Сөз өнері тірі организм іспетті, уақыт озған сайын жаңарып, өзгеріп, түлеп, түрленіп отырады. Жазуды жанына серік еткен қаламгерлердің де әр кезеңдегі мақсат-мұраты түрлі сипатта болуы мүмкін. Қазақ прозасының қазіргі беталысын танытар туындылар бұған дейін газетіміздің бетінде жарық көріп, оқырман тарапынан әр қилы пікір туғызғаны көптің есінде. Ал бүгін сөз тізгінін жас прозаиктердің өздеріне бердік. Алмаз Мырзахмет, Бақытбек Қадыр, Есбол Нұрахмет, Жәудір Нартай, Арман Әділбек, Санжар Бекжан, Әлішер Рахат сынды жас жазушылар қатысқан «Үстел басы әңгімемізге» әдебиетіміздің жаңадан танылып келе жатқан талантты өкілдерінің іздену жолы, тақырып аясы мен жазу машығы арқау болды.

Сынған құмыраның сынықтарынан мән іздеп кеттік

Қ.Ә.: Шығармаларыңызды оқығанда әр­­б­­іріңіз­­дің өзіндік стильдеріңіз, қандай жайтты көр­­­кем туындыға өзек етуді қалайтындарыңыз, сондай-ақ туындыларыңызға дарытқыларыңыз келетін атмосфера андағайлап тұрады. Дегенмен, өздеріңізден сұрап көрсек, сізді жазушы ретінде қандай тақырыптар қызықтырып, нендей мәселелер толқытады?

Алмаз МЫРХАХМЕТ:

– Садақтан атылған ең алғашқы жебе бұл күні жарық жылдамдығымен ұшып келеді. Кеңіс­тік тарылған – уақыт қысқарған. Біз – ұлы қозғалыстың тозаңындай ғанамыз. Та­ры­ның қауызына ұмтылған ұлы қозғалыс өнер туындысына әсер етпей қоймайды. Әсер етпе­ген­де ше, тозаңы болсақ та сол қозғалыстың өзі емеспіз бе? Кеудеңді керіп дем алғың келеді, құшағыңды жайып құстай ұшып қырдан төмен қарай жүгіргің келеді. Жиі тыныстап, қиылыстар мен бұрылыстарда кетіп бара жатып солай ойлайсың. Таң мен кеш, күн мен түн араласып кетті. Құндылықтар өзгерді. Жарқ-жұрқ еткенді жасын ба десең, фотоаппараттың жарқылдары. Адамдар сезімдерін жалаңаштап, жан-дүниесін аяусыз қопарып, әлдебір қазына іздеп жүр. Дүние – демонстрация. Жалған – жарнама. Сынған құмыраның сынықтарынан мән іздеп кеттік. Стиль деген – жазушының өзі, қанша жазушы болса – сонша стиль бар екені рас болса, «мені қандай тақырыптар қызықтыратыны» анық: жарық жылдамдығындағы бүгінгі адам жанының табиғаты. Сирек оқиғаларды, ер­екше адамдар жайлы жазғанды жақсы кө­ремін. Мәселе қозғағым келмейді. Сурет жаз­сам деймін. Бояуы қалың болмаса да, оқиғасы бар. Аударылуға ыңғайлы.

Бақытбек ҚАДЫР:

– «Жазушы әуелі өзін жазады» деген сөзі бар ғой Фолкнердің. Бұл жазушы өзінің басы­нан өткен оқиғаларды ғана жазады деген сөз емес. Жазушы ең бірінші жан-дүниесінен қай­нап шыққан ой мен қиялды көркем жет­кізе алуы керек. Сол секілді мен де өз жан әле­мім­дегі кейіпкерлерді жазғым келеді. Ол кейіпкер осы қоғамда өмір сүріп жатқан біреу­лер болуы мүмкін. Болмауы да мүмкін. Айта берсең, сөз көп.
Сіздің сұрақтарыңыз Бернард Шоудың: «Е­гер ойлы адам шынымен өзінің ойындағы шын­ды­ғын айтатын болса, біз оны асып өлті­рер едік» де­генін еске түсіреді. Сондықтан бір­деңе деу де қиын. Жазушының жалғыз «көзірі» – жазу. Жаза­сы да – жазу. Шын қаламгер жазарын тәп­сір­леп, жалаңаштап айтқаннан гөрі, өз шығар­машылығында қандай дүниені де көркем де астарлы етіп айту керек шығар.

Есбол НҰРАХМЕТ:

– Мені бүгінгі қазақ өмірі, халықтың әлеу­­мет­тік жағдайы және жеке психологиясы қызық­тырады. Бүгінгі қазақ әлеуметі қарама-қайшылығы мол, алуан түрлі психологиялық типтерге толы. Бәріміз де ертеңнен үміт күтеміз, бірақ сол үмітті болашаққа қалай жетуге бола­тынын білмейміз. Бір­де ұлттық бірлікке ұйыса қалсақ, енді бірде өзі­мізден аспай қалатын, прициптерді оп-оңай сата салатын мінезге басымдық береміз. Ертеңнен қанша үмітшіл болсақ, өткенге де сон­ша құмармыз, қарайлай береміз. Жазушының мін­де­ті өз қоғамына сай мәдени ой қалыптастыру, өз қоғамын же­те суреттеп, шындығын анық көр­сету деп білемін. Сондықтан маған өзім көрген өмір мен өзім көрген кейіпкерлер қызықты.

Жәудір НАРТАЙ:

– Осы күнге дейін белгілі бір тақырыпта шы­ғарма жазу үшін арнайы ізденіп зерттеу жа­сап көрмедім. Сондықтан өзімді толыққанды қа­лып­тасқан жазушымын деп есептемеймін. Шы­ғармаларымның барлығы дерлік бел­гілі бір көңіл күй үстінде жазылады. Өз шығар­ма­ла­рыма көңі­лім толған кезім болған емес. Және қай шы­ғар­маның жақсы, қайсысының нашар екенін екшей алмайтын кездерім көп. Көбінесе асығыс жазамын. Бұл – өте нашар әдет. Маған әлі көп іздену керек. Жасөспірім шағымда әке-шешемнен тығылып жүріп Ги де Мопассанның «Өмірін» оқып едім, содан бері жаныма әйелдер тақырыбы жақын болып алды. Әйелдер болмысынан әдебиеттің барлық жанрын аршып алуға болады. Әйелдік әлемде юмор да, трагедия мен романтика да бар. Болашақта да әйелдер тақырыбын ұзақ жазатын сияқтымын. Десе де, соңғы уақытта суретшілер туралы шығарма жазғым келіп жүр. Өйткені олар туралы көп айтылмайды. Олардың өмірлері қатпар-қатпар бояулардың астында қалып кетіп жатқандай көрінеді. Көркем-суретті оқып, суретшілермен көп ара­лассам да, маған суретшілердің болмысы әлі күнге дейін жұмбақ. Осы тақырыпта көбірек ізденіп, жақсы шығарма жазғым келіп жүр.

Санжар БЕКЖАН:

– Мені азаматтық, адамдық тұрғыда тол­ған­дыратын мәселелер өте көп. Ал «жазу­шы­лық» тек қана сол мәселелерді көпшілікке шығару формасы деп түсінем. Мәселелердің дені адамның жандүниесімен байланысты. Бірақ біздің қоғамда жазушылар «саясатты» жазып, халықтың мұң-мұқтажын айтатын белсенді адамның рөлін ойнайды. Менің түсінігімде жазушы жақсы баяндаушы ғана. Әрине моральді тұрғыда ол салқынқанды болу керек, кез келген нәрсеге объективті пі­кірде болуы қажет. Ең басты нәрсе – ана­ли­тика. Тіл мәселесі туралы жазатын адам­­­­­­ның тура мағынада орыс ұлтын, орыс тілін кінәлауы немесе билікті ашық түр­де сынауы менің санамда қаламгер бейне­сін қалыптастырмайды. Мысалы, бір шығар­ма­сында кабинетте әңгімелесіп отырған та­р­их мұғалімі мен мектеп директорының ашық тұрған терезеден естілген балалар шуынан бір-бірін түсінбей, ести алмай дал болғаны туралы жазған автор, тарих қашанда даулы мәселе екенін қарапайым оқиға, көркем шығарма, образдар арқылы көрсеткен (шығарма авторы мен атауы есімде жоқ).
Мен қазіргі таңда гендер мәселесіне қатты қызығам, бірақ бір жағынан гипербелсенділікті аса қолдамаймын. Дін мәселесі тіпті біздің ұлтсыздануымызға әкеліп соғатын құбылыс десем, жоғарыда айтқан объективтілік туралы пікірімді қайда қоям? Сол себепті, адамның конфликтке толы «жандүниесін» қарапайым сюжеттермен баяндасам, оқырман өзіне керегін табар.

Арман ӘДІЛБЕК:

– Дәл сіз айтқандай андағайлап тұратын бір ізге түскен өзгешелігім бар дей алмаймын. Және, сондайлық бір ізге түсіп қалыптаса қою­ды да қаламаймын. Мен ізденістемін. Бір шығармам бір шығармама стильдік тұрғыда ұқсаңқырамай жатса, ол соның белгісі болар.
Мені көбінде қорғансыз адамдар жайлы ойлану қызықтыратын сияқты. Меніңше, қазақ қоғамы қорғансыз адамдардан тұрады. Құдай да, Билік те оларды ұмытып кеткен. Олар өздерін де белгілі деңгейде жоғалтып алған. Олардың ең асқақ мұраты – 42500 тең­геге қол жеткізу. Халық та кейде жеке адам сияқты. Адам өткен өмірінің жемісі, ха­лық та солай. Әлеуметтік психология бұл жағынан маған көп дүниенің шешімін көр­се­тіп беріп жүр. Мәселен, біздегі жалпы әлеу­меттік ұмытшақтықтың сазарған бет қал­қасын ақырын сыпырсаңыз, ар жағынан әбден қалжыраған жүз көрінуі мүмкін. Олар қасіреттен шаршаған. Адамның бейсанасында аса ауыр күйзелісті ұмыттырып жіберетін қуат бар. Ол әлеуметтік бейсанада да бар екенін­де шүбә жоқ. Бұл «ұмыту» «Жүз жылдық жалғыз­дықтағы» ұмытшақтыққа онша ұқсамауы мүмкін.

Әлішер РАХАТ:

– Мен үшін көркем әдебиеттегі ең басты нәрсе – образ, адамның болмысы… Болмысты ашатын оқиға, жағдай, күй, сондай-ақ бол­мысты жұтып жіберетін оқиғалар, ықпал ету­ші пенделер, жат ойлар… Осы дүниелер мені қатты қызықтырады. Жан баласының қорқынышын, құлшынысын көрсететін бір сәт – нүкте болса, сол нүктені суреттеуге тырысып жүрмін, әзірге.

Қ.Ә.: Өз тұрғыластарыңызды оқып тұ­­расыз ба? Олардың туындыларында, жазу­шылық қарым-қабілетінде қандай артық­шы­лық немесе олқылық болуы мүмкін?

Алмаз МЫРХАХМЕТ:

– Замандастырымды оқып тұрамын. Барлығын емес, әрине. Уақыт жоқ. Тұрақты оқып тұратын замандастарым бар. Кейде пікір білдіру үшін қолға аласың. Әдетте, кездескен шығармалардың алғашқы екі-үш сөйлемін оқимын. Жетектеп алып кете алса, қарсылық көрсетпеймін. Пікір жазып, лебіз білдірген дұрыс қой. Ойыңды айтып, қолдау көрсетсең – тың серпін бересің, келіспейтін тұсыңды жеткізсең – түзетер дегендей… Бірақ қайдан жұққаны, пікірімді жазушыға да, жалпақ жұртқа да жариялағым келмейді. Өзін-өзі тықпалаған, жарнама мен жағымпаздыққа бөгіп тұрған қоғамға деген іштей қарсылық па, білмеймін. Кездессе, айтамын, «жақсы жазған екенсің, жаныңның жарасын жаздың ба, ләззаты қанша уақытқа жетті?» деп сұраймын. Түптеп келгенде өз дерті. Сондықтан оны айтудың өзі дұрыс емес те шығар. Жақсы пікір іздеп, мақтағаннан ләззат алу үшін жазатындар көп. Әр адамның табиғаты әртүрлі емес пе? Ешкімді кінәлаудың қажеті жоқ. Бастысы – жақсы шығармалардың дүниеге келуі. Менің замандастарым уа­қыт тасқынында қалбалақтап жүріп мей­лін­ше жазып қалуға тырысып-бағуда. Мақ­та­саңыз да, даттасаңыз да – бары осы. «Аз жазу­дамыз» деп ешкім де жазу үстеліне отыр­майды, «көп жазып қойдық» деп қаламын тоқтатпайды. Уақыттың өнімі – бұл.
Ар­тық­­шылық пен олқылық қараған раку­сыңыз­ға қарай орынын ауыстыра салуы мүм­кін. Кез-келген мәтін – ақпарат. Көркем шығарма – ең құнды ақпарат. Себебі ол – біздің бейсанамыздың бүгінгі уақытқа деген пікірі. Яғни, осы күнге дейінгі адамзаттың жинаған білімі мен тәжірибесінің ХХІ ғасырға деген көзқарасы.

Бақытбек ҚАДЫР:

– Тұрғыластарымды оқып тұру – аса көп уақыт алмайды. Бәрінде ары асса бір жинақтан ғана бар. Әлбетте, оқып тұрамын. Артықшылық та, кемшілік те сол – қысқа жазамыз. Себебі оқырманды жалықтырып алмайық дейміз.

Есбол НҰРАХМЕТ:

– Мүмкіндік болғанша, оқып тұрамын және өздеріне жекелей де пікірімді айтамын. Олар да сөйтеді. Менің білуімше, біз қазіргі кезде өте тату буынбыз. Тұрғыластардың әрқайсысында өзіндік артықшылық та, кемшілік те бар. Кемшілік тұтас буында бірдей деп айта алмаймын. Артықшылық та солай. Мысалы, Әлішер Рахаттың психологиялық тереңдігін өзім қатты жоғары бағалаймын, біздің буында адам психологиясын ондай сезіне алған ешқайсымыз жоқ. Есесіне, фор­малық, тілдік жақтан озып кеткен жазу­шылар бар. Досхан Жылқыбай форма мен байыпты суреттей білу жағынан алда деп білем, ал ішкі мазмұн мен концепцияда Досханға әлі де ізденіс керек болуы мүмкін. Арман Әділбек, Бақытбек Қадыр, Темірлан Қылышбек – бәрінің де бір тұсы артық болса, келесі бір жағында кемшілік те бар. Мүмкін стильдің өзі осылай қалыптасатын шығар. Ең бастысы, әрқайсысы әр түр­лі жолды таңдап алғаны қуантады.
Ал сәл алдыңғы буыннан нәзік әрі ұсақ де­таль­дарды тұтас суретке әдемі сіңіре ала­тын Жадыра Шамұратова, кейіпкерінің жан-дүниесін сырттай бақылап-ақ тап баса білетін Бақытгүл Сәрмековалар да өз дең­гейінде ерекше. Нұрлан Қабдайдың сөйлем құрауы мен сөзді пайдалана білуі – өз алдына бөлек жатқан әлем. Мақсат Мәліктің қиялы, Өміржан Әбдіхалықтың пәлсапасы, Қанат Тілеуханның батылдығы, Ырысбек Дәбейдің сыршылдығы («Мөлтіл» және шағын әңгімелеріндегі) бағалатады.
Дегенмен біздегі ең басты кемшілік – ұзақ отырып еңбек ете алмауымыз. Тіршілік қа­­мы маза бермейді. Ең өкініштісі де – осы нәрсе. Осы кедейлік – тәуелсіздіктен бер­гі бір буынды тұтасымен ұрлап қойды. Адам­ның өнерін, қабілетін бағалау жоқ бізде. Ұлтты ұстап тұратын – 90 пайыз қара жұ­мысшы мен шаруа емес, 10 пайызды құ­­райтын интеллектуалдар, өнер иелері, мә­­дениет жасаушылар. Ана 10 пайыз бол­маса, ұлт – ұлт ретінде өмір сүрмейді.

Жәудір НАРТАЙ:

– Бәрін бірдей оқимын деп айта ал­май­­мын. Кейбір жас жазушылардың шы­ғар­­маларының бас жағын ғана көзбен шолып шығамын. Шығарма бас жағынан тартпай ма, ары қарай оқып уақыт кетіргім келмейді. Меніңше, жақсы шығарма алғашқы сөйлемінен-ақ оқырманның қолынан ұстап жетектеп кетуі керек. Сосын кейіпкерлері есте қалатындай болуы керек. Ал әдебиеттегі өз замандастарымнан Досхан Жылқыбайдың, Есбол Нұрахметтің шығармаларын оқып тұрамын. Досхан – жазушылық потенциалы жоғары ителлектуал жазушы. Ол өзінің бір ғана «Квант» атты әңгімесімен осал жазушы болмайтынын көрсетті. Мен одан тек үлкен шығармалар күтемін. Есболдың новеллалары ұнайды. Ерекше тартымды жазатын жазушы. Екеуін де қазақ әдебиетіне келген жаңа толқын деп есептеймін. Мен таза әдебиетші не сыншы емеспін, бірақ қалай деген күнде де жазушылық жүкті арқалаған кез-келген адамға үлкен жауапкершілік, мол ізденіс керек. Және ол ізденіс өмір бойы тоқтамауы да мүмкін.

Санжар БЕКЖАН:

– Жазып жүрген жігіттердің ізденісі қатты қуантады. Жазарман қауымды өзіммен жасты, кіші немесе үлкен деп бөлу өзіме ұнамайды. Кейбір қырықтан асқан ағаларымды «кәрі» жазушының қатарына қосу, болмаса «аға буын» деп таңбалаудың өзі қате, меніңше. Олардың жасын сыйлап, шығармасын мақтау өзіңе кері әсерін тигізеді. Кейін өзің де талантыңды жетілдірудің орнына адамдардың көңіліңе қарап сөйлегенін күтесің. Біздің әдебиеттегі орта осылай «тұйықталып» қалған.
Жақында ғана шығармалары баспасөзде бұрын мүлде кездеспеген Берікбол Батан деген жігіт «…Өліктердің уысында ериді» деген роман шығарды. РО-МАН! Қабілетінің артықшылығы мен олқылығына баға бере алмаймын, бірақ жанкештілігіне қатты таң­қалдым. Жанры анау-мынау емес, «Магиялық реа­лизм». Бұл ізденіс, эксперимент қатты қуантады. Досхан Жылқыбай, мысалы, «Квант­тан» кейін өзіне деңгей қойып алды, енді ол соған жеткізіп немесе одан асырып жазу керек. Әлішер Рахаттың әр шығармасы – жаңа бір ізденіс. «Солақайлардың» жігіттері де басқа кеңісітікте өмір сүретіндей көрінеді, жаңалықтары көп. Одан басқа тағы да жігіттер жетерлік, алда олардың артық-кемшіліктерін оқырман өзі айтар деген сенімдемін.

Арман ӘДІЛБЕК:

– Қалдырмай оқимын десем де, мүлде оқымаймын десем де жалған болар еді. Маған олардың ізденістері, өнерге деген махаббаты ұнайды. Әдебиетке келді деп мойындасақ, олар тебінді келді. Шетінен білімді. Авторлық дайындығы мол. Артықшылығы да, олқылығы да осы ізденіс пен махаббаттан табылып жатса керек деп те ойлауға болатын сыңайлы. Ізденіс адамға тың жол, жаңа қақпалар көрсеткенімен, екіншіден, комплекстердің құрсауына айдауы да мүмкін. Максимализм бұл жерде ойыншық боп қалуы ғажап емес. Ал махаббат… Жақсы жағы бәрімізге мәлім. Жылқыны өле сүйетін өспірімнің арыстан жал асау айғырдың жай­дақ арқасында кете барғаны айғырды онша алаңдатпаса керек. Иә, біз сабырлы емеспіз. Сабырлы болуға міндетті де емеспіз.

Әлішер РАХАТ:

– Мен өзіммен қатарлас, бізден үлкен-кіші ақын-жазушыларды қалдырмай оқуға тырысамын.
Арман Әділбектің «Нөсер», «Жоғалған бөлмелер» әңгімелерінде Альбер Камю мен Сартрдың экзистенциализмі қылаң береді. Әрі сонысымен маған ұнайды. Суреттеуіндегі мәнсіздік, құлазу – сәтті шыққан. Бірақ оның идеялық тұрғыдан қайталана беретін тұстары да аз емес, яғни бір әңгімесін екіншісінен ажыратып алу қиын.
Есбол Нұрахметтің «Неке», «Алма» новел­ла­лары оқығанға жеңіл болғанымен, кей тұстары қарабайырланып кеткендей, әлі піспегендей көрінеді. Әйткенмен, «Табақ бет, талпақ танау», «Тарақандар» новеллалары мақтауға лайық туындылар. Әсіресе, «Тара­қан­­дардағы» көршілерінің репликалары – шынайы әрі аянышты.
Бақытбек Қадырдың «Жасыл шатырлар» әңгімесіндегі Бектегіннің образы толық жасалмаған сияқты. Автор өз қолымен сүйреп жүргендей сезіледі. Үлкен идеяға жарамсыз кейіпкер секілді. Бектегінді мәнсіздікке жұтыл­ған кейіпкер деп те айта алмаймыз, өйт­кені автор оны олай суреттемейді. Ал «Куәгерлер» әңгімесіндегі кейіпкерлердің диалогтары барынша шынайы бейнеленген, сендіреді.
Досхан Жылқыбайдың «Квантын» тамсанып оқығанмын. Түрлі ситуацияларды бір туындыға тоғыстыра отырып, оны квант­тық физикамен байланыстырғаны, жалпы кейіпкерді сомдауы ұнаған еді. Алайда «Матрицадағы» кейіпкерлер физик ғалымдарға емес, ақын-жазушыларға ұқсап кеткен. Әрі көлемді идеяға тұрмыстық ситуа­цияларды енгізе бергені, соңында оқырманға түсіндіріп бергені – көңілімнен шыққан жоқ.
Санжар Бекжанның «Қара шаңырақ» атты әңгімесіндегі атмосфера жаныма жақын тиді. Әрі барынша шынайы жазылғандай әсер алдым. «Қараңғы көшедегі шырақ» әңгімесіндегі сәл-пәл пафос пен фальшқа ұқсас сөйлемдер мені шығарманың ағынынан алыстатып әкетті.
Берікбол Батанның «Өліктердің уысында ериді» романының образды ашуы, идеясы, оқиғасы әдемі болғанымен, шарықтау шегіндегі шешімдерде асығыстық байқалады. Романның соңы тақ-тұқ етіп бітіп қалатыны жабырқатқаны бар. «Жетім оқ» әңгімесіндегі фильмге тән монтаж әдісін көркем тілге әкелгенін жаңашылдық деу керек, меніңше.
Темірлан Қылышбектің «Лифт» әңгімесін­де мистикалық сарын мен «триллер» жанрын­дағы фильмдерге ұқсас атмосфера жақсы суреттелген. Алайда «Өсек» әңгімесі өте бір сентименталдылау секілді көрінді, яғни оқыр­манның аянышын туғызуға қатты тырмысу байқалады, бәлкім бұрынырақ жазылған шығар.
Әрине, мен қысқаша айтып отырмын. Әйтпесе, әр туындыға кемінде бір-бір ре­цен­зия керек-ақ. Оның үстіне, мұның бәрі – субъективті пікір.

Орнын тапқан сөз бен тынысы ашылған ой маңызды

Қ.Ә.: «Қазіргі жас жазушылардың шығар­маларында әдеби тіл нормалары сақтала бер­мейді» деген мәндегі пікірлермен келісесіз бе? Тіл ұстартуда, шығармаңыздың өзегі болар – сөз көркемдігі мен сөйлем құрылымында өзіңізге қандай талаптар қоясыз? Сөз маңызды ма, ой ма?

Алмаз МЫРХАХМЕТ:

– Әр заманның өз үні болады. Ғаламтор өмірімізге дендеп енді. Ұнай ма, ұнамай ма, қарсыласасың ба, жоқ па, саған қарамайды. Өзгеріс – өмірдің заңдылығы. Бірақ «әдеби тіл нормаларынан» тым алыстап кету деге­німіз әдебиеттіктен айырылуға әкелуі мүм­кін. Көркем өнер – көркем болуы тиіс.
Сөйлемдердің қысқа, түсінікті әрі қарапайым болғанын қалаймын. Бұл – қалаға сіңіп кеткен оқырманның деңгейіне түсу емес. Керісінше, бүгінгі оқырман – өте күрделі оқырман. Бес қаруы сай. Оны иліктіру қиын. Көңілін табамын деп тіліңді емізіп қойғанға алданбайды. Оқырман өсіп кетті. Шешімі өте қарапайым – қарсыласпа. Бұл жердегі бар мәселе – сенің табиғатың қандай – шы­ғармаң да сондай болатынында. Қала­ға­ныңша жаз. Қалғанын бағыңа қарай көр­е­сің. Жоғарыда айтқан сипаттарды шет тіліне аударылуға ыңғайлы болу үшін ұстануға тырысамын. Кейде туындыларымды фильм сценарийіне ұқсатқым келетіні бар.
Орнын тапқан сөз бен тынысы ашылған ой маңызды.

Бақытбек ҚАДЫР:
– Музыкада – дыбыс, суретте – сызу, кинода – бейне, биде – қозғалыс ең басты рөл ойнайды емес пе? Сол секілді әдебиетте – сөз және сөйлем маңызды. Бірақ «былай жаз» деген талап жоқ. Біреулердің «бірінші ой маңызды» деп өзінше ойшыл кісімсіп бунт жасауы – қазіргі тілмен айтқанда барып тұрған хайперлік. Тіптен философтың өзіне ойын дәл әрі әдемі жеткізу үшін сөз қажет. Бұл өзі бір сөзбен айтқанда «тауық бұрын пайда болды ма, жұмыртқа бұрын пайда болды ма?» деген секілді нәрсе. (Өте қарабайыр мысал келтіргеніме кешіріп сұраймын). Талай ойшылдың басын қатырған бұл сұрақтың да жауабын ғалымдар берген. Қайбір жылы Лондон колледжінің философы Дэвид Па­пино, Ноттингем университетінің эволюция­лық генетика маманы Джон Брукфилд және құс фермасының қожайыны Чарльз Боурнс үшеуі ақылдаса келе мұның жауабын тауыпты. Олардың шешімі: «Бірінші жұмыртқа пайда болды», – дейді. Философ, генетик және құс фермасының қожайыны – үшеуінің теориясына әзірге таласа қойған ешкім жоқ.
Сондықтан мен де не жазсам да әуелі сөз бен сөйлемді дұрыс қолдануға барынша мұқият қараймын. Менің қате қолданған сөйлемім ертең біреуді шатастырмауы қажет. Жазудың жауапкершілігі осы.

Есбол НҰРАХМЕТ:

– Бұл сынға келісем. Бірақ себебін білем. Адам – бірінші кезекте жануар, екінші ке­зек­те – қоғам мүшесі, әлеуметтік тап мүшесі, үшінші кезекте ғана – тұлға. Өнер тұлғадан шығады, бірақ алдыңғы екеуі қанағат­танбайынша үшінші де толық болмайды. Жануарға қарынның тоқтығы керек, қоғам мүшесіне – ағайын-дос, ел-жұрт алдында белгілі деңгейде статус, құрмет керек. Осы екеуін де біздің қоғамда қамтамасыз ете ала­тын нәрсе – ақша, байлық. Бұл «бай адам тұлға боп кетеді» деген сөз емес әрине. Бұл – «тұлға болу үшін де материалдық жақ­тан қамтамасыз етілу керек» деген сөз. Күні бойы «қалай нан тапсам, отбасы, бала-шағамды қалай асырасам?» деп ойлап жүрген адамның шығармашылық туралы ойлауға қолы тимейді. Егер ол тек шығармашылық жағын ойлап кетсе, кедейлене береді, сөй­тіп, депрессия басады. Депрессияға ұзақ ұшыраған адамнан бәрібір ештеңе шықпайды.
Өз басым сөйлемге, сөзге мән беріп отыра алмаймын. Өйткені ол өте ұзақ уақыт алады. Егер сөйлемге мән берсем, бір күнде бір сөй­лем де жаза алмауым мүмкін. Уақыт тапшы, жұ­мыс бар, өмір сүру керек. Жоғарыда мен атын атаған жазушы жастарға мол қаржы беріп, еркіне жіберіп қойыңыз – қандай ғажап туындылар әкелер екен… Мен олардың басты арманы жазушылық екеніне сенем, оларға ақша тек тыныш отырып жазу үшін ғана ке­рек. Газет-журналдар мен сайттар көркем шығармаға қаламақы төлей бастасыншы, содан кейін әр қаламгердің сөзі де, сөйлемі де түзелер еді. Әуелі алғашқы шартты орындамай тұрып, тегіннен-тегін сөйтпедің деу қандай әдет?

Жәудір НАРТАЙ:

– Меніңше, екеуі де маңызды. Неліктен әдебиетті көркем әдебиет деп атайды? Онда көр­кем тіл болмаса, әуез болмаса, оның несі көркем әдебиет? Қазір бәрі өзгерді. Кес­телі тіл мен көркем ойды ескілік деп қабыл­дайтын қаламгер пайда болды. Қазіргі жазушылар бұрынғы жазушылар сияқты емес, олардың эстетикасы мен танымы өз­ге­ріс­ке ұшыраған. Жазушы өз тілінде емес, оқырман тілінде жазатын болды. Бұлай жалғаса берсе, ешқашан оқырманның тал­ға­мы мен сапасын көтерілмейді. Біздің оқыр­мандар Тынымбайды, Оралханды, Сайын­дарды көксеп жүргенде, әдебиетке постмодернизм деген ағым келіп қосылды. Бұл біздің әдебиетті биікке көтере ме, жоқ, құрдымға кетіре ме, мен ол жағын білмеймін. Бірақ біздің әдебиетке кірігіп жымдасқысы келетін жаңа бағыттың да жарқын өкілдері болуы тиіс деп ойлаймын. Осыған байланысты ілкі буын мен жас буын әдебиетшілері арасында көзқарастар қайшылығы, алшақтық байқалатын секілді. Қалай деген күнде де, өз ұлтының әдебиетін жасаймын деген адам ұлттық колориттен қашпауы керек. Чеховты, Достаевскийді Акутагаваны, Кобо Абэ-ні, Мопассанды, Айтматовты неге барлық ұлт сүйеді? Өйткені оларда өз ұлтының бояуы қанық еді. Өйткені олардың тілі де, ойы да «мынау менің ұлтымның болмысы еді, мынау менің ұлтымның таным-түсінігі еді» деген портреттік бейненің шешімі болды. Және ол барлық ұлтқа да түсінікті тілде жазылды. Өз басым трансформацияға ұшырамаған түсінікті шығармаларды жақсы көрем. Шығарманың бас-аяғы бар, құрылымы жұмыр болу керек деп ойлаймын. Ана тоғыз ай көтеріп, сәбиін дүниеге әкелерде, оның аяқ-қолы сау болып келуін қатты тілейді ғой. Сол секілді жазушы да дүниеге сау шығарма әкелуі керек. Түсініксіз шығармалар жазып оқырманның миын ашытқым келмейді.

Санжар БЕКЖАН:

– Идеясына сенімді болса, еш­те­ңе­­­ге қарамастан жазу керек! Мен қарапайым жазғанды жақсы кө­р­ем. Қысқа әрі қарапайым. Көр­­кем­дігі бетіне шығып тұрғанмен, мүлде идея­сы жоқ шығармалар көп. Әрине алғаш жазу­ды бастағанда сауаттылық туралы пікір­лерді естідік, уақыт өте оны түзеуге тырысып келеміз, әлі де сол жолдан тайған жоқпын. Бірақ мен үшін ой маңызды. Оны оқып үйрену­ге болмайды. Ал жазу сауаттылығын иге­руге болады. Мектепте қазақ тілінен диктантты үнемі үшке жазатынмын. Осы орайды пайдалана отырып, қазақ тілінен сабақ берген апайларыма сәлем жолдағым келеді.

Арман ӘДІЛБЕК:

– Келісем. Бұл мін бізде ғана емес, аға буынның өзінде де жеткілікті. Өзіме қоятын талабым көп емес. Мен тауда өскен, көшпенді өмірінің салтанаты мен машақатын көріп есейген соңғы ұрпақ өкілімін. Қызыл сөзді қойдай өргізу ептеп-септеп қолдан келеді. Бірақ нақтылық пен дәлдікке, байыпты сөзге басымды иемін. Фолкнердің өрнекті сөйлемі де, Хемингуэйдің қысқа сөйлемі де ұнайды. Сартрдың салқын сөйлемдері де аяулы сезіледі. Бұл жағынан менде тиянақты тұжырым жоқ. Қолайға қарай көреміз. Бастысы, қазақ тілін жақсы білуге тырысамын. Өзіме бейтаныс сөз кездессе, қуанып сала беремін. Өзі білмейтін сөзді «Мынау қазақша емес!» – деп көзді жұмып үкім шығаратын кісілерді көрген сайын таңғаламын. Құдай-оу, бір ұлттың мыңдаған жылдар бойында қордаланған сөздік қорын өзінің кішкентай әлемімен өлшеу дегеніңіз сұмдық қой.
Дегенмен, бұл менің шығармашылыққа емес, сөзге, тілге деген көзқарасым. Шығар­машылықта – барынша жұртқа ұғынықты, мүмкіндігінше, бүгінмен үндесетін сөздермен келісімге отыруға ұмтыламын.
Жаңылмасам, Соссюрдың «Ойлау мен тіл­дің теңдігі» дейтін теориясы бар. Ой мен тілдің маңызын қатарға тұрғызып салыстыруға болмайды. Соңғы сұрақтың қойылуын жақсы ырымға баламаймын.

Әлішер РАХАТ:

– Жалпы, менің «тіліме» қатысты сын көп екенін білесіз ғой. Бірақ сол менің тілі­ме сын айтушылардың «көркем тіл» деп ба­ға­лайтын туындыларын көргенде, таң қал­дым. Ол кісілердің «көркем тілі» мен үшін қарабайыр мәтін ғана. Сондықтан бұл – өте күрделі сұрақ. Мен үшін тіл де, ой да өте маңызды. Көп жерде айтып та жүрмін, тіл жаңаруы тиіс, яғни көркем әдебиетте қол­данылатын әдіс-тәсілдер де өзгеруі ке­рек. Философияда болсын, әлеуметтану, пси­хо­логия ғылымдарында болсын, көптеген сөз­дердің қазақша аудармасы болмауы мүмкін. Тіптен техникалық атаулардың да… Ал осы ра­диусты қамтитын көркем шығарманы әлгіндей «көркем тілмен» қамту мүмкін емес деп ойлаймын. Тіл – ой өзгерген уақыттан бастап өзгереді. Меніңше, қоғамның ойы өзгерді, әрі күнделікті қолданатын сөздері де, осыдан 40-50 жыл бұрынғы сөздерден әлдеқайда алыс. Яғни, тіл өзгеріске ұшырады, ұшырап жатыр, тек кейбір әдебиетшілер байқамай жүрген секілді.

Табиғатты сүйеміз, табиғатқа ұқсағымыз келмейді…

Қ.Ә.: Бүгінгі әдебиеттің бір буыны, бір өкілі ретінде қазақ әдебиетінде қандай үрдіс қалыптасқанын қалар едіңіз? Қазақ прозасы қандай қасиеттерін сақтап, қан­дай қасиеттерге мойын бұруы керек?

Алмаз МЫРХАХМЕТ:

– Барлық үрдісті басынан өткізгенін қалаймын. Жазушылар да, олардың жазатын шығармалары да көп болса екен деймін. Мейлі жақсы болсын, жаман болсын. Оның барлығы процесс қой. Жақсысы қалар, жаманы өлер. Өлгені құрт-құмырсқадай қарашірікке айналады. Есесіне, әдебиет топырағы аз да болса қалыңдайды. Орнына басқа, мықтырақ дүние өсіп шығады. Біздің прозаның әлем әдебиеттерімен санаса алмайтын тұсы осы топырақтың жұқалығынан ба деп ойлаймын.
«Қасиет» дегеніңіз бар болса, одан айырыл­май­ды. Жаңасы даримын десе, сұрамайды. Оған бас қатырудың қажеті жоқ. Өмір сүру керек.

Бақытбек ҚАДЫР:

– Әбіш Кекілбаев, Мұхтар Мағауин, Қали­хан Ысқақ, Оралхан Бөкеев, Рақымжан Отарбаев секілді қаламгерлердегі бай тіл сақталып, көркемдік образды ойлаудың жаңа түрі қалыптасуы қажет. Және жұртқа қызықты болуы үшін, оқырман тарту үшін де­тектив, фантазия, мистика секілді бізде жоқ формалар көбірек жазылуы тиіс деп есептеймін.

Есбол НҰРАХМЕТ:

– Көркем шығармаға қаламақы тө­леу үрдісі қалыптасқанын қалаймын, кі­тап саудасының дамығанын қалаймын. Ал қалай жазуды жазушы өзі білсін.

Жәудір НАРТАЙ:

– Мен әдебиеттен де, әдеби ортадан да өте шалғайда жүрген адаммын. Сондықтан қазақ әдебиетінде қандай жаңалықтар болып жатқанын, қандай үрдіс қалыптасып жатқанын онша біле бермеймін. Бір білерім – қазақ әдебиеті жаңару үстінде. Әдебиетке көптеген жас жазушылар келіп жатыр, олардың шығармаларынан бодан ұлттың емес, азат ұлттың өкілдері екенін анық байқауға болады. Көбісі еркін көсіледі. Бірақ көбісінің қаламы төселмегені көрініп тұрады. Солғын. Ізденіс аз. Уақыт талабына жауап беретін әдебиеттің тумай жатқаны да сондықтан шығар. Сосын бізде аударма жағы ақсап жатыр. Қазақ қаламгерлерінің шығармалары басқа тілдерге аударылса, насихатталса, бұл қаламгерлерге үлкен стимул болушы еді. Білмеймін, бәлкім, бұл менің иллюзиям шығар. Бірақ, меніңше, адамдар түптің-түбінде кітапқа қайта оралатын секілді. Өйткені арзан дүниелер адамды тез жалықтырады, руханиятқа шөліркеп жүрген осындай өліара уақытта қаламгерлер көбірек ізденсе, еңбектері еш кетпейді деп ойлаймын.

Санжар БЕКЖАН:

– Толеранттылық. Бей-моральдік (ақ­­ыл айтып, өмірді былай сүріңдер деп үйрет­пеу). Соңғы жылдары «Ұлттық» де­ген нәрсені ұмытып барамыз, оны сақта­ма­сақ тыраштанудың қажеті жоқ. «Сын» деген үрдіс пайда болса екен.
Мақ­тау, даттау емес, «СЫН».

Арман ӘДІЛБЕК:

– Біз өзіміз постмодернистік қоғамда өмір сүреміз. Бірақ жан дүниеміз, ойлау өреміз қай қоғамда қалып қойғанын дөп басып айта алмаймын. Мен екі-ақ нәрсені тілер едім. Құрмет пен ғылымилық. Әдебиетті сүйген адам әдебиетті зерттеуі керек қой. Тек ұлттық әдебиетті ғана емес, тек шетел әдебиетін ғана емес. Әдебиетті. Қазақ прозасы жайлы кесіп-пішіп сөйлей алатын деңгейде емеспін. Тек, аздап сөзуарлықпен жүдеңкірейтінін байқаған сияқтымын. Сосын, қоғамды еркін бейнелеуге әлі келіңкіремей жүргендей. Бұның себебі, менің ойымша, тілге деген көзқарастың ескі танымдар ауласынан ұзамай тұрғанынан болса керек. Табиғатты сүйеміз, табиғатқа ұқсағымыз келмейді. Ол тынымсыз қозғалыста, және, мінсіздікті көздемейді. Эстетиканың символы он емес, тоғыз. Он – уағыздың несібесі.

Әлішер РАХАТ:

– Әдебиеттің бір буыны бола қойған жоқ шығармын… Бірақ әдебиетке деген адалдық болғанын қалар едім. Ол қалай десек, әдебиетпен күн көру. Ағалаларымыз үкіметтің бюджетіне жабысып алып, «жазу­шы­мын», «ақын» едім деп айғайламай, осы­дан отыз жыл бұрын, КСРО-дан қалған кітап оқырмандарын, қазақ тілді оқырман қауымды жоғалтып алмай, 2020 жылға дейін аудитория қалыптастырғанда, біздің әдебиет те, қоғам да, бәлкім, билік те басқаша болар еді. Өйткені сонда әдебиетшілер, зиялы қауым үкіметтен тәуелсіз болар еді. Тәуелсіз болса, айдағанға көнбейтін қайсар болар еді. 18 миллион халықтың, ең болмаса, 100 мыңының мойнын әдебиетке бұрып қойған­да, онда әдебиетке адал жандар да, әлемге ұсынатын әдебиетшілер де әлдеқашан шығар еді. Әйтпесе, біз қазір журналисі қайсы, ақыны, жазушысы, сыншысы қайсы, түсінбей қалдық. Бір есіктен кіріп, бір есіктен шығып жүре береміз… Әдебиетке адал болғанымызда, бәлкім, олай болмас па еді… Әдебиетпен күн көрудің жолын табар ма едік?.. Конкурстар әділ өтер еді, кемінде.
Ал қазақ прозасы Үкіметтен үміттену қасиетінен айырылып, Капитализмге мойын бұрса екен…

Қ.Ә.: Өздеріңізден кейінгі буынға айтар кеңесіңіз.

Алмаз МЫРХАХМЕТ:

– Біздің алдымыздағы буынның өкілдері бір ғана кеңесті айта беретін. Оны кейін жете түсіндік. Сол уақытта, «заманның кең кезінде», ағалар айтқан кеңесті елу пайыз емес, жүз пайыз орындағанда, жақсырақ болар еді. Ол кеңес: «Көп оқыңдар!» еді. Мысалы, мен орыс әдебиетін толық оқымасам да алыптарын түгендеп бітпей жатып, француз әдебиетіне кіріп кеттім. Жастық желеңмен латын америкалықтарға, жапондарға барып қайтып жүрдім. Бүгінгі таңда тек докторлық тақырыбыма қатысты кітаптарды оқып жүрмін, аптасына алты кітап оқысам да, барлығы бір бағытта: мидың үшінші қабаты, барлық қиял-ғажайыптың қайнар көзі – архетип жайында. Ағалардан алған кеңесті дамытып, кейінгі буынға айтарым: «Көп оқыңдар және жүйелі оқыңдар».

Бақытбек ҚАДЫР:

– «Жаным, апа, не айта алам өлеңмен,
Формам да ескі, теңеуім де көнерген.
Мен көкесін көрсете алам ұйқастың
Ол ешкімге таңсық емес дегенмен» (Есен­ғали) дегендей ғой. Кеңестің көкесін айтуға болар еді, ол бірақ кімге таңсық?! «Тұрымтай тұсында, балапан басында». Әр заманның талабы басқа. Сондықтан кеңес бермеу керек. Кеңес келелі болса – бір жөн, кеміс болса – адастырады.
Өзіме айтатын жалғыз кеңесім бар: «Сен біреуді өзгертуге тырыспа, өзіңді жең, өзіңді өзгерт. Қоғамға тигізген пайдаң сол» деген.

Есбол НҰРАХМЕТ:

– Уақыт – расында, алтын. Әсіресе жастық кезеңді мақтанмен, бос қыдырыспен өткізіп алмау керек екен. Осыны ғана айтқым келеді.

Жәудір НАРТАЙ:

– Қазір адамдар ақыл-кеңеске мұқтаж емес. Өзім де біреуге ақыл айтқанға аса құлық танытпайды екенмін. Әдебиет теориясын оқымаған адам ретінде, кей сәтте өзіме де әдеби тұрғыдан ақыл-кеңестер жетіспей жатады. Бір ғана айтарым бар, бұған ешқандай теорияның қажеті жоқ деп ойлаймын. Талантсың ба, жаз. Жақсы жаз. Шын мәнісінде, талантты жазушыға жақсы шығарма жазу үшін – тыныш бөлме ғана қажет. Бірақ мен талантты едім деп талантыңды бұлдап, шағына берудің қажеті жоқ. Ш.Айтматовтың бір сөзі есіме түсіп отыр: «Сөзді де сезім секілді үнемдеу керек, сөз білгеннің жөні осы екен деп, оңды-солды шаша бермеу керек» деген екен. «Адамзаттың Айтматовы неге бұлай айтты екен?» деп көп ойландым. Кейін ұқсам, сөздің қадірін кетірме, шығармаңды айғыздай берме, әйтпесе лебізіңнің қадірі қалмайды дегені екен ғой. Жазушы, мейлінше, шынайы жазуы керек. Шынайы шығарма құм арасындағы жақұт моншақ секілді көзге көрініп тұрады.

Арман ӘДІЛБЕК:

– Олар жайлы ойланып көрмеппін.

Санжар БЕКЖАН:

– Олар өздерінен кейінгі буынға кеңес бермесе екен деп үміттенем.

Әлішер РАХАТ:

– Кітап нарығын қалыптастыруға атсалысайық!

«Алқа» отырысын жүргізген
Мөлдір РАЙЫМБЕКОВА