ҰЛТТЫҚ ӘДЕБИЕТІМІЗДІҢ МАҚТАНЫШЫ
06.11.2015
1617
0
776452_1029272937________________________________«Дәм ғанимет бұл күнде,
Дидар ғанимет бұл күнде.
Жүз қадірін білетін,
Достар ғанимет бұл күнде», – деп жазып кеткен Қазақстандағы ұйғыр ұлт­тық әдебиетінің классик жазушысы, дра­матург, қоғам қайраткері Хызмет Абдул­линнің туғанына 90 жыл толу мерейтойы кең көлемде атап өтілуде.

Жазушының шығармашылығы тек қана оқыр­­манның көңіл төрінен ғана емес, тәуел­­сіз мәңгілік ел – Қазақстандағы үлкен әде­­биеттің бірі болған Ұйғыр ұлттық әде­бие­тінің төрінен орын алғандығы даусыз.
Өйткені, Хызмет аға жұлдызы жарық жазу­шылардың бірі болды. Оның қаламынан өмірге келген мейлі өлең, балладалар, поэ­малар болсын, мейлі әңгіме, повесть әлде романдары, драмалары болсын әуел бас­тан оқырмандарын бей-жай қалдырмай, қайта оларды өзіне тартып қызықтырумен келді. Бұл жағдай жазушының Құдай берген талантының арқасында көпшілікті әсер­лен­дірген оқиғалармен астасып, қаламгерлік бе­делін айшықтай түсті.
Көркем сөздің шебері болған қаламгер бү­кіл өмірін, қайнаған шабытқа толы шы­ғар­машылығын халқымыздың тарихи тағ­ды­рындағы ең маңызды, ең үлкен оқи­ға­ларға, төтенше мәселелерге бағыштады. Сон­дықтан да жазушы зор дүмпу тудырған тип­тік дүниелерге мән берді. Сипаты жағы­нан аса қуатты меселелерге ден қойып, мық­ты еңбектерді өмірге алып келді. Ұлт­тық әде­биетіміз бен мәдениеті­міздің жар­қын шұ­ғыласы болған, оның көп салалы шығарма­шы­лық мұралары халқымыздың рухани бай­лығына қосылған үлкен үлес.
Хызмет аға әйгілі Құлжа жолының бо­йын­дағы халқы рухани бай, табиғаты көр­кем ұйғыр ауылдарының бірі Баяндайда, Аб­думүтәліптің отбасында дүниеге келген. Әкесі ұлттық өнеріміздің білгірі, ән мен күй­ге жақын кісі еді. Салт-дәстүр, ғұрып-әдетке өте қанық жан, өз ортасына әзіл-қалжыңы­мен ерте танылды.
Өткен ғасырдың 50 жылдарында Ұйғыр кеңес әдебиетінде қайтадан өрлеу, гүлдену кезеңі басталды. Міне, осы жылдардағы Әде­биеттің үздік өкілдерінің бірі болып та­лант-қабілетімен көрінген осы Хызмет Абдуллин болды. Алғашында заман талабына сай бейбітшілік, Отан, саяси-публицис­тика­лық әуендегі еңбектерімен көзге түсті. Сол тұс­тағы «Мақтанышым Байқал», «Һинганда», «Ана» өлеңдері дәуірлік сипаттағы шығар­ма­лар еді. Бұл тұтас кеңес әдебиетінің ор­тақ тақырыбы десек те, қаламгердің жаз­ғандары да заманмен үндесіп жатты. Әрі автордың алғашқы шығармалары өскелең дә­режедегі азаматтық сезімдермен суға­рылған. Жас ақынның ата-жұртқа, Отанға, ел­ге деген ізгі тілектері, адалдығы, махаббат сүйіспеншілігі жан-жақты айқындала ай­шықталған.
Хызмет Абдуллин Қиыр Шығыста жапон­ға қарсы соғысқан ардагер жауынгер ретін­де жан әлеміне терең із қалдырған оқиға­лар­­ды, жауынгер достарын, ең жақын адам­дарынан айрылған аянышты көрі­ніс­терді жаны күйзеле жыр ғып толғады. «Жаралы жер» өлеңінде:
Таңды күтпей, Сапер және бет түзеді да­лаға,
Бір кездерде ұмтылғандай қанды соғыс қала­ға.
Қарсы тұрып сұм апатқа, жеңді төнген ажалды,
«Ешбір зардап болмасын!» – деп, ұрпақтарға, балаға.
Ақынның алғашқы кездегі өлеңдерінде эпи­калық кең құлаш, реал оқиғалар шығар­ма­сына өзек болып «Анайат», «Дауытжан» сияқ­ты дастандарды дүниеге әкелді. Тарихи тұлға Анайат Құрбановтың өміріне арналған жыр Октябрь төңкерісі кезіндегі Жетісу ұй­ғыр диқандарының жергілікті билеушілеріне және орыс өктемдігіне қарсы күресі бейнеленген.
Онда отаршылдар мен езушілерге қар­сы қиянкескі таптық күрес шынайы сурет­те­леді. Жырда образды түрде бейнелеу ар­қылы жаңаша ой айтуға ұмтылған. Осы тұр­ғыдан алғанда «Дидар ғанимет», «Көңілде ар­ман қалмасын» атты өлеңдер жинағы оның ақындық тұрғыдан биіктей түскенін көр­сетті. Аталған кітаптағы өлеңдер, балла­да­лар, рубаяттар, поэма және сатиралық шы­ғармалары ақынның көркемдік ше­бер­лігін барынша аша түскен. «Қауындыққа барғанда», «Асы жайлауы», «Сәлем, азаттық­тар!» өлеңдерінде ақын бейнетқор ұйғыр ди­қандарының жерге, өмірге көркемдік сый­лаған еңбекқорлығын, ұйғыр және өзге ұлт­тардың ынтымағын, табиғаттың дарқан­ды­ғын бейнелейді. Жетісу жеріне, ондағы ха­лыққа деген махаббатын былайша жырлайды:
Елі-жұртым сен болған соң Жетісу,
Қайда жүрсем мақтана еске аламын.
Сондықтан да мадақтаудан, жырлаудан,
Тек өлгенде тоқтау керек қаламым!
Бұл екі жинаққа кірген өлеңдердің қа­та­рындағы «Кешірімді бол», «Жәһилдік және ша­пағат», «Уахи», «Көңілде арман қалмасын» се­кілді жырлары терең сезім-түйсік, сал­мақты ой-пікір арқалаған. Онда жақсылық пен жамандық, ақ пен қара тілге тиек етіліп, әділет таразысына тартылады. Өмірдің қа­дірін білуге, тіршіліктің көркемдігін әспет­теу­ге үндейді.
Халқымыздың қаһармандығы, оның шұ­ғы­­ла­лы  тарихы ақын шығармашылығының түп­кі өзегі. Халқымыздың шұғылалы тарихы, мәдени мұрасы, ақыл-парасаты оның өлең­дерінен менмұндалады. «Дақиянус» ат­ты лирикалық поэмасында ежелгі Ұйғыр мем­лекетінің астанасы гүлденіп-көркейген ке­зінде шапқыншылардың шабуылына ұшы­рап, елдің тоз-тозы шыққаны көрініс та­бады.
«Бабиләң», «Өсиет» қатарлы лирикалық дас­тандары, «Бір тал пәйпәзә», «Ата-баба әде­ті» деген балладалары мазмұнының те­рең­дігі, қамту аясының кеңдігі арқылы ерек­шеленеді.
Хызмет Абдуллин көп қырлы талант иесі бол­ғандықтан, проза саласында да ай­рық­ша көз­ге түсіп, өнімді еңбек еткен. Оның қала­мы­нан өмірге келген «Тұрпан аясында», «Тағ­дыр», «Ауылдастар», «Отты шеңбер» ро­ман­дары, «Аққан жұлдыз», «Қиядағы қыран­дар», «Ақиқат иіледі, сынбайды», «Құрылыс­шы­лар» повестері, «Мұқажир», «Торы ат», «Діл­гірлер», «Жуқаза», «Айдын бұлақ әулиесі» қа­тарлы ондаған әңгімелері ұлттық сөз өне­ріміздің дәрежесін өсіре түсті.
Жазушының «Әңгімелер», «Махаббат пен қарғыс», «Түйген ой» атты жинақтары сұ­рыпталған әңгімелер. Ондағы лирикалық ше­гіністер, түрлі бояулар, оқырман назарын баурайтын алуан ерекшелік көзге ұрып тұрады. Автордың халық тұрмысын мей­лінше жақсы білетіндігі, өмірге көзқарасы анық байқалып тұрады. Драмалық қақты­ғыстар мен психологиялық ішкі тартыстар шығарманың құнын асыра түседі.
«Уақап үйшінің ұлы», «Жәркент әуендері» по­вестерінде Қазақстан аумағындағы ұй­ғыр­лардың  жаңа дәуір жолындағы күрестері мен өмір тіршілігі бейнеленсе, «Аққан жұлдыз» повесінде Отанымыздағы ұлт азат­­тыққа, дербестікке ұмтылған күрестері бе­дерленсе, аталған үш хикаят айтулы үш дәуірдің жүгін көтеріп тұр. Осылайша хал­қымыздың басынан өткен тарихи кезеңді көз алдымызға келтіреді.
Жазушының «Тұрпан аясында» роман ди­логиясының бірінші кітабы Шыңжаңға ба­рып келгеннен кейін жазылады, екінші кі­табы «Тағдыр» деген атпен он жылдан соң жа­рық көреді. Бұл тарихи еңбекте Қытай­дағы ұйғыр ұлтының тағдыр талайы, тыныс- тіршілігі ауқымды түрде суреттеледі. Ұйғыр ға­на емес, Шыңжаңдағы және күллі Қы­тай­дағы қоғамды қопара қозғайды. Романда Зор­дунбай мен Сопақұн, Садықжан мен Заһи­дәм, Шәкір мен оның әкесі арасындағы байланыстар арқылы, Мөмүн, Садықжан, Ха­нифа секілді парасатты, өз ұлтының тағ­ды­рын бәрінен артық санайтын азаматтар ар­қылы халықтың арман-мақсатын жет­кізеді.
1985 жылы Қазақ мемлекеттік педаго­ги­калық институтының ұйғыр бөлімінде оқып жүргенімде кафедра меңгерушісі, про­фессор Махмұт Абдурахманов курстасым Құрванжан Тайыров екеумізді жазушымен сұхбаттасып келуге жұмсады. Біз сол жолы «Тұрпан аясында» романының жа­зылуы, тарихи мәселелер туралы кең кө­лемді әңгімелестік. Бұл сұхбат кейін М.Аб­дурахмановтың шығармалар жина­ғы­нан орын алды. Бұл роман ұлттық траге­дия­лық оқиғалармен өрбіп, автордың махаббат сүйіспеншілігімен суғарылған. Сондықтан да қалың оқырманның іздеп жүріп оқитын кітабы.
1957 жылы ҚХР-ның Шыңжаң өлкесінде сапарда бірге болған көрнекті қазақ жазушысы Ғабит Мүсірепов былай деп жазған болатын: «Мен ұйғырлардың ежелгі тарихи қа­лаларында болып, олармен жақыннан ара­ласқанымда, Шығыс Түркістанды, сапарлас болған жерлесім Хызметті жаңабас­тан танығандай болдым. Біз бәріміз терең және әсерлі сезімдерге бөлендік. Өте-мөте Хызмет өзінің байырғы ата жұртымен ди­дар­ласуға іштей де, сырттай да барынша даярланған екен. Міне, енді сол сапардан алған әсері, сезім-түйсіктері, ой-толғамдары үлкен екі кітапқа жүк болып отыр. Хызметтің бұл еңбегін оқығанымда, сол сапардан көр­ген-білгеніме, ғажайып әсерлеріме қайта бат­қандай күй кештім». Міне, бұл атақты жазу­шының «Тұрпан аясында» дилогиясына берген шынайы бағасы еді.
Бұл роман 1960-1962 жылдар ішінде, сол кездегі кеңес өкіметінің саясатының сал­дарынан жазылып болып түзелді, кү­зелді. Ал мазмұндық тұрғыдан ашық цен­зура­ға ұшырады. Дегенмен, жақсы адам­дардың қолдап-қуаттауында ол роман жа­рық көрді. Бұл туралы өз еңбектерінде М.Абдурахманов жан-жақтылы жазды.
О, әзіз дос, өкпем жоқ бұл өмірге,
Жығылып та, жығып тағы көргеміз.
Шоқпар тисе қанатыма, көңілге,
Жер-Анадан шипа тауып, келгеміз.

Абзалы сол, көштен қалып қоймадым,
Жүгім ауыр, көмбе шалғай, бауырым.
Тән қалжырап, тоңлағанша бойладым,
Дәуірімнің елең қылмай дауылын! –
деп сол кездегі кедергілерге келісті жауабын беріпті. Ақын өлеңінде иілсе де сын­ба­ған рухын, жігер-қуатын әйгілейді. Өмірінің соңына дейін ұстанған жолын, берік ниетін білдіреді. Кезінде әртүрлі саяси шектеулерге ұшыраған әдеби шығармалардың, ұзақ жылдар бойы сөрелерде шаң басып жатқан дүниелердің күні Қазақстанның тәуелсіз­ді­гі­мен бірге туды. Міне, сол жағдайдың жуан ортасында болғандардың бірі осы Х.Абдуллин болатын.
Хызмет Абдуллин тек ұйғыр қаламгер­лері­мен ғана шектелген жоқ, ол белгілі жазу­шылармен достық шығармашылық бай­ланыста болды. Айталық, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Қ.Шаңғытбаев, С.Шай­мер­де­нов, Қ.Ысқақов, О.Сүлейменов, Қ.Жұмә­ді­лов, А.Қайдаров, И.Щеголихиндермен ты­ғыз қарым-қатынаста болды. Бұл достық бай­ланыстар ұлттық әдебиетіміздің де ме­рейін көтерді.
Хызмет Абдуллин жөнінде айтылған пікір­лер өте көп, солардың бірі өзбек қа­ламгері Камил Яшин: «Хызмет Абдуллин көп­теген мазмұнды кітаптар жазды, олар ар­қылы біз, жапакеш, бейнетқор, батыр ұйғыр халқының және оның езуші-отаршыл күштермен жүргізген отты күрестерін оқып білдік», – деп жазды.
Жазушы еңбегі елеусіз қалған жоқ, ол «Құрмет белгісі», «Ұлы Отан соғысы, Екінші дә­режелі медалі», «Халықтар достығы», «Жа­понға қарсы соғыстың жеңісі үшін», «Ең­бек­тегі ерлігі үшін» медальдарымен марапатталды. Оның туған ауылындағы мектеп пен кө­шеге есімі берілген, жазушының еңбек­тері мектеп оқулықтарына кең көлемде кір­гізілді.

  Тельман Нурахунов,
 ақын, ҚЖО-ның мүшесі.
ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір