Кітап оқуға құлықсыз студент

Әйгерім ЖАҚЫПБЕК, әлеуметтанушы

– Осы  жылдың наурыз айында әдеби кітаптың оқылуы жөнінде әлеу­меттік зерттеу жүргізген екенсіз, зерт­теудің нәтижелері қандай болды?
– Иә, зерттеудің жүргізілгені рас, бі­рақ кең ауқымды қамти алмадық. Шымкент қаласындағы Оңтүстік Қазақстан Мем­лекеттік фармацевтикалық ака­де­миясының студенттері (103 топ) социология пә­ні­нен осы оқу орнының ауқымында ғылыми жұ­мыс жүргізіп, Алматыда өткен социоло­гия бойынша зерттеу олимпиадасында үшін­ші орынға ие болды.
– Бұған дейін Қазақстанда кітап­тың оқылу деңгейі туралы ауқымды зерт­теу жүргізілген бе?
– Социологиялық зерттеу орталық­та­ры әдетте кез келген зерттеуді арнайы тап­сырыс бойынша жүргізеді. Ал мен со­циолог-оқытушы ретінде студенттердің ғы­лыми жұмысына осы тақырыпты ұсын­дым. Нақты тақырыбы – «Интеллектуалды ұлт­ты қалыптастырудағы кітаптың ролі мен әсері»  деп аталады. Алғаш оқу ор­нын­­да сабақ бере бастағанда сту­дент­тердің көпшілігінің кітап оқымайтынын байқадым. Бұған не себеп болды деген сұ­рақ мазалады. Екіншіден, «Интеллектуалды ұлт» де­ген бағдарламаның басты аспектісі кі­тап оқу емес пе? Егер біз ин­теллектуал­ды ұлт боламыз десек, ең алдымен кітап оқуды қолға алуымыз керек еді ғой»  деген ой келді. Сөйтіп, бұл тақы­рыпты сту­денттерге ұсындым. Сауалнама фар­мацев­тикалық академияның қазақ, орыс топтары арасында екі топты салыс­тыра отырып жүргізілді. Оған 17-23 жас аралығындағы 200 студент қатысты. Сту­денттер кітап оқи ма, қаншалықты жиі оқиды, қай жанрларға қызығады, т.б. сұ­рақтарды топтастырған сауалнама барысында көптеген сәйкессіздіктерге кез болдық. Мәселен, қазақ тобының сту­дент­тері фантастикалық жанрдағы кітап­тар ұнайды деп жауап берді де, бірақ осы жанрдағы оқыған кітабыңызды атаңызшы десек, «Махаббат қызық, мол жылдар», «Абай жолы» деген кітаптардың атын атады. Ал соңғы кітабыңызды қай уақытта аяқтадыңыз деген сұраққа «Есімде жоқ», «Бір жыл бұрын» деген жауаптар қайтар­ды. Оның ішінде «Есімде жоқ» деген жауап басым болды. Демек, респонденттер өз­дері атап отырған кітаптарды мектеп қа­­бырғасында ғана оқыған. Ал орыс то­бының студенттері фантастика жанры ұнайды десе, сол жанрдағы кітаптың ең болмағанда бір-екеуін атап берді. Кітапты көп оқимын деп жауап бергендер 26 пайыз, кейде оқимын – 59 пайыз, бір­деңе оқуға зауқым жоқ – 8 пайыз, оқуға уа­қытым жоқ – 7 пайыз. «Ата-анаңыз кі­тап оқып берді ме?» деген сауалға, иә, жиі – 33 пайыз, кейде – 45 пайыз, оқы­ған жоқ – 22 пайыз болды. Қазір оқы­лым­ды кітаптар қатарында психо­логия­лық әдебиеттер, жетістікке жетудің сыр­ларын таныстыратын, қаржы сауат­ты­лығын арттыратын кітаптар алда ке­леді. Өкініш­ке қарай, біз бұл зерттеуді әр­мен қарай дамытып кете алмадық. Се­бебі, фармацевтика мамандығын алуға дайындалып жатқан студенттерге өз саласына жақын тақырыптарды зерттеу тиім­дірек болды.
– Осы ретте әлеумет­тану­шы­лар ­кі­таптың оқылу деңгейін неге зертте­мей­ді деген сұрақ туындайды?
– Әлеуметтанушы аты айтып тұр­ған­дай, ең алдымен әлеуметті таниды. Ал қоғамда әлеуметтік проблема көп. Әлеу­меттану­шылардың кейбірі миг­рация­ға, енді біреуі демографияға, үшіншісі білім алудағы проблемаларға қызығады. Дәл осы тақы­рыпты неге зерт­темейді деп оларға кінә тағу, менің­ше, орынсыздау. Өйткені, бір формациядан екінші фор­ма­ция­ға ауысу, икемделу ба­рысында қоғам­дық проб­лемалардың кө­бейетіні заңды­лық. Осыған сай социо­логтардың зерттеу нысаны да көп. Маман аз, оның ішінде қазақтілді маман тіпті же­тіспейді деуге болады.
Студенттермен жүргізілген зерттеуді бас­тамас бұрын осы мәселе бұған дейін зерттелген болар деген оймен осы тақ­ы­рыптағы зерттеулерді іздедік. Тұшымды ештеңе таппадық. Мүмкін жарияланбаған зерттеулер бар шығар, ол жағы белгісіз. Біз жүргізген зерттеу жұмысының жоспарына сәйкес, кітап оқуға ынталандыру (мотивация жасау) мақсатында жоғарғы оқу орындарында ілулі тұратын мониторлардан көрсетілетін әлеуметтік реклама түріндегі ролик түсіруге кафедраға ұсы­ныс жасадық. Әркім өзі оқыған кітаптың қызық­ты тұстарын айтып, екінші адамға береді, екінші адам үшінші адамға беретін эстафета түріндегі роликті монитордан көр­сетсе студенттердің  ықыласы оянар деп ойладық. Бірақ ол ойымыз қолдау таппады. Қазақстанда көп­теген бастамалар шоу-бизнес өкілдерінің аузымен айтылса ғана қолдау табады емес пе?..
Біраз уақыт бұрын өндірістік тәжірибе ал­масуға Кореяға барған едік. Кореядағы сту­денттер туралы ақпараттардың ішінде жоғары оқу орнында оқитын студент 1000 мен 5000-ның арасында кітап оқуы тиіс деген мәлімет болды. Корея студент­терінің кітапқа деген көзқарасы олардың болашағының қандай болатынын көр­сетіп тұр. Кез келген қоғамды алға жете­лей­тін білімді адам. Ал кітап оқу мәдениеті қа­лыптасқан адам қашанда білімді болу­ға асығады. Еліміздегі кітап оқуға деген көзқарас өзгермейінше, білім деңгейі кө­терілмейінше мемлекетіміздің дамуы да ке­шеуілдей бермек.
– Әңгімеңізге рахмет.

Сөз соңында:
Қазіргі студент жастардың арасындағы кітап оқудың маңыздылығын, оқылымды кітаптардың тізімін, интеллектуалды ұлтты қалыптастырудағы кітаптың ролін, қазақ және орыс топтарындағы кітаптың оқылу деңгейін салыстыру мақсатында жүргізген әлеуметтанушының зерттеуі бүгінгі қоғам мүшелері мен әдебиет арасындағы байланыстың айнасы іспетті. Бірақ сол айнаға қарауға ақпараттың ағымы мен уақыттың жоқтығын сылтауратып қарай алмай жүрміз.