрген кезім. Сапарлас жігіттер: «Оңбағандар елді құртты» – деп, біресе Горбачевті, біресе Ельцинді жамандап жатты. Енді олардың әңгімесі маған түк қызық емес еді.
Сол түні қуанғаннан ұйықтай алмадым. Менің өмірімдегі ең ғажайып оқиға осы шығар деп ойладым. ССРО құлап, азаттық аламыз деген ой үш ұйықтасақ, түсімізге кірмеген нәрсе еді. Ақыры қиялымызда ғана жүрген нәрсеге қолымыз жетті. Қайырлы болғай!
Екі күннен кейін Алаштың арманы болған тәуелсіз Қазақстанға келіп жеттім. Осындай бір ертегідегідей оқиға болды.
– Біршама айтулы шығармаларыңызда ұлттық шекарадан шығып, адамзатқа ортақ құндылықтарға көбірек мән бересіз. Құпия болмаса, сізге етене әсер еткен Еуропа авторлары кімдер?
– Еуропа әдебиеті деген мұхит қой. Ондағы өзіңе әсер еткен үздік шығармаларды тізе берсең, аяғына шыға алмайтын шығарсың. Сондықтан тізім жасағым келмей отыр. Орыс, америка, жапон, кейінгі қытай әдебиеттері де Еуропа әдебиетінің ықпалымен дамыды деп айта аламыз. Сондықтан ұлттық әдебиет пен әлемдік әдебиеттің арасында белгілі бір шекара жоқ. Айырмашылық сапасында ғана. Жоғарғы сапалы шығарма мемлекеттік шекараны бұзба десең де, бұзып, әлемдік деңгейге көтеріледі.
Бұл арада бір затты айта кеткім келеді. Даму үстіндегі елдер дамыған елдердің тәжірибесін пайдаланып, солардың бағытын ұстануы керек. Еуропа елдері бүгінгі өркениетке бұрынырақ қол жеткізді. Демократияға бұрын жетті. Демократия – сапалы өмірдің басты шарты. Сапалы өмір тек экономиканың дамуы емес, адам құнының қоғамда басты құндылыққа айналуы. Сол себепті де, ойдан, қырдан қашқанның бәрі Еуропа мен Америкаға жетуге асығады. Мұны айтып отырған себебім, қазір Еуропаны сынап (өзіміз жетісіп отырғандай), біздің басымыздағы барлық проблемаға солар кінәлі секілді, оларды өзімізге, өзімізді оларға жауықтырып, пікір таратып жүргендер баршылық. Шын мәнінде олар бізге жау емес. Олар біздің тілімізге де, жерімізге де, шекарамызға да көз алартпайды. Авторитарлы елдерде саяси дағдарыстар болып жатса, олар диктаторларды емес, халықты жақтайды. Егер (бетін аулақ қылсын, әрине) кешегі Никонов, Федотов секілді Ресей депутаттарының арандатуымен солтүстік облыстарымызға қатер төнетін болса, бізге болысып ара түсетін Еуроодақ пен АҚШ қана. Сондықтан адам құқығы мен оның бостандығын дүниеге әкелген Еуропа өркениетін, жалпы адамзаттық құндылықтарды – еліміздің даму барысында басты бағдар қылып және сол арқылы қоғамдық сананы қалыптастырған дұрыс болар еді деп ойлаймын.
– Қазір не оқып жүрсіз?
– Соңғы оқығаным – Қанағат Әбілқайырдың «Қайыршының миллиардер досы» деген хикаяты. Сатира жанрында жазылған батыл да сапалы шығарма. Оның ішіндегі фантастикалық элементтер қайсыбір оқырманға әрқилы әсер етуі мүмкін, бірақ жанрдың табиғатын түсіну қажет. Әлемдік әдебиеттің классиктері Свифттың («Гулливердің саяхаты»), Рабленің («Гаргантюа мен Пантагрюэль») романдары да фантастикалық элементтерге толы. Олар сол арқылы заманның, қоғамның кемшіліктерін өткір сынға алады.
Жағымпаздық жайлаған әдебиет пен өнерде батыл жазатын сауатты жастардың пайда болуы қуантады.
– Орхан Памук бір сұхбатында өзінің алғашқы романын оқыған әкесінің: «Саған әдебиет саласы бойынша Нобель сыйлығын беретін болады», – дегенін еске алады. Сізге ерте кезден отбасыңызда үлкен қолдау білдірген кісі кім?
– Ата-анам жазушы деген атқа ілігіп, кітап шығарғаныма қуанған шығар, бірақ қолдау білдіргені есімде жоқ. Шешем: «Шырағым, жалғыз баласың, тым көзге түсе берме, бізге батыр да, данышпан да болмай-ақ қой, аман жүрсең болады», – дейтін.
– Вольтер бос уақытын бұзылған сағатты жөндеуге, Гете гүл егуге, Набоков көбелектер коллекциясын жинауға, Мүсірепов таяқ жонуға арнады. Сіздің хоббиіңіз қандай?
– Бос уақыт бола бермейді. Көптен ауырып жүрген бәйбішемнің қасында отырып әңгіме айтамын. Шаршағанда домбыра тартамын (бәлкім хоббиім осы шығар). Интернетке үңілемін. Бильярд ойнайтынымыз болатын Қажығали, Қойшығара үшеуміздің. Мына бір індет кезінде Қажығалидан айырылып қалдық. Студент кезден төс қағысқан достар едік. Уайымнан әлі арыла алмай жүрмін.
– Бразилиялық үндістердің тағдыры арқылы ұлт қасіретін айшықтаған «Тозақ оттары жымыңдайды» шығармаңыз үшін жауапқа тартылған кезіңіз болды ма?
– Жоқ. Үндістер туралы бұрын да жазылған шығармалар аз емес. Сондықтан империализмнің зорлығын көрсету – басты идеям деген дәлелім дайын еді. ССРО-ны империя деп ол кезде ешкімнің айта алмайтыны белгілі ғой.
– Егер Толстой мен Достоевскийдің бірін атау керек болса, қайсысын атар едіңіз?
– Толстойды.
– «Шындықты айтқан адам әйкәпір» дейсіз. Жалпы қазіргі қоғамда шындықты жеткізудің жолы тым арзандап кеткен секілді…
– Шындық әділетті қоғамда үстемдікке ие болады. Ал өтірікпен өмір сүретін әділетсіз қоғамда қуғынға ұшырайды. Шындықты айтқан адам әйкәпір атанады. Жалған сөйлейтін жағымпаздар төрде отырады. Сондықтан осындай қиын жағдайда батылы жетіп, сен айта алмай жүрген шындықты біреу айтып жатса, оған құрметпен қараған жөн. Алайда әдебиетте шындық көркем шындық дәрежесінде суреттелуі керек. Көркемдік сапа болмаса, ол әдеби туындыға айнала алмайды.
– Әділетсіздіктің екінші аты қандай?
– Әділетсіздікті – зорлық-зомбылық, қиянат, қылмыс – осы секілді тағы басқа ұғымдармен байланыстырып сипаттауға болатын шығар. Бірақ әділетсіздіктің кең мағынасы осы сөздің өзінде ғана жатқан секілді. Бар зұлымдық әділетсіздіктен басталады. «Әділдік жоғалған жерде адам баласының өміріне қадыр-қасиет беретін ештеңе де қалмайды» деген Иммануил Кант.
– Орта Азия әдебиетінің әлем әдебиетінен басты ерекшелігі неде?
– Орта Азия әдебиетін білем деп айта алмаймын. Сондықтан маған салыстыру қиын. Жалпы бүгінде әлем әдебиетінің дамуына Еуропа әдебиетінің ықпалы болғанын білеміз. Сондықтан сапалық жағынан болмаса, басқа бір құрылымдық, жанрлық тұрғыдан ерекшелік бар деп айту қиын шығар. Ал әлеуметтік сана тұрғысынан келгенде Орта Азия халықтарында құлдық сана, «ұлттық ерекшеліктен айырылып қаламыз ба» деген қорқынышпен өмір сүру белгілері басым.
– Қорқыттың күйлері ұнай ма?
– Қорқыттың күйлерінде мистикалық сарын басым. Осыдан мың жыл бұрын шығарылған күйлер ғой. Одан бері тұтас мемлекеттер, халықтар, қалалар құрып кетіп жатқанда осы күйлердің біздің заманымызға дейін жетуі өнердің қаншалықты мәңгілік екенін көрсетіп тұрған жоқ па? Шын мәнінде Қорқыт өлімді жеңді деп айтуға болады. Ал Қорқыт күйлерінің ішінен өзіме көбірек ұнайтыны Жаппас Қаламбаевтың орындауындағы «Қоңыр». «Қоңырдың» мұңды сазы біздің музыкалық түйсігімізге түсінікті де жақын.
– Оқырман сізден жаңа шығарма күтетін секілді.
– Бүгінгі заманғы әйел тағдыры туралы повесть жазу үстіндемін.
– Шынайы әңгімеңізге көп рақмет!
Сұхбаттасқан Батырхан СӘРСЕНХАН