– Аға, әңгімеңіз басталған тұс­тан еркін оқылып, оқырманды иі­ріп әкетеді екен. Әу бастан осын­­дай шарттылықты негізге ал­дыңыз ба? Жалпы, прозалық шы­ғар­ма­ла­рыңызды жазу барысында қандай қағидаларға жүгінесіз?

– Баяғыда бір мектепте кездесуде болдық, сонда бір оқушы менен: «Сіздіңше, поэзия деген не, проза деген не?» – деп төтесінен  сұрақ қойды. Жоғарғы сынып оқушысы, әрине, бұл сауалдың теориялық жауабын жақсы біледі, бірақ оның білгісі келгені мүлде  басқа екенін түсіндім де: «меніңше, поэзия дегенің сен жазайын деген өлеңді  бір ақын  жазып кетіп, саған  «қап!» дегізсе, сол – поэзия. Ал проза дегенің – жазғаныңа оқырманды сендіру», – деп жауап берген едім. Одан бері талай жыл өтсе де, сол пікірімде қала бермекпін. Арғы, бергі замандарда әлемдегі  классикалық шығармалардың бәрі де  оқырманға түсінікті тілде жазылған. Әдебиетке үш қайнаса сорпасы қосылмайтын бір досымыз ата  сақалы аузына түскен бір  жазушының  жаңа романын  қолына алып  парақтап көрді  де, лақтырып жіберді. Сөйтсем, роман: «…сексеннің қырқасына шыққан қария…» – деп басталыпты. Қырықтың қырқасы болады, ал сексеннің сеңгірі болмай ма! Кітаптың бір сөйлемін оқымай жатып әлгі қарапайым оқырман досым білдей жазушының кітабымен қош айтысты. Осыған  қарап  оқырманның талғамы  өте биік дүние екенін аңдайсыз. Меніңше, қазақ жазушысы болады екенсің, қазақ тілін жақсы білуің керек. Сөздің дұрыс мағынасын орнымен қолдана білу де  аса қажет. Аймауытов, Майлиндердің әдеби тіл мектебі бар, бүгін сол мектепті оқымағандар тілімізді миша былықтырып жүр. Шығарма жазғанда қатып қалған қағидаға сүйенген емеспін. Кейде аяғынан бастаймын, кейде басынан. Біреулер жазғандарын  «әлемдік классикаға» балайды, келесі ғасыр үшін, келесі ғасырдың оқырмандары үшін жазып жүргендерін айтады. Мына ғасырда сені біреу түсін­бесе, Шахановша айтқанда, келер ғасырдың  «компютер басты» оқырманына сенің жазғаныңның соқыр тиынға керегі бар ма?  Әрине, керегі жоқ!  Сенің алдыңда бірдеңе түсінетін, жазғаныңды  құмартып оқитын оқырман отыруы керек, оқырманды жалғыз отырғызасың ба, мыңдап отырғызасың ба, ол енді сенің шаруаң.

 – Әңгіме жанрының басты құндылығы неде деп ойлайсыз? Жазу с­тиліңіздің қалыптасуына қандай да бір әсерін тигізген қаламгерлер бар ма?

– Мынадай бір қызық айтайын: менің әкем арғы бетте, Қытайда туған кісі. Әкемнің әкесі осы топырақта, Шығыста туған. Әкем мың да тоғыз жүз сексен то­ғы­зыншы жылы Атамекенге бірінші рет келеді. Кеңес одағының кезі, Семей жабық аймақ, рұқсатсыз жүре алмайтын заман. «Абайдың басына, Жидебайға апарыңдар», – деп осындағы інілеріне қолқа салыпты. Уақыт қат, шетелдік қонақты жабық өңірге жібермесін білген ағаларым әкейді алып әскери бекетті айналып өтіп, жолсыз жермен тартады. Семейден өтіп, Жидебайдың топырағына аяқ тіресімен әкеміз бүй дейді: «Мына белден асқаннан кейін бір  сай бар, сайда  бір бастау бар, бас­таудың жағасында  бітік өскен қалың ағаш бар, сол жағымызда биік шоқы бар, шәйқайнатым уақыт жүргенде шоқыдан әрмен асасың, ассаң – пәленшекеңнің қыстауы бар…». Қасындағылар ауыздарын ашып аң-таң қалады. Айтқаны айдай келіп отыр. «Астапыралла! Сіз  мұны қалай біліп отырсыз?» – десе, «Мұхтардың «Абай жолында» бәрі жазылған ғой», – депті. Міне, ұлы Мұхаңның құдіреті. Жердің бедеріндегі тау-тасы, жыра-сайына дейін қағазға  айнытпай түсіргені  сонша, жат жерден елге  бірінші рет келген, «Абайды» ғана оқыған кісі Абай ауылының қай тұста екенін айтқызбай біліп отырған жоқ па! Әкей өмірден өткенімен, осы уақиғаға  куәдүр ағаларымның бірнешеуінің көзі тірі, әліге дейін көргендерін  аңыз етіп айтып отырады. Әуезовтің «Абайынан» қазақтың шат-шадыман, мамыражай өмірін көріп, сол дәуірге қайтқың келеді. Анығында, Мұхаң бүгінгі қазақ елін армандап, «біз қашан осындай ел болар екенбіз?» дегенді меңзеп еді.  Әңгіме жанрының ғана емес, кез-келген  жанрдың басты құндылығы – шынайылығында, яғни, оқырманды иландыра білуінде. «Жанр» дегеннің өзі шартты дүние болып барады. Сіздердің газеттен Моңғолдың бір ақынының сұхбатын оқығаным бар. Оның ойынша, болашақта шығармада «жанр» деген ұғым болмайтын көрінеді. Сайын Мұратбеков ағамыз «Жабайы алмасына» хикаят деп ат таққан. Бір қараған кісіге роман екенінде дау жоқ. Өкініштісі сол, роман деген дүниені біз көлеміне қарап айырамыз. Көлемі жағынан да, көтерген жүгінің салмағы жағынан да «Жабайы алманы» роман жанрына жатқыза салса, бүгінгі күннің оқырмандары еш қарсылықсыз қабылдай берер еді. Әлгі Моңғол ақынының айтқаны келсе, көркем әдебиет пен публицистика қосылып мипалауға айналып кететініне күмәнданбаңыз. Жазушының көбі біреуге еліктеп жүріп өзінің қолтаңбасын қалыптастыруы мүм­кін. Уақыт өте келе кімді пір тұтқанын, қай жазушыға елік­те­генін ұмытады.  Мәселен, мен Соқпақбаевты жақсы көремін. Бердібекті балалар әдебиетінің классигі деп мойындаймыз. Оның ұлылығы тек балаларға арнап шығарма жазғандығында емес, оқыр­мандарының денінің ересектер болуында. Өзінің шеберлігінің арқасында оқырманын үйіріп отырады. Кішкентай кейіпкерлерінің өзін ұзақ жылдар бойы ұмыта алмайсың.

– Шығармаңыздың желісінен, дала көріністерінен суреткерлік нышан бірден аңғарылады. Туынды­ла­рыңыздың өмірге келу жолында ақындық түйсік пен суретшіге тән қырағылықтың ықпалы бола ма?

– Суреткер мен суретші деген сөзді бір ұғым деп санаймын. Біреуі тілмен, біреуі бояумен  шығарма жазады. Әрине, қалам ұстағанның бәрі өзінше сурет салады, әңгіме – сол суретті оқырман қалай ба­ға­лайтындығында. Көрнекті жазушылардың көбі өлең жазған. Есенберлин, Әлімқұлов, Кекілбаев, Жұмаділов, Соқпақбаев… Қалихан Ысқақовтың өзі бала күнінде бір дәптер өлең жазып, кейін түгел өртеп жібергенін сөз әлетінде айтып еді. Жоғарыда аттары аталғандардың бәрі де өлеңнің соңына түскенде жаман ақын болмасы белгілі. Бірақ өздерінің мол мүмкіндіктерін прозадан іздеді. Аймауытовтың «Ақбілегі» ақ өлеңмен жазылған шығарма. Демек,  Жүсіпбек те –  ақын.

Оқи отырыңыз!

Ғалым ҚАЛИБЕКҰЛЫ.  «Құда, құда!» дегізген

– Дәрмен мен Роза турасында оқып келе жатқан оқырман Раушанмен бірге ойланып, Нұрлыбайдың жай-күйіне деген алаң көңілге ойысады. Басты кейіпкерлер әрекетінің қалай өрбитініне, оқиғаның қалай жалғасатынына іштей ой жүйелеп отыр­ғанда,  шығарма желісі  тосыннан өзге ситуацияға бет бұрғандай. Шығарма идеясының қалай туған­дығы жөнінде айтып берсеңіз?

–Дәрмен, Роза, Раушан, Нұр­лыбай секілді әңгімедегі кейіп­кер­лердің басынан кешкендерін айтып уақыт оздырмайын. Оны оқырман қалай қабылдаса, солай қабылдасын. Жалпы, шығар­ма шындығы дегенге келсек, жазу­­шының жазғандарының бір мысқалы болса да естіген, көр­генімен байланысты болатыны рас. Осы әңгіменің жұрнағын бір досымыз айтып берген болатын. Алғаш естігенде ішек-сілем қатып күліп едім. Осыны жазайыншы деп бастағаннан аяқтағанға дейін мүлде басқа дүние жасағанымды кейін білдім. Сондықтан шығарма шарықтай келе сенің ырқыңа ба­ғынбауы  мүмкін. Қандай түйін түйетініңді ішкі түйсігің өзі шешеді.

–  Әңгіме мазмұны арқылы қазақы ғұрып пен нанымның элементтері тұспалданып жеткізілгендей. Туын­дыға ұлттық нақыштарды нәзік түрде сіңдірудің маңыздылығы қандай деп ойлайсыз?

 – Қазақ қаламгерлерінің бәрі де өздерінше салт-дәстүр, әдет-ғұрып, қазақы аңыз-әфсаналарды шығармаға сыналап кіргізуге, ұлттық құндылық дегенді әспеттеуге тырысады. Алайда жұрттың бәрі Әуезов емес қой, Әуезов жалғыз, біздікі сол кісіге еліктеу ғана. Әң­гіме туралы әңгіме айтқанды ұнатпаймын, «мен былай жаздым» дегеніңді жұрт басқаша қабылдайды. Шығарманы талдап бергеннен гөрі, оқырманның талғамына жүгінген дұрыс. Әсіресе, бір ақындар болады, өлең оқырдың алдында өлеңге түсінік жасайтын. Проза мен поэзияның жілігін шағып, майын ішкен әдебиеттанушылардың өзі сенің жазған дүниеңе басқаша баға беруі мүмкін. Не десек те оқыр­манның бағасынан артық әділ баға жоқ.

– Әңгімеңізге көп рақмет!

Әңгімелескен Мөлдір РАЙЫМБЕКОВА