Бағашар ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ

Әбіштің бесігін ұлт маңдайына жазыл­ған қиын күндерді өз басынан кешкен ар­дақты ана тербетті. Жастайынан үл­кен­­дердің әңгімесіне құмар болған, ана­сы «тәйт» деп бетінен қақпаған, «бүйт» деп «ақыл» айтпаған бала Әбіш жастай әке ма­хаббатын көрмегеннен кейін бе ерте есейеді. Қоғамдық жұмыстарға белсене араласып, қолына ерте қалам алады. Бұл – ауызша сөйлеп би атанатын уақыт өтіп, жазудың заманы туған шақ еді.

Дүниенің сан сұрағы діңкелетіп, ақыл­ға салмақ салсақ та, оттай өрекпіп, тол­қын­дай шайқалып, көңілге ерік берсек те жүгінеріміз, тоқтарымыз – Абай ғой. Сол Абайдың Әбдірахманы – Әбішінен кейін қазаққа тағы бір Әбіш бұйырыпты. Бірі он тоғызыншы ғасырдың аяғында дү­­ние есігін ашқан, «қараңғы қазақ кө­гі­не, өрмелеп шығып күн болуға талпынған», кейін Алаш зиялылары деп аталған тол­қын­ның замандасы болса, бірі ұлт басына бұлт үйірген кәмпеске, ашаршылықтан кейін келген нәубет – репрессияның ізін ала шыр етіп, кіндік қаны тамған, кейін атақты «алпысыншы жылғылар» атанған үлкен топтың көшбастар өкілі еді. Әбіш Ибраһимұлы салқар қазақ жәзирасының шы­ғысында, Шыңғыстауда, білім мен өнердің қазыналы ордасында бесікке бө­ленсе, Әбіш Кекілбайұлы сайын дала­ның батысында, қызырлы Маңғыстауда жөр­гекке құндақталыпты. Кекілбайұ­лы­ның ныспысы Әбдірахман болмаса да, Әбіш атының ар жағынан осы бір қасиетті есімнің қадірі, құты сезіледі. Мұсылмандар тарихына көз жүгіртсек, осы атпен атал­ған кісілердің бәрі де қызыр қонған, бақ дарыған жандар. Солардың арысы, пай­ғамбар сахабасы – Әбдірахман ибн Ауф. Бар байлығын Құдай жолында садақа ет­се де, байлығы артпаса кемімеген, тас көтерсе, астынан алтын шығатын құттың ие­сі екен. Ал сол көштің біз білетін соңы Әбіш Кекілбайұлы – сөз қонған әулеттің зау­заты.
1926 жылы Үстірттегі Өтес дейтін су­дың бойында құдайы беріледі. Бұл сол өңір­дегі ең соңғы үлкен ас болса керек. Әбіш­тің үшінші бабасы дүние салған еді. Он­дының іргесіндегі Қамысбай зиратынан мәңгілік мекенін тапқан бабаның кен­же баласының басына Сібірге айдалу қау­пі төнеді. Оған мойынсұнғысы келмеген кенже бала үш ағасының отауын ер­тіп, Хорезм асып кетеді. Сол үш отаудың бірі Кекілбай отбасы болатын.
Әбіш ауылының ақсақалдары ол жылдар туралы көп ештеңе ашып айтпайды екен. Тіпті, анасы да: «Сол адыра қалғыр бая­ғыны қайтесің?» – деп, бала сұрағына жауап беруден қашатын көрінеді. Қарулы, мінезді ананың, ауыл ақсақалдарының жүрегі неден шайлығып қалғанын қазір айту оңай сияқты. Сол бір қиындықты, қысастықты көрмей, сезбей пәтуа айтатын кейінгінің мінезі ақыл шолақтығынан емес, адам жанының әділетсіз қылығынан болса керек.
1870 жылғы Маңғыстау көтерілісінен бас­тап бұл елдің қазақтары көп құқай кө­реді.  Қарсы шыққан жүз адамның қаң­қасы мұражайда тұрсын деген сөз осы кез­де айтылыпты. Осы көтерілісті езіп-жан­шыған орыс әскері Хиуаны аларда да үлкен қарсылыққа ұшырайды. Маңғыстау арқылы өткен топтың штаб бастығы Гродеков та әлгі сөзді қайта айтыпты. Сол кез­ден бастап отаршылдардың аузынан түс­пей келе жатқан сөзді Азамат соғысы ке­зінде генерал Толстов айтыпты. Оты­зын­шы жылдары қанау атаулыға қарсы шыққан қазақ бай-бағландарының басына төнген зұлмат кезінде де қызылдардың пиғылы сондай болса керек. Дәулет қон­ған, қызырлы бабаларының басына қан­дай зауал келгенін Әбіш кейін Үстірт­тегі Бар­мақ дейтін жерде Төле Еркеғұлов де­ген ақсақалдың аузынан естігенін айтады. «Апырмай, сіздің әулетке салық бас­қа­ларға қарағанда көбірек түсіп еді. Өзіңдей оқыған жігіттер шығып жүргеніне қарағанда, әйтеуір тігерге тұяқ қалдырған екен ғой», – деп маңдайынан сипаған қарт­тың еміренуінің ар жағында оқыған қазақ баласына ғана емес, оның арғы аталарына деген құрметі жатқан болатын.
Кейін Түрікменстаннан атамекен – Маң­ғыстауға қазақ көшін бастап келген де Әбіштің аталары. Әкесі Кекілбай 1937 жылы Баку, Махачкала арқылы елге орал­ған соң Ондыдағы колхозда, Тау­шық­тағы кен орнында қызмет істейді. 1942 жы­лы майданға аттанып, Сталинград маңын­да ерлікпен қаза табады. Үш жасында әкесіз қалған Әбіш анасы Ай­сәу­ленің тәрбиесін көреді. Анасы туралы ма­қалаларында, сұхбаттарында көп ай­та­тын жазушы сол арқылы өмірінде ана­сының қаншалықты маңызды орынға ие екенін сездірсе керек.
Ауыл шаруашылығын сынап жазған ма­қа­ласы мәжілісте талқыланып, «Ке­кіл­баев жолдастың мақаласында көрсе­тіл­ген кемшіліктерді түгел мойындап, оны жою­дың шаралары қабылдансын» деп ше­шім шығарылған кезде Әбіш бесінші сы­ныптың оқушысы болатын. «Лениншіл жас» газетінде бұрын көп көзге түспеген ав­тордың бірі қазақ, бірі орыс екі жазу­шының бір-бірінен айнымайтын шы­ғар­ма­ларын оқып, ұрлықты әшкерелеп жаз­­ған мақаласы әдеби ортаны дүрлік­ті­ріп, қызу талқыға түскен уақытта Кекіл­баев сегізінші сыныптың партасында отырған. «Қымбатты Әбіш, марапат­талуың­мен құттықтаймыз. Шығарма­шы­лық табыстар тілейміз. Лениншілжас­тық­тар» деген құттықтау телеграмма алып, белсенді ауыл тілшісі ретінде Орталық комсомол комитетінің құрмет хатына ие болғанда кәмелеттік аттестат күтіп жүр­ген бозбала болатын. Содан бері қаламы дамыл таппай, әдебиеттің әр жанрына қол созған, қоғамның әр түйткіліне алаң­дау­шылық білдірген, өз замандас аға­лары, үзеңгілестері, інілері туралы, олар­дың шығармашылық жетістіктері мен адами болмыстарына терең үңіліп мақала жазған жүйрік қаламның иесі болды. Бір-біріне риясыз құрмет көрсетіп, шын жү­ректен: «Шығармашылық табыстар тілейміз» деген сол кездегі лениншіл­жас­тықтардың тілегі қабыл болыпты. Оның сыр­тында жеті атасынан келе жатқан тектілік пен қасиетті мекеннің бүгін біз ұғып біле алмайтын қаншама қазына сы­ры бойына дарыды. «Сол адыра қалғыр баяғыны қайтесің?» деп сыр бүккен ана сөзінің астарында мол тарихи мағлұмат жатқанын түсінді.
Әбіш «бесігінде-ақ қайым замандар­дың қамырықты гөй-гөйін естіп жатқан­дай». Оның қаламынан туған әр дүниені оқы­саңыз, телегей теңіз біліміне малты­ға­сыз да қаласыз. Бергі бір замандардан бастап, адам сафи ұрпағының бүкіл ғұмыр тарихына қанықтырып, олардың өмі­рі мен салтын түгел бажайлап барып, қай­та сол заманға оралатын орасан зор ты­ныс Әбіштен кейін көп ешкімде кездес­пеген сирек қасиет. Оның білімге деген қо­мағайлығының себебін немен түсін­ді­реріңді білмейсің. Талантты десең, құрғақ мақтау мен жайдақ сөз болып шығады. Қа­зақта кім талантсыз? Көзге түскен, қа­лам ұстаған, билікте отырғандардың бәрі талантты! Көп оқыды десек. Оқыма­ған кім бар? Бәрі оқыған, ақын-жазушы атаулының бәрі кітапқұмар! Бірақ ешкім Әбіштей емес. Оның бір-ақ түсіндірмесі маңдайына жазылған тағдыр талайы болса керек. Өткен ұрпақта кеткен қазақ есесін қайтару Әбіштің маңдайына жазылыпты. Қол қусырып, иман келтіретін Құ­дайы оның маңдайына ерекше тағдыр жолын жазыпты. Бала күнінен ерекше­ле­ніп, көзге көп түскені де сондықтан. Ба­ла күнінен оқуға ынтық, әділетке жақ болуының түп төркіні сол ғана.
Оқушы кезінен «Лениншіл жастың» тіл­шісі боп жүріп, ондағы қызметкерлердің бә­рін сыртынан  танып алған. Алматыға кел­генде оған ешкім «бейтаныс» болмады. Бәрі «Әбіш, сенбісің?» деп жылы қа­бақ танытты. Оның ұлт  алдындағы мігірсіз  қыз­меті сол кезден-ақ басталып кетті. Тіпті, бесінші сыныбында колхозды сынап жазған әлгі мақаласынан-ақ басталған-ды.
Әбіш өзін бақытсызбын деп есепте­мей­тін шығар. Егер солай десе, біздің ба­қыт­сыздығымыз Әбіштікінен екі есе. Ол оқу бітіріп Алматыға келгенде әдебиет­те Әуезов, театрда Серке, Күләштар, музыкада Жұбанов бастаған қазақтың саң­лақтары тірі еді. Әбіш солардың көзін көрді, тағылымын алды. Бұл – бір. Екіншісі  – ол кезде астана Алматы болатын. Бүкіл игі жақсылар сол кездегі астанада тұрды. Біз – кейінгі заманның баласы алдың­ғы­лар­дан көп ешкімді көрген жоқпыз. Со­лар­дың сарқытын көрейік десек, астана Ақмолаға ауысты. Астана атанды. Бар саң­­лақ сонда көшті. Анда-санда редак­ция­ға қоңырау шалғанда, болмаса газет атынан өтініш айтып, хабарласқанда Әбіштің даусын телефоннан естігенімізге шат-шадыман боламыз. Енді ше? Жетпіс бес деген ақар-шақар шыңның басына шыққан Кекілбаевтың, қазақ әдебиеті деп аталатын мұхитқа мұхит қосқан Әбіш­тің айтқанын қағазға түсіруден асқан мә­ртебе болсын ба?! Бұл деген студент Әбіш­тің ұстаз Әуезовті қолтықтап үйіне шығарып салғанынан бір кем түспейтін ғанибет қой. Осындайда пендешілігіңнің ұстағанын да байқамай қаласың. Біреудің қазасына қайғырып, көңіл айтса, соны Әбіш айтты деп қуанып қағазға түсіреміз. Бұл қуаныштың жөні, әрине, басқа…
Кейінгі ұрпақтың бойында қалғып кет­кен адамгершілік қасиеттен басталатын зор мәдениет пен әдепті, бақай есеп пен бақастықтан аулақ сезімді Әбіштің ойы мен қаламы оятты. Оның қаламынан туған әр мақаласын оқыған сайын шалқар сөз мұхиты мен білім кеніне тап боласың. Еш­кімге ұқсамайтын Әбіштің сөз мұхиты-дүр.

Әбіш туралы ой дәл өзінің алқабындай орасан. Бірақ оны жеткізуге тіл қысқа. Ша­шыраңқы ойыңның қайсына бұрын жармасарыңды білмей қарманып баға­сың. Зор білімге біліммен келмесең, ба­тасың. Жұрт сияқты тек тамсанумен ғана шектелгің келмей, тани түсуге талпынып көресің. Әбіш оқырманынан жасырынбай, онымен ашық диалогқа шығады. Оған бар сырын бүкпей айтады. Адам жанының шындығын да алдыңа жайып салады. Тек түсініп, түйсін.

Алматыға келген Әбішті тек оқу ғана емес, жақсылармен сыйласып, сырласатын ерекше тағдыр сыбағасы күтіп тұрды. Ақын, жазушы, өнертанушы, музыкант, актер, суретші, мемлекет қайраткері атанған жанның бәрімен Әбіш етене араласты. Кейін солардың әрқайсысының халыққа сіңірген еңбегін жарқырата жазды.
Әбіштің прозасын, мақалаларын көп оқыған сайын, өзіңнің түк оқымағаның ай­парадай болады. Жинаған материа­лыңнан бұрын Әбіштің теңізіне малты­ғасың. Әбіштің жазғаны оқығанының бір ширегі ғана. Сол ширегінің өзін шиырлап жүріп аласың. Жүйрік қаламның әр ізі – бір дәуір.
Оның мақалаларына тән бір ерекшелік – қай тақырыпты қозғаса да дендеп, түбіне дейін барады. Арғы-бергі тарихын, даму ке­зеңін түгел қамтитын автор қай саланы жазса да, соның маманы сияқты. Әуелі баяу басталатын баян ұлғайған са­йын иіріміне тартып, динамикасы арта береді. Тек өзіндік қолтаңбасы мен тіл үйіріміне ғана назар аударып қоймай, эсте­тикалық танымы мен дүниетану түсі­ні­гіне, шығар­ма мазмұнына ден қоясың. Аяғына қарай қайта саябырлап, өзіндік тұжырымын алға тартады. Мысалы, Әуезов туралы мақаласын айтыңыз. Студенттік жылдардан басталған баян ұл­ғая келіп ұстаздың тұтас тұлғасына ауа­ды. Қазақ әдебиетіне алдында үлгісі жоқ роман жазғанын алға тар­тып, адамзат тарихында романның алғаш пайда болған кезінен бастап, әр дәуірде маз­мұн­дық, формалық жақтан қалай түрлен­генін, қай ағымда кімдердің жар­қырай көрінгенін, оның қайсысы әлем әдебие­тіне айырықша үлес қосып, қайсысы адам жанының қалтарыстарына, қайсысы қоғамның мазасыз сұрақтарына жауап бергенін түгел қаузап барып, қа­йы­рып әкеліп романист Әуезовтің жазу­шылық ерекшелігін, жазу жолының қалай басталып, қай кезде қандай өзге­ріске түс­кенін, формацияның нендей әсер ет­кенін де бақайшағына дейін талдап жазады. Қа­сым, Төлеген, Жұмекен, Қадыр, Мұқағали туралы жазған мақалалар цик­лы­ның кіріс­песінде лирика жанрының қалай пайда болғанын антикалық дәуір­ден бас­тап, көне Эллада даласы мен Рим, бер­гісі орыс декабристерінің тарихын ай­тып келіп, қазақ топырағына келгенде мүл­де егжей-тегжейлі баянға көшеді. Объектісін талдап, сынаушы ғана емес, оқыр­манына лекция оқып тұрған ұстаз.

Әбіштің прозасы сала-сала әңгімеге арқау болатындай. Әлемдік әдеби сахнаға қазақ жазушыларынан кімдер шықса да, солардың ішінде міндетті түрде жазушы Ке­кілбаевтың шығармасы болары сөз­сіз.

Ол әдебиетке «мәңгүрттікті» әкелді. Біз осы бір ұғымды Айтматов жазғанда, «Ке­кілбаев бұрын жазған» деп шуладық. Ол рас. Бірақ Айтматов көшірді ме? Оған Әбіштің өзі жауап береді: «…Берлинде бір топ сыншылармен сұхбаттасқаным бар. Көп қойылған сұрақ: «Маркеске қалай қа­райсың?», «Айтматовқа қалай қарай­сың?». Әрине, бұл екеуін неге қосақтап отырғандары түсінікті. Екеуі қазіргі рухани ізденістегі ең басты тенденцияның жыр­­шылары. Маркес және Латын Аме­ри­касындағы әріптестері «каудильо­шыл­дықты», Айтматов «мәңгүрттікті» бүгінгі сая­си-философиялық ойға тұрақты ұғым қып қосты. Алдыңғысы – әсіре өктемдіктің фи­лософиясы. Соңғысы – құлақкесті құл­дықтың философиясы. Екеуі де менің шығармашылық ізденістерімнің басты арналары. Ол жайындағы ойларымды жинақтай келіп, мен сонда мынаны айттым: «Алматыда тұрып, Алатауға көзім түс­пеуі қандай мүмкін болмаса, біздің дәуі­рімізде қолыма қалам ұстап отырып, Айтматов не жазып жатыр екен, қалай жа­зып жатыр екен деп алаңдамауым сон­дай мүмкін емес».
«Әбіш мәңгүрттікке келудің себебін жа­зыпты. Ал Шыңғыс оның салдарын жаз­ған».

Әбіштің прозасынан көп тақырыпты табуға болады. Тарихи, этнографиялық, де­ректі, модернистік шығармалардың қай-қайсы да Әбіш қаламына іліккен. Әбіл­қайыр ханның толық әдеби бейнесін жа­сады…
Бірақ оның прозасында қазақ та, бас­қа жұртшылық та ерекше көңіл қойған бір шығарма бар. Ол – «Аңыздың ақыры».

«Мұндай мазмұн молдығы, характер бай­лығы, терең мәнділік кез келген мону­ментальдық романға жүк болар еді». 1967 жылы «Өлі жандарды» Пушкин неге өзі жазбаған?» деген поэма жанрына ар­налған мақаласында Әбіш осы сөзді Ілияс­тың «Күйші» поэмасына қарата айт­қан еді.
Жерден жеті қоян тапқандай, қуанға­нымыз бекер болыпты. Оны бізден бұрын Әбіш өзі айтыпты. Монолог, жартылай мо­нолог, диалог, жартылай диалог арқы­лы жазылған бұл шығарманың алдында үлгісі бар. Ол – «Күйші» поэмасы. Бірақ ар­тында жалғасы жоқ.

Әбіш поэмада көтерілген барлық мә­селені қалыс қалдырмайды, керісінше поэ­мадан қалыс қалған бейнелерді қо­сады. Сарай қызметкерлерінің пыш-пыш мінезі мен оқиғаға өздерінің жанынан «әр» беретін халықтың гу-гуін, жансыздар­дың басын аман сақтау үшін зыр жүгіретін әлжуаз мінезін жазады. Кенесары хан басымен араласпай отырған оқиғаға, мұнда Әміршінің өзі тап болады. Сондай оқиғаға тап болған билеушінің өзі қандай шешім шығарарын Әбіш біледі. Егер Кенесары сол оқиғаға араласса, Сапақтың басын сөзсіз шабатын еді. Ал Қарлығаш ха­лықты қорқыту үшін ғана бұйрық беріп, ондай қатал жазаға бармайды. Кіші ханым да Жаппардың қылығына ауыр жаза қолданбай өз орнына басқа сұлуды жі­бе­ріп, қулық жасайды. Бірақ Әмірші шебер­дің пиғылын бәрібір кешірмейді. Оның жа­засын халықтың «тілегі» бойынша орын­дайды.
«Ең үлкен трагедия – тәуелділік» дейді Әбіш сол мақаласында. Романда да осы өзек сақталады. Қанша басты шапқан, не­ше тақты құлатқан Әмірші де өзінің тағына, Кіші ханым күйеуіне де, сезіміне де, Жаппар қиялына тәуелді. Ілиястың сол кезде осы бір тәуелділік пен тәуелсіздіктің ара­сындағы азап пен рахатты сонша­лық­ты суреткерлік махаббатпен жырлауының өзіндік себебі бар. М.Әуезовтің «Қараш-Қараш оқиғасы» мен «Көксерегі» де тәуел­діліктің ең үлкен трагедия екенін ұқ­тырмайтын ба еді?!
Мұнда Әбіш мақалаларында жиі айтатын адам жанының реализмі бар. Ілияс жаз­ған психологизмге ол кезде қазақ про­засы жете қоймаса, Әбіш сол олқы­лық­тың орнын толтырды.
«Өзіндік көркемдік парасат әлемін қа­лыптастырған ойшыл, суреткер Әбіш Кекілбаевтың арғы заманның адамы арқылы бүгінгі кезеңдегі жұмыр бастының пенделігі мен әлеуетін пайымдауға же­телейтін, бүгіннің адам пендесі арқылы ар­ғы замандағы алшаң басқан пенде адам­ның өзгеге көрсетпей, жасырып бақ­қан құпияларын байыптайтын, сол ар­қылы уақыттың біз мәңгілік деп ұғып жүрген ұлы ағысындағы құбылыстарды тануға бастайтын, көркемдік  мазмұнында қисапсыз сырлар қамтылған «Аңыздың ақыры» романы әлем әдебиетіндегі ешбір шығармаға ұқсамайды», – деп баға береді білімдар сыншы, талантты ғалым Бекен Ыбырайым.
«…Әлем әдебиетіндегі ешбір шығар­маға ұқсамайтын» роман – олжасы үшін кейінгі қазақ Ілияс поэмасына қарыздар екен.

Әбіш шығармашылығының гуманистік сипаты әркімге өзінше ой салады. Ол ту­ралы сөз болғанда: «Ол – Әбіш қой» деген бір ауыз сөз жазушының еңбегі арқылы есімінің өзі өлшемге айналғанын сездірсе ке­рек. Кекілбаев туралы сөздің алды да, соңы да бұл емес. Уақыт диірмені айналып, ұрпақ алмасқан сайын жаңара тү­сетін пікірлердің болатынын сездіргендей, Әбішті үлгі көріп, сөзімізді үш нүктемен аяқ­тағанымыз жөн шығар. Өйткені, ол – Әбіш қой…