---

– Тәуелсіздікке дейін біздің барлық тарихымыз «Қа­зақ жерінде мемлекет болмаған» деген принципті бас­шылыққа алып жазылды. Әдетте қазақ мемлекеттілігі туралы әңгіме тек 1920 жылы құрылған Кеңестік Қазақ автономиясынан басталатын. Өйткені, қазақ бастан өткізген көшпелілердің қоғамы және олардың бабалары құрған Орталық Азиядағы мемлекеттік құрылымдар, нақ­тырақ айтар болсақ, Сақтар мемлекеті, Қаңлы қа­ғанаты, Үйсін мемлекеті, Ғұндардың мемлекеттік одағы, Түркі қағанаттары, Түргеш, Қарлұқ, Қарахан, Оғыз, Қарақытай хандықтары және Алтын Орда тұсындағы әр түрлі ордалар, әсіресе, Қазақ хандығының бастауы болған Ақ Орда мемлекеті және Қазақ хандығының өзі де шын мәнінде көшпелілер қоғамынан өсіп шығып, өркен жайған мемлекеттік бірлестіктер еді. Марксизм-ленинизм идеясының тарихқа деген таптық ұстанымында көш­пелілік отырықшылықтан бұрынғы және артта қал­ған, дәлірек айтсақ, феодалдық-консервативтік қоғам ретінде қарастырылды. Мұндайда кеңестік тарихнамада шын мәнінде көшпеліліктің өзінің о баста, адамзаттың ал­ғашқы даму дәуірлерінде отырықшылықтан өсіп шық­қаны қасақана ескерілмеді. Сондықтан да, жо­ғарыда аталған көш­пелі­лердің күшімен құрылған мемле­кеттер жоғары сатыдағы, кемел, классикалық  мем­­ле­кеттік жүйеге жатқызылған жоқ. Бүгінде, тәуел­сіздік тұсында ғана  аталған мемлекеттік жүйелер тарихымызда енді зерттеле бастады. Тарихымыз мәселеге жаңадан барған жағдайда «Қазақ жерінде мемлекеттілік болмаған» деп айтушылардың жаңсақ пікірлеріне дә­лелді тойтарыс беру, әрине, оңай емес. Яғни ең алғаш аталған және т.б. көптеген мемлекеттік құрылымдар тарихы жан-жақты және жүйелі зерттелуі тиіс.

Гүлжауһар КӨКЕБАЕВА,
тарих ғылымдарының докторы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры:
– Кейбір көр­ші­леріміздің «Бү­гін­гі егеменді Қа­зақ­стан мемлекеті құрылғанға дейін қазақ же­рінде мемлекет мүлде болмаған» деген сө­зі біздің тарих ғылымының немесе тарих­шы­лардың әлсіздігінен туып отырған жоқ. Оның сыры тереңде жатыр. Ең алдымен бұл Кеңес Одағы ыдыраса да, көпұлттылығын сақтап қалған көрші елдің алдағы уақытта мем­лекеттік тұтастығын сақтап қалуға ба­ғытталған саясатына ғылыми-теориялық не­гіз іздеуімен тікелей байланысты шықты. Нақ­тырақ айтсақ, бұрынғы Ресей им­пе­рия­сының құрамындағы «бұратана» халықтар мекендеген жерлерді патша өкіметі отарлап алған жоқ, олар Ресейдің өз жері екен­дігін дәлелдеу қажет болды. Бұл әрекет Ре­сей тарих ғылымында фронтир теориясын жаңғыртудан басталды. Фронтир тео­риясының шығуы американ ғалымы Фреде­рик Джексон Тёрнердің есімімен бай­­­­­­ланысты. «Американ тарихындағы фрон­тир» деп аталған еңбегінде Ф.Д.Тёрнер Америка тарихында өзінің кеңістігін үнемі ұлғайтып отыру айрықша маңызды болды, сондықтан Америка тарихы негізінен ал­ғанда Ұлы Батысты игеру тарихы болды деп жазған болатын. Ф.Д.Тёрнердің зерттеулері нәтижесінде американ тарихнамасында «фронтир» деген түсінік енгізілді. Фронтир – АҚШ жеріндегі қоныстану­шы­лардың үн­дістер мекендеген жаңа жерлерді игере оты­рып, өз кеңістігін кеңейту шекарасы, «ва­р­варлық пен өркениеттің кездесу шекарасы».
Кеңестік кезеңде фронтир теориясы қат­ты сынға ұшыраған болатын, өйткені ол «отарлау» түсінігін «игеру» түсінігімен ауыс­тырып, отарлау саясатының марксистік тео­риясын жоққа шығарған болар еді. Ал кеңестен кейінгі Ресейде американдық фрон­тир теориясы қайта жаңғыртылды. 1996 жылы Томск қаласында «Американдық және сібірлік фронтир» тақырыбында кон­фе­ренция өтті. Конференцияда айтылған негізгі идеялар Сібірді Ресей отарлап алды деген түсінікті «игерді» деген түсінікпен ауыс­тыруға бағытталды. Осы теорияға сәй­кес тек Сібір мен Қиыр Шығыс қана емес, Орал өңірі, Кавказ, Орта Азия мен Қазақстан түгелдей фронтир, яғни «жабайылық пен өр­­кениеттің кездескен жері» немесе Ре­сейдің «игерілген» және «игерілмеген» жер­лері болып табылады.
«Фронтир» түсінігіне жүгіне отырып, қа­зақстандық автор Д.Тебаев былай деп жазады: «Батыстың отарлық империяларымен (Габсбургтер империясы, Британ империясы, Испан империясы, Француз империясы) салыстырғанда Ресей шекаралары айқын түрде анықталмаған біртұтас империя болды, ал басқаларының шекаралары нақты анық­талған болатын». Алайда, бұл автор өзі ай­тып отырған «айқын түрде анықталмаған» ше­каралардың ар жағында Еуразия тари­хын­да елеулі роль атқарған «Түркістан» деп аталған тарихи аймақтың жатқанын ескер­мей­ді. Осы еңбектен тағы бір үзіндіге тоқта­лайық: «Осыған қатысты алғанда Ресей та­рихын фронтир теориясы аясында қарай оты­рып, біз Ресей империясы тұтас геосаяси кеңістігінде оның шекараларының қа­лып­тасу ерекшелігін түсіне аламыз. Сол ше­­караның қалыптасуының өзі өзекті болып табылады, ол біздің ойымызша, клас­си­­калық фронтир болды және Ресей им­периясының Далалық шекарасын өзгерте және үнемі жаңарта отырып, империяның табиғи шекараларына қарай жылжумен болды». Ол кезде «империяның табиғи шекаралары» қай жерде болды екен? Мүмкін ол Еділдің бойында болған болар, өйткені Еділдің шығысында славян емес халықтар тұрды емес пе? Жоқ, жоғарыда аталған ав­тордың айтуынша, «империяның табиғи ше­каралары» Қиыр Шығыста болыпты, осы «табиғи шекараларға» жету империяның басты мақсаты болыпты. Ол мақсатты орын­дау үшін Оралдан Байкалға дейін ор­наласқан түркі халықтарының жерін «игеру» қажет болған. Егер осы айтылғандарды мойын­дайтын болсақ, онда біз отарлық бас­қыншылық болған жоқ, тек қана «ше­ка­ралардың кеңеюі мен игеру» болды деп мойын­дауымыз қажет. Бұл идеяны дәлелдеу үшін сол «игеріліп» жатқан жерлерде мем­лекеті болмаған, мемлекет құру деңгейіне жете алмаған, артта қалған халықтар тұр­ғанын көрсету қажет қой. Сондай мақсатпен Сібір тарихшылары Қазақ хандығы шын мә­ніндегі мемлекет емес, ол алғашқы қауым­дық қоғамның ыдырау кезеңінде қалыптасатын «көсемдік» деп дәлелдеуге ты­рысады. Мәселен, В.А.Моисеев 2001 жылы Барнауылда шыққан «Ресей-Қа­зақ­стан: заманауи мифтер мен тарихи шындық» деп аталған еңбегінде: «Қазақ хандары іс жүзінде мемлекеттік құрылымдардың билеушісі болған жоқ, олар әскербасылар мен көсемдер болды. Қазақ хандығы – шартты түрде алынған атау. Ресейге қо­сы­лар қарсаңда және қосылғаннан кейінгі алғашқы жылдарда бұл хандық рулық-тайпалық құрылымдардың болбыр одағы болды, ол көшпенді шаруашылықтың ішкі табиғатына орай өз бетінше дамуға және мемлекеттілік құруға қабілетсіз еді», – деп жазған. Алайда, тап осы автор 1991 жылы Ал­матыда шыққан еңбегінде Қазақ хан­дығының құрылу тарихын айта келіп, мынадай қорытынды жасаған болатын: «Бірнеше онжылдықтардан кейін Қазақ хандығы қуатты көшпенді мемлекетке айналды». Бұл пікірлер бірін-бірі жоққа шығарады. Егер ғылыми тұрғыдан қарасаңыз, 1991 жылғы пікірі шындық, онда 2001 жылғы пікірі бел­гілі бір саяси мақсаттан туып отырғаны ай­дан анық. Демек, қазақ мемлекеттілігінің те­рең тарихын жоққа шығару көрші елдің өзіндік саяси мақсатынан туындап отыр.

Нұрлан АТЫҒАЕВ,
тарихшы, Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты директорының орынбасары, тарих ғылымдарының кандидаты:
– Бар кінәні тарихшыларға арта салу, әрине, оңай. Біз мынаны түсінуіміз керек, ғы­лыми жаңалық ә дегенде ашыла салмайды. Қазір Иран, Қытай, Түркия, Ресей мұра­ғат­тарында Қазақ хандығына қатысты тың де­ректер табылуда. Ал ол деректерді табу үшін, іздеу үшін бірнеше жыл уақыт кетеді. Мұ­рағаттарда көз майыңды тауысып отыр­ғаныңда тапқаның кішкентай ғана дерек болуы мүмкін. Шетелдерге барып-келу, бө­тен елде тұру, тамақтану – бәрі қаражат. Де­ректі тапқан соң оны сатып алуың керек. Қазір өкінішке қарай, ғылымда ондай қар­жы жоқ. Ғылымға деген өкіметтің де көз-­қа­расы жақсы емес, гуманитарлық салаға қар­жы өте аз бөлінеді. Мысалы, алпысқа тар­та адам жұмыс істейтін біздің инс­титут­тың ғылыми зерттеулерге алған қаржысы – 70-80 млн. төңірегінде ғана.
Қазақ хандығының қалтарысты тұста­рын зерттейік деп, 550 жылдық мерейтойы­мыз­дың аясында, билікке түрлі ұсыныстар, жо­балар да беріп көрдік. Бірақ біздің жобалар шет қалды. Қаржының көбі той той­лауға ке­тіп жатыр. Иә, көптеген университеттерде бірталай конференциялар сол оқу орын­да­рының өз қаржылары есебімен ұйымдас­тырылып жатыр. Ол оқу орындары мұндай кон­ференциялар үшін шетелдерден ғалым­дар шақырады. Қалған ғылыми мақалалар легін толтыру үшін өз универ­ситетінің ұстаз­дарына мақала жаздыртады. Өмір бойы басқа тақырыпты төңіректеген ғалымдар енді 5-6 кітап оқып алып, Қазақ хандығы ту­ралы жаза бастады. Шетелде қазақ хан­дығы тарихымен айналысатын маман мынау деп Т.Сұлтановтан басқа ешкімді көр­сете алмайсың. Ал біз, қазақ тарихын жаз­са болды, ондай конферен­цияларға шет­елден қаптатып ғалымдарды шақы­ра­мыз келіп. Сөйтіп, қазіргі замандағы Қа­зақ­станды, Кеңестік кезеңдегі Қазақ­станды жаз­ған шетелдік ғалымдардың бәрін ша­қы­рып жүрміз. Сөйте тұрып, барлық қаржы кө­зін басқа жаққа салып жіберіп, отандық тарихшылардан тың жаңалық дәмететініміз бар. Мем­лекет­тілігімізді құрметтеу үшін той-думаннан өзге мәселелердің бар екенін түсінбейінше, жағдай осы қалпында қала бермек.

– Тәуелсіздік тұсында «Мәдени мұра» жә­не президенттік «Тарих толқынында» тә­різ­ді бағдарламалар шетелдердегі кейбір де­ректерді айқындай түсуге және оларды өзі­мізде жариялауға мүмкіндіктер берді. Алайда, деректерді жинай беру – тарихты жазу емес. Олардан шаң басып жататын жа­ңа мұрағат қорларын жасағаннан еш­теңе ұтпаймыз. Ақиқатын айтар болсақ, кейбір мұрағаттар жеткілікті кезеңнен де ел оқитын тәуір тарих жазып бере алмай отыр­ғанымызға кімді кінәлай аламыз?! Қа­зіргі кезеңде «біздің тарихи деректер шетелде жатыр» деген сөз тарихымызды жазудан қашатын, бірақ шетелге қыдырып бару­ды әдетке айналдырған кейбір адам­дарға жақсы сылтау болды. Шет елге барып келіп Қытай императорына ат жетектеп бар­­ғандардың немесе Еуропа музейлерін­дегі ескі алаша мен сырмақтың суреттерін тарихи дерек ретінде бізге алып келіп, олар­ды құнды дерек ретінде қайта-қайта көр­се­тіп жүрген өзіміздің зерттеуші сы­мақ­тары­мыз баршылық. Олар әдетте, араб, парсы, қытай және т.б. тілдерді жақсы білетіндерін ал­ға тартады. Шын мәнінде орта ғасырлар­да­ғы деректерді аталған елдердің бүгінгі зерттеушілерінің өздері де оқи алмайды. Бұл арнайы дайындықты қажет ететін ма­ңызды нәрсе. Осындайда «аңқау елге арамза молда» деген мақал еріксіз еске түседі. Орта ­ға­сырлардағы Әбілқайыр, Шайбани тәрізді та­рихи тұлғалардың сиқы кекесінмен бұр­маланып бейнеленген суреттерін шетелден алып келіп, дерек ретінде ұсына­тын­дар да өз арамызда. Мұндайда мынаны ескер­ге­ні­міз жөн болар еді: шын мәнінде, біздің та­рихымызға қажетті деректердің 80%-ы ТМД-ның және өзіміздің Қазақ­стан­ның мұрағат қорларында жатыр. Бүгінге дейін бас­па бетінен жарық көрген араб, қытай, моң­ғол, парсы және еуропа деректері де тарихты жазамын деген кісіге аз дерек емес. Шыңжаңдағы Ғылым академия­сын­дағы қазақ бауырларымыз да ежелгі қытай жылнамаларын 4 кітап етіп қазақ тіліне ау­дарып тастады. Өкінішке қарай, бүгінгі таң­да осы деректерге сүйеніп, тарихты жүйе­­лілікпен шұқшия жазып жатқандар сау­сақпен санарлықтай. Оның есесіне үкімет­тен ақша алып, шетелден жоқ дерек­терді «іздеп», босқа сабылып жүргендер көп. Бұлай бола берсе, біздің жүйелі тарихымыз жиналған деректер көмбесінің астында қалып, ешқашан жазылмайды.

Гүлжауһар КӨКЕБАЕВА:
– Соңғы жылдарда тарихы ғылымы Қа­зақ хандығының тарихын зерттеуде айтар­лықтай табыстарға жетіп отыр. Берекет Кә­рібаевтың «Қазақ хандығының құрылу та­рихы» атты аса көлемді монографиясын, Талас Омарбековтың «Қазақ түркілерінің мем­лекеттілігі: қағанаттар, ұлыстар мен хан­дықтар баяны» атты еңбектерінің, Ордалы Молдалыұлы бастаған ғалымдар дайын­даған «Қазақ  хандығы» энциклопедиясының маңызы аса зор екені даусыз. Ирина Ерофеева жақында ғана қазақ хан-сұлтан­да­рының және Бопай ханшаның 811 хатын түсін­дірмелерімен 2 томдық кітапқа басып шы­ғарды.

Нұрлан АТЫҒАЕВ:
– Менің өз пікірім, біз деректермен жұ­мыс істеп үйренуіміз керек. Әйтпегенде өзі­­мізде бар бірнеше кітапты оқып алып, та­­рих жазғысы келіп жүргендер аз емес. Ал де­­ректерді білу үшін ол кәсіби маман ғана емес, сол деректерді «сөйлете» алар Шығыс тіл­дерін де жетік меңгеруі керек. Мәселен, «Та­рихи Рашиди»-ді көп пайдаланамыз. Ал оның орысша аудармаларында кемшіліктер бар. Сондықтан маман ең әуелі түпнұсқамен жұмыс істей алуы керек.
«Тарих толқынында» атты бағдарлама ая­сында Қазақстанның 21 ғалымы шетелге сапарлап, қазақ тарихына қатысты деректер іздеді. Қытай, Иран, Моңғолия, Еуропа елдері, жақын маңдағы көршілес елдерге барып, қазақ тарихына қатысты бірталай ма­териалдар жинақтады. Қазір ол деректер өңделу үстінде. Деректерді аудару мәселесін де айтуымыз керек. Себебі, оны кәсіби ма­ман аударуы, кейін оны кәсіби маман ғы­лы­ми айналымға енгізуі керек қой. Де­рек­терді кәсіби деңгейде өңдеумен айналысып жүрген мамандардың аздығы бұл салаға да өз кесірін тигізуде. Қазір жастар ғылымға жо­лағысы жоқ. Ғылымның қаражаты өте тө­мен болғандықтан, ғылымның абыройы да төмендеп кетті. Деректерді кәсіби түрде ау­дара алатын, араб, парсы тілін еркін мең­герген мамандар, айлығы аз жерде жалғыз жа­лақыға телміріп отырғанша, өзге бір жер­де аудармашы болып жұмыс істеуге ұм­тылады.
Әрі ғылыми зерттеулердің нәтижесі бір­ден көзге көрінбейді, тиісінше маман дер уағында еленбей, тасада қалып қояды. Ай­лығы аз, өзі көлеңкеде отырған мұндай ма­мандыққа жастар несіне қызығады?
Сонда да жұмыстар жасалынып жатыр. Мы­салы, Қытайдан әкелінген деректерді ғы­лыми айналымға енгізу бойынша Бақыт Ежен­хан, Нәбижан Мұхамедханұлы сияқты ға­лымдар жақсы еңбек етіп жүр.

– Қазақ хандығы ту тіккен кезеңдегі ор­­тақ геосаяси жағдай қандай еді? Еу­ро­па та­ри­хы деп аталатын, әр түрлі оқыр­­манға ар­налған түрлі ғылыми, та­нымдық кітаптар легі көп. Орта Азия та­рихы бұл фонда жұтаң бо­лып көрінуі­нің себебі неде?

Талас ОМАРБЕКОВ:
– Қазақ хандығы өзі тәрізді көшпелі мем­лекеттердің ортасында пайда болды. Ол солардан бөлініп шықты. Атап айтар бол­сақ, Қазақ хандығының солтүстік-баты­сын­да Шайбанидтер мемлекеті, ал батысында Ноғай Ордасы, оңтүстік-батысында Бұхар жә­не Хиуа хандығы, оңтүстігінде Әмір Темір мұрагерлерін талқандаған Мұхаммед Шайбани бастаған Өзбек мемлекеті, шығысында Жоңғар хандығы орналасқан болатын. Осын­дай жағдайда бұл мемлекеттердің бәрі өздерінен әлдеқайда қуатты отырықшы орыс және қытай державаларына жал­тақ­тап өмір сүрді. Қазақ хандығын зерттеймін де­г­ен кісілер осы геосаяси жағдайды ес­керуі керек. Қазақ хандығының тарихын жазамын деген тарихшы оны бүгінгі көзбен емес, сол заманның адамының көзімен қарастыруы тиіс. Яғни Қазақ хандығының та­рихын жазу үшін сіз көшпелі болуыңыз, рулық-тайпалық құрылымды, исламдық сопылық қағидаларды жақсы меңгеруіңіз және түсінуіңіз қажет. Бұл білімге қатысты болса, енді осы тарихты жазу мәселесі тағы да күн тәртібіне шығады. Өкінішке қарай бұлардың бәрін жатық та тартымды тілмен жазып, оқырманға жеткізетін тарихшылар бізде өте аз. Олардың біразы тіптен қазақша да жаза алмайды. Қазақша жаза алатындары қазақтың қасаң ғылыми тілін меңгер­генімен, әдеби халықтық тілінен мақұрым қал­ған. Сондықтан да бізде тарихи таным­дық әдебиеттер өте аз. Бұл, әрине, орыстандыру бағытын ұстанған кеңестік жүйеден қал­ған кемшілік. Ол кезде тарихымыз орыс тілін­де жазылатын еді ғой. Ал халыққа ар­нал­ған тарихи танымдық түсінікті әде­биет­терге мүлде мән берілмейтін. Енді біздер дайындап жатқан жас тарихшылар өсіп-же­тіліп халыққа қажетті өнімдерді бергенше уақыт қажет.
«Елу жылда ел жаңа» деген осы.

Нұрлан АТЫҒАЕВ:
– Орта Азия елдері туралы айтар болсақ, Өзбекстан, Қырғызстан ғалымдарымен байланыстарымыз бар. Ортақ оқулық жазу мәселесі Кеңес өкіметі тұсында айтылған. Сол кездің өзінде бұл жоба жүзеге аспады. Өйткені, әр республиканың өз мүддесі, өз амбициясы бар. Қазір тәуелсіздік алған ол елдердің өз идеологиясы дәуірлеп тұр. Бүгінгі тарих ғылымындағы мәселелеріміз ортақ болғанымен де, ортақ оқулық жазу ісі әлі біраз күттіретін болар.

– Керей мен Жәнібектен басталған хан­дар көші туралы халықтың білетіні теңіздің тамшысындай ғана. Олардың ел­дікті, мемлекеттілікті құрудағы ең­бектері жеке-жеке зерттеліп, қомақты дү­ние болып шығатын күн қашан туады?

Талас ОМАРБЕКОВ:
– Иә, қазақ хандарының әрқайсысының өмі­рі мен тағдыры жеке әңгіме етуге тұрар­лық­тай үлкен ерліктерге, шатасқан әлеу­мет­тік-саяси қайшылықтарға, терең дип­ло­ма­тиялық қарым-қатынастарға толы. Олар­ды Еуропа және орыс деректерімен ға­на біржақты емес, дәстүрлі қазақ де­рек­тері­мен баяндаған тартымды, өмірге жа­қын, әрі шынайы болар еді. Саясат үшін орыс патшаларын және қытай императорларын қазақ хандарының амалсыздан көтермелеп дәріптегендері белгілі. Мысалы, жүрек жұтқан ең даңқты ханымыз Ке­не­сарының өзі де І Николайды «Ұлы патша» деп аспандатқан еді. Осындай диплома­тия­лық, астарлы ұстанымдарды жеріне жеткізе баян­дау үшін ауыз әдебиетінің үлгі­лерін, жы­раулар мұраларын, әсіресе, Қытай қа­зақ­тарының «Бабалар сөзі» жина­ғына енген және т.б. тарихи мұраларын, басқа да ауыз­ша тарих деректерін жазба деректермен салыстыра отырып пайда­ланғанымыз жөн. Орайы келгенде айта кетер нәрсе, орыс тілді зерттеушілеріміз қазақ хандары та­рихын зерттеуде Қазбек бек Тауа­сарұлы­ның «Түп тұқияннан өзіме шейін», Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының «Шипалық баян» тәрізді хал­қымыздың өзінің төл мұраларының маңы­зын әлі күнге дейін түсіне қойған жоқ.

Нұрлан АТЫҒАЕВ:
– Қазақ хандығы тарихы 200 жылдан аса уақыт зерттеліп келеді. Шоқанның ма­қа­лалары, зерттеулері бар. Вельяминов-Зер­новтың Қазақ хандығына арналған үл­кен еңбегі бар. Содан бергі уақытта Қазақ хандығының тарихы толықтырылып келеді. Әрине, деректер аз, шашыраңқы. 1969 жы­лы «Материалы по истории Казахстана» де­ген үлкен зерттеу еңбек жарық көрді. Оған Қазақ хандығына байланысты үлкен құ­жаттар енген.
Бүгінгі күні де тарихымызға, Қазақ хан­ды­­ғына қатысты жарық көріп жатқан ең­бек­тер аз емес. И.Ерофеева орыс мұ­ра­ғат­та­­рында Қазақ хандығы тарихына бай­­­­ла­нысты материалдар шығарды. Екі том­дық тарихи құжаттар жинағының «Эпис­толярное наследие казахской правящей элиты 1675–1821 г.г.» деп аталатын ал­ғашқы томдығы да өте маңызды. Бұл кітапта қазақ хандары мен билерінің, ел басқарушы өкіл­дерінің 800-ден аса хаты берілген. Мұның бәрі Қазақ хандығы кезеңінің жаңа бір тарихи қырларын көрсетпей ме?

– Бір кездері тарихты оқытудың саясаты солай болған шығар, хандық мәр­тебесін төмендетіп көрсету керек болған шы­ғар. Ал осы күні бізді хандар билеген ке­зеңнің бар шындығы ашылып болды ма? Тарихқа деген әділетті көзқарасты қа­лыптастырудың жолын қаншалықты ұста­нып отырмыз?

Талас ОМАРБЕКОВ:
– Қазақ хан­ды­ғының мерейтойын мере­ке­леу негізінен алғанда саяси науқандық жә­не мәдени ша­ра екенін түсінуі­міз керек. Шы­найы зерттеулер бір жылдық емес, көптеген жыл­дарға созы­латын, зерттеуші­лердің табанды да қа­жырлы еңбектенуін қажет етеді. Ең алдымен Қазақ хандығының құрылуының және нығаюының, сондай-ақ, күйреуінің мето­до­логиялық және теориялық мәселелері ашыл­ған жоқ. Бұл аса маңызды мәселе өзі­нің зерттеушілерін күтіп жатыр. Сонымен бірге, бас-аяғы 40-тан асатын қазақ хан­да­рының тарихымыздағы саяси, әлеуметтік ролі де айқындала қойған жоқ. Біз тіптен әлі күнге дейін кәсіби тарихи жаз­баларымызда Әз Жәнібек, әз Тәуке атау­ларындағы «әзиз» ұғымына да Құран тілімен түсініктеме бере алған жоқпыз. Қасымның, Есімнің «жол­дары», әз Тәукенің Жарғылары әлі күнге дейін біржақты, алып қашты сарынмен, сан қилы түсіндіріліп келеді. Олардың мем­ле­кеттік саяси-әлеуметтік маңызы да ашыл­ған жоқ. Зерттеушілердің бұл мәселелерде пікірлері де алуан түрлі. Бәріміз бір тоқтамға қашан келеріміз белгісіз. Аталған хандардан даңқы кем емес Тәуекел, Шығай, Хақ­на­зар, Жәңгір тә­різді тұлғалар да аз емес. Олардың да ғылыми-танымдық бейнесі то­лық жасалған жоқ. Жалпы, бір сөзбен айтар болсақ, біз Қазақ хандығының тарихын зерт­теуді енді ғана бастадық. Елбасымыз мұрындық бол­мағанда, бәлкім, бұл мәселені зерттеу қа­жет­тігін де естен шығарып алар ма едік.

Гүлжауһар КӨКЕБАЕВА:
– Қазақ хандығының тарихына қатысты де­ректерді жинақтау, басып шығару, нақты фактологиялық зерттеулер жасау аса қа­жетті қадам. Алайда, сонымен қатар, қазақ мем­лекеттілігінің қалыптасуын шетел­дер­дегі, Ресейдегі монархиялар тарихымен са­лыс­тыра зерттесек, тарихтың шындығын ашуға жақындай түсер едік. Мәселен, Ресей тарихшылары Қазақ хандығын «көсемдік» десе, біздер оның сол орта ғасырларда шет­елдерде қалыптасқан өкілдік-сословиелік монархия болғандығын дәлелдеуге тиістіміз. Көсемдікте биліктің тұрақты органдары жә­не заңдар болмайды, тек әдет-ғұрып қа­на бар. Ал Қазақ хандығының «Жеті жар­ғы­сы» – заңдар жинағы. Демек, осы бір қара­пайы­м салыстырудың өзі Қазақ хандығының әлдекімдер айтқандай «көсемдік» емес, нағыз мемлекет болғанын көрсетеді. Қазақ хан­дығының мемлекеттік формасын өкіл­дік-сословиелік монархия деп сипаттауға болады. Егер ең басты белгілері бойынша са­лыстырсақ, біз Қазақ хандығының мем­ле­кеттік-құқықтық мазмұны жағынан Мәс­кеу мемлекетіне (Бір орталыққа бағын­ған Орыс мемлекетіне) ұқсайтындығын байқай­мыз. Еуропада сословиелік-өкілдік монар­хия­лар Ресейге қарағанда ертеректе құ­рыл­ды, ал Ресейдің орта ғасырлардағы дамуы негізінен Қазақстан мен Орта Азия же­ріндегі мемлекеттермен деңгейлес болды. Орыс мемлекеті жалпы шығыс славяндар қатарынан бөлінген орыстардың бірінші этникалық мемлекеті болса, Қазақ хандығы жалпы түркілерден бөлінген қазақтардың бірінші этникалық мемлекеті еді.
Ұлттық тарихты зерделеудегі үлкен мә­селе – тарихи оқиғаларға, тарихи тұлғалар­дың іс-әрекетіне баға бергенде көптеген та­рихи түсініктерді бұрынғы кеңестік идеология тұрғысынан қолданып жүргеніміз қын­жыл­тады. Мәселен, «Алаш» қайраткер­лерін кеңес өкіметіне, большевиктер партиясына қандай көзқараста болғанына қа­рап, бағалаймыз, тіпті осының нәтижесін­де қай­шылықты пікірлер пайда болады. Алаш қайраткерлерін ұлт тәуелсіздігі жолында күресуші ретінде көрсете отырып, Алашорда мен Қоқан автономиясы талқан­далған соң олар «контрреволюция жағына шықты» деген пікір айтамыз. Демек, сонда большевиктер революционер, ал алашшылдар контрреволюционер болғаны ғой. Ал мүм­кін большевиктердің өзі контрреволюционер шығар деген сұрақ біздің ойымызға кел­­мейді, өйткені кеңестік кезеңнен қа­лып­тасқан 1917 жылғы қазандағы «социалистік революция» туралы идея ойымызға әбден берік орныққан, сондықтан большевик­тер­дің өкімет билігін басып алуын контрреволюция ретінде қарау идеясына әншейін бір «сан­дырақ» сияқты қараймыз. Ал шынды­ғын­да, алашшылдар 1917 жылдың ақпа­нындағы революция берген демократиялық бостандықтарды, Құрылтай жиналысы идея­сын, ұлт-азаттық күресті парламент ше­гінде саяси әдістермен жүргізу мақсатын көз­деді. Сондықтан олар осы идеяны аяққа тап­таған, Құрылтай жиналысын қуып тарат­қан большевиктердің контрреволюциясына қар­сы күресті. Ұлттық тарихты зерделеу мен бағалауда бірінші орын біздің еліміздің тарихшыларына берілуге тиісті, ал біз әлі күнге «Алашорда» тарихын бағалауда Ресей зерт­теушісі Д.Аманжоловаға жалтақтап, соның зерттеулеріне сүйеніп, алашшыларды «контрреволюция жағына шығып кетті» деп «қынжыламыз».

Нұрлан АТЫҒАЕВ:
– Қазақ хандары туралы материалдар Шығыс, Еуропа, орыс деректерінде бар, солардың бәрін жинақтап, тың деректердің негізінде тарих жаңадан жазылуы керек. Хандығымызға қатысты бұрынырақта тұр­пайы көзқарас көп болды. Бүгінде олардың нақты тарихи тұлғасына үңілу үшін деректермен жұмыс істемей болмайды. Мысалы, мен біраз уақыт бұрын қазақ хандарының мемлекеттік атрибуттарына байланысты мақалалар жаза бастадым. Солардың бірі – қазақ хандарында тақ пен тәж қандай болған деген ойды негіздеуге тырыстым. Парсы деректерінде біздің хандардың тақта отырғаны туралы мысалдар кездеседі. Өзіміздің ауыз әдебиетінде де хан тағы, тәжі туралы мысалдар жеткілікті. Иран Респуб­ликасындағы кітапханалардың қолжаз­ба­ларда Қасым ханның тағы мен тәжі су­рет­теледі. Мемлекеттіліктің бір белгісі – төл ақ­шасы десек, біздегі төл ақша туралы, ор­та ғасыр тарихшысының «Қазақтың Тұр­сын ханы Тәшкенде ақша соқты» деген сөйлемін ғана мысалға алып жүрдік. Ол жазбаша ға­на жазылған дерек еді. Сол Тұрсын хан шығарған монетаны енді көзбен көріп жатырмыз. Оның біразы Эрмитажда тұр, бі­разы Өзбекстаннан табылды. Бірнашева д­еген нумизматикамен айналысатын ғалым бар. Сол кісі Тәуекел хан басқан ақшалардың барын анықтады. Мемлекеттіліктің бір ны­шаны ретінде халықаралық қарым-қатынас­тарды атасақ, Осман империясымен қарым-қа­тынастарымыз туралы деректер та­­­былу­да. Осман патшаларының хаттарында «Біз Қазақ ханымен мұсылман ретінде ағайын­быз» дейді. Ноғай билеушілері де Қазақ және Осман билеушілерінің байланысы тура­лы жанама деректерде атап өтеді. Түр­кияда қазақ ханы Қайыптың Осман сұлтаны үшінші Ахмедке жазған хаты табылды. Бұл да дипломатиялық қарым-қатынастың бір белгісі. Хат соңында ханның мөрі де бар. Мөр де – мемлекеттіліктің бір символы.
Жалпы, айта берсек, зерттейтін мәселе әлі көп. Шыны керек, біздің институттан аз-мұз жалақыға жанкештілікпен еңбек етіп, қазақ тарихының әр бетін құрақтастай ұсақ-ұсақ деректердің қиындыларымен ерінбей-жалықпай толықтырып отырған үлкен буынға, жалпы әріптестеріме ерекше рахмет айтар едім.

– Қазақ хандығын құруда қай хан қан­дай роль атқарды? Елдің шекарасын кеңейту, көршілермен дипломатиялық қарым-қатынасты ұстану, елдің ішкі бір­лігін нығайту, елішілік түрлі әлеуметтік институттардың бірінің ролін әлсіретіп, екін­шісінің ролін ұлғайту мәселесі қай ханның тұсында басымдық танытты? Қай ханның тұсында халықтың саны ар­­тып, қай  ханның тұсында ел үркіншілік за­манды көп көрді?

Талас ОМАРБЕКОВ:
– Қазақ хандарын саяси-қо­ғам­дық жә­не қай­раткерлік қыз­­­мет­теріне сәй­кес не­гізі­нен бірнеше топқа топтастыруға болады. Ал­ғашқы топқа әрине, Керей, Жәнібек, Бұ­рындық, Қасым тәрізді Қазақ хандығының не­гізін қалаушылар, оның аймақтық ауқы­мын айқындаушылар жатары сөзсіз. Олардан соң екінші топқа Мамаш, Тахир, Қо­жах­мет тәрізді Қазақ хандығын әлсіретіп алған хандар жатады. Сонымен бірге, Қазақ хан­дығын мемлекет ретінде қайта күшейткен хандар да бар. Олардың қа­та­рында, әрине, Хақназардың, Тәукенің, Есімнің, Жәңгірдің, Абылайдың орны бөлек. Орыс жаулауы жағ­дайында геосаяси ахуалға бай­ланысты орыс патшасының кө­мегімен хандық жүйені сақ­тап ны­ғай­туға болатынына сенген қай­рат­керлер де бар. Олар Әбіл­қайырдан бас­талып Бөкейге, Жәң­гір­лер­мен жалға­сады. Мұн­дайда, әрине, отар елге ай­налған қа­зақ­­тың даласында дербес Хандық мем­­лекетті қай­тадан қал­пына кел­тіруге тырыс­қан Арын­ға­зы, Кенесары тәрізді ға­жайып тұл­ға­лар­ды да ұмытуға болмайды.

Нұрлан АТЫҒАЕВ:
– Мынаны есте сақтауымыз керек, қа­зақ хандарының ешқайсысы да кездейсоқ адамдар емес. Хан болу үшін ең бастысы – ел құрметі болуы керек. Кез келген елдің деректеріне үңіліңіз, біздің хандар туралы – «ел құрметіне бөленген» деп айтады. Ол құрмет қайдан келеді? Олар тамшылап төгілген термен, қасықтап төгілген қанмен, ел үшін сіңірген еңбекпен келеді. Қазақ хандарының ешқайсысын бөле-жара қа­рауға болмайды. Әр хан өз тұсында Қазақ хандығының нығаюы үшін жан алып, жан берді. Біз бабалардың сол ерлігіне лайықты баға бере алдық па? Қасым хан – ХV-ХVІІ ға­сыр деректерінің бәрінде қазақтың ең мойындалған ханы ретінде аталады. Парсы деректері Қасымды – «Ұлы хан» дейді. Дәл осы Қасым ханның басқаруы кезінде Қазақ хандығының территориясы қазіргі Қазақ­стан Республикасының аумағына жақын­дады. Дәл осы Қасым ханның кезінде бүкіл қазақ  ру-тайпалары бір шаңырақтың ас­тын­да бірікті. Қазақ хандығы туралы мә­лі­мет­тер көршілерге, Иранға, Сефифид мем­лекетіне дейін жетіп жатты. Ал сол Қасым ханға елі­міздің қай ірі қаласында көше атын бердік? Қай қалаға Қасым ханның ескерт­кішін ор­наттық? Қазақ хандығының бас­тауында тұрған Керей мен Жәнібектің өзіне екі бө­лек көшені қимай, қосақтап жалғыз көше бердік. Ірі-ірі қалаларымызда бей­мәлім адамдардың есімі берілген көше көп. «Ол кім болған еді» десеңіз, әлдебір аудан­дық партия комитетінің екінші хатшысы, әлдебір қалалық атқару комитетінің бірінші хатшысы болған екен дейді. Оларға қиған көше ат­тарын, мемлекетімізді нығайтқан хан­дарға бергіміз келмейтіні қызық. Бұ­рындық та Қазақ хандығының кеңеюіне еңбегін сіңірген тұлға. Хақназар хан – күй­зелістен құлдырап жатқан қазақ ханды­ғының ең­сесін қайта тіктеді. Жұлымдана бастаған жерін жиып, халқын біріктірді. Ел тарихында Еңсегей бойлы Ер Есім атымен қалған Есім ханның еңбегі бір төбе. Ішкі-сыртқы қа­рым-қатынастарда бағы жанған Тәуекел хан жеке-дара тұлға. Жетісудің жоңғарлар­дың басып алуына жол бермеген Салқам Жәңгір, жаңа низамымен елді тәртіпке ша­қыр­ған Тәуке хан – барлығы да мемлекетті нығайтқан еді ғой. Олардың әрқайсысына көше атын беріп, ескерткіштер орнатсақ, ұтыл­маймыз. Қайта өткенімізге құрмет көр­сеткеніміз емес пе?

– Қазақтың руға және жүзге бөлетін пси­хологиясы әлі де бізде бар. Бірақ одан қазақ зиян шегіп отыр деп ойламаймын. Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан және бізді алға жетелеген біздің менталитетіміздегі әлеуметтік-логикалық түсініктің нәтижесі. Қазақтың хандарының күш-қуаты оларды күшті рулар мен тайпалардың және жүздік деңгейдегі билердің, сұлтандардың, сондай-ақ, рубасыларының, рулық батырлардың қолдауына тікелей тәуелді болды. Қазақ батырлары алғаш рулық, онан соң жүздік деңгейіндегі батырлар ретінде көрінгені құпия емес. Қайшылықты тарихымыздың шындығын кімнен жасыра аламыз. Шын мәнінде төре тұқымы болғандықтан ешқан­дай жүзге жатпайтын қазақ хандарын өзінің руына және жүзіне тартып дәріп­тейтіндер де арамызда. Бұл бүгінгі күннің көрінісі. Мұндай пікірдің туындауы қазақ хан­дарының тарихын және өмірін жақсы біл­меуден болып отыр деп ойлаймын. Мысалы, Кіші жүздің азаматтары мақтаныш ететін атақты Әбілқайыр шын мәнінде Түр­кістанда туып-өскен. Қазақ хандарының көпшілігі дәл осылай, саяси-әлеуметтік ах­уал­ға сәйкес, өздері туып-өскен аймақ­тарда емес, мүлде басқа шалғай өлкелерде және басқа ру-тайпаларда хандық құрды. Сон­дықтан да әрбір қазақтың ханы қазақ­тың қай жүзінде хан болған­дарына қарамас­тан бүкіл қазаққа ортақ мемлекет қайрат­керлері болып табылады. Осыны хандарды өзінің аймағына тартып, меншіктенетін бүгінгі аза­маттарымыз ескерулері керек.

Гүлжауһар КӨКЕБАЕВА:
– Тарихтағы жеке тұлғалардың іс-әре­кетін зерттеуде және оны бағалауда бір­жақ­тылық бар екені рас. Бұған себеп – та­рих­шылардың, жалғыз тарихшылар ғана емес, бүкіл халықтың тоталитарлық санадан, тоталитарлық ойлау жүйесінен құтыла алмай жатқаны. Ол біздің тек қана бір-бі­ріне қарама-қарсы екі категориямен ойлауымыздан көрінеді. Мәселен, біз «ақ-қара», «жақсы-жаман», «жау-дос» деген анық­тауыш­­тармен ғана ойлаймыз. Ал осы қара­ма-қарсылықтардың арасында жатқан түр­лі-түсті бейнелерді, түстерді, бағыттарды көр­мейміз. Осыған орай біздің тарихи оқи­ға­лар мен тұлғаларға баға беруіміз де тек қа­на осы қарама-қарсы екі категорияға не­гізделеді. Тарихи қайраткерлердің өмірі мен қызметін зерттегенде көбінесе оның қоғамдық-саяси тұлғасын бейнелеу аз, ал оның өз әріптестерімен жеке кикілжіңдерін тізбелеп, жан-жақты талдаймыз.

Нұрлан АТЫҒАЕВ:
– Қазақ хандарының ешқайсысы жеке бір руға, атаға, жүзге тиесілі емес. Әбіл­қайыр Түркістанға әскермен келіп, жоң­ғар­ларға қарсы соғысқан кезде Кіші жүздің ға­на игілігін ойлаған жоқ, күллі қазақтың игі­лігін ойлады. Күллі қазақтың астанасы бол­ған Түркістанды сақтауға тырысты. Қа­зақтың бар ханы, тарихи тұлғасы – қазаққа ортақ. Ал олардың қазақтың қандай да бір жүз бөлімінің аумағында жерленуіне қарап оны сол жүзге ғана телуге болмайды.

– Қазақ хандығының көркем бейнесі осы күнге дейін түрлі шығармаларда жа­зылып келе жатыр дегенімізбен де, та­за тарихи шындыққа негізделген, сөй­те тұра ғылыми тұжырымдардан бұ­рын қарапайым халыққа ұғынықты та­нымдық тілде жазылған еңбектерді жа­рыққа шығару ісі қаншалықты жолға қойыл­ған?

– Кезінде Ілияс Есенберлиннің «Көш­пен­ділері» неге үлкен дүмпу туғызды? Әлі күн­ге қайталап баспа бетінен шығып келе жат­қан, өтімді кітаптардың қатарынан қал­мауының себебі неде? Өйткені, кітаптың та­рихи негізі бар. Ойдан құралған жоқ. Ме­нің  ұстазым Клавдия Антонова Пищулина­ның үйінде «Көшпенділердің» бір нұсқасы бар. Ілияс Есенберлиннің «Асқан ризашы­лықпен» деп жазған қолтаңбасымен. Демек, Есенберлин мұндай іргелі кітап жазарда тарихшылармен кеңескен, ақылдасқан, тарихи деректермен сусындаған. Әрине, әдебиетші ретінде әдеби-көркемдік дүние­лер де қос­ты. Сол себепті, оқуға тым ауыр ғылыми та­­рих­тан бөлектеу болған шығар. Ал мұндай кітап­тардың сиреп қалғаны тек тарих­шы­лар­дың кінәсінен емес екенін айтқым ке­леді.

Талас ОМАРБЕКОВ:
– Қазақ хандығы тарихына қатысты қа­­­ра­пайым халыққа ұғынықты және танымдық тілде жазылған еңбектерді жариялауда қазақ баспасөзінің биылғы мерейтой жылында көп іс тындырғанын айта кеткен жөн. Алайда, бұл істерде «әттеген-айлар» да бар­шылық. Кейбір біздің тарихшыларымыз ел­дің бәріне бұрыннан белгілі мәселелерді қайта көтеріп, республиканың беделді бас­пасөздерінде ешкім оқымайтын, қасаң тіл­мен жазылған мақалаларын тықпалап жа­риялатты. Жаңашылдық рухтан жұрдай мұн­дай жалпылама жазбалар оқырман жү­регіне жол тапты деп айта алмаймыз. Жал­пы, мәселені түсінікті де, ұғынықты та­нымдық тілде жазатын зерттеушілер бізде көп емес. Олай болса, қазақ баспасөзі ең алдымен «атағынан ел үркетін» ғалымдарды емес, тарихи мәселені халыққа жатық тіл­мен жеткізе алатын және елді елең еткі­зетін жаңалықтары бар мақалалар жазатын зерттеушілерді іздестірулері қажет еді. Осындай ізденушілік жағынан біздің жур­налистердің басқа ұлттың тілінде жарық кө­ретін басылымдардағы кейбір журналис­терден кем түсіп жататынын айтсақ, ағайын­дар ренжи қоймас деп ойлаймыз. Бұл тұр­ғы­­дан алғанда бизнесті өркендетуді көз­­­­­­де­ген жекелеген баспалардың тал­пы­ныс­тары назар аудартады. Өйткені, олар халықтың сұранысына ие болған жекелеген авторлардың Қазақ хандығына байланысты еңбектерін жариялап, елге ұсынып жатыр.

– Әңгімелеріңіз үшін рахмет!