Газетіміздің өткен нөмірлерінің бірінде Қытайда тұратын жазушы Жұмабай Біләлдің сұхбаты жарияланған болатын. Сол сұхбаттың кейбір тұстарын ұнатпаған ҚР Халық жазушысы Қабдеш Жұмаділов әдебиет сыншысы Әрмиябек Сағындыққа арнайы сұхбат беріп, Жұмабай Біләлдің шығармашылығына сын айтқан еді. Газет поштасына журналист Әлімжан Әшімұлынан Жұмабай Біләлұлының шығармашылығы мен сұхбат жайында жазған мақаласы келіп түсті. Біз әр екі жақтың да пікірін құрметтейтінімізді білдіре отырып, осы мақаланы жариялауды құп көрдік.

Жақында Қазақстанның Халық жазушысы Қабдеш Жұмаділовтің «Қазақ әдебиетіне» (№30, 19 шілде 2019 жыл) берген: «Мо Ян кім, Жұма­бай кім?» деген тақырыптағы сұхбатын оқып пікір білдіру керек шығар деп шештім. Біз алдымен Қабекең кәрін төккен «Жұмабай кім?» деген сұраққа аз-кем тоқтала кетелік.
Жұмабай Біләлұлы Шыңжаң­ның Тарбағатай аймағының Са­рыеміл елдімекенінде 1939 жылы туған. Алғаш медіреседе сауат аш­ып, артынан «Обалыкезең» бастауыш мектебінде және Дөрбілжін орталау мектебінде оқиды. Кейін оқуын Шәуешектегі гимназия­да жалғастырды. 1958 жылы Шыңжаң институтының, қазіргі Шыңжаң университетінің қытай тіл-әдебиеті факультетіне оқуға түседі. Өкінішке қарай, отбасы жағдайына байланысты оқуын екі жылдан кейін тастап ауылға қайтуға мәжбүр болады. Ауылы оның маңдайынан сипаған жоқ, бара салып қара жұмысқа жегіледі. Қытайдағы солақай саясаттың ызғары да оны айналып өткен жоқ. Ұзақ жылдар бойы қара сүргінде, жаныштауда жүрсе де қолынан қаламын тастамаған ол қойын дәптеріне шығармаларын түрте жүреді…
Демек, Жұмабай өмірі – қа­зақ өмірімен, дала тынысымен, ауыл тірлігімен қабысқан өмір. Әдебиет зерттеуші, профес­сор Чын Байжұңнің сөзімен айтар болсақ: «Жұма­бай жасампаздығында бай дала мәдениеті менмұндалап тұ­ра­ды. Ол қазақтың телегей теңіз ауыз әдебиетімен еркін сусындап, оны замана рухына сіңіріп, жасампаздықпен қайта жаңғыртып, ауыл адамдарының тіршілік тынысы мен рухани күйін жарқ еткізеді» («Қазақ дала хикаяларындағы жаңа өріс» мақаласынан, «Ұшқындар»).
Ал Қытайдың Халық ақыны, Мемлекеттік сыйлықтың иегері, шығармалары көптеген шетел тілдеріне аударылған, Нобель сый­лығынан үміткер Чын Уи Жұ­мабай шығармалары туралы жазған «Бүркемелі ойдың астары» деген мақаласында: «Ең маңыздысы, өз ұлтының өкілі ретінде Жұмабай туған жеріне терең тамыр тартып, жанарын адамзаттың асқарына тігеді. Ол өңірлік шеңберден асып төгіліп жалпылыққа қарай, даралықтың шеңберінен ары асып көркемдікке қарай, ұлттың шеңберінен алқып шығып, жаһандық кеңістікке қарай кетіп барады. Ол адамзаттың мұңын мұңдап және әлем тағды­рына шынайы назар аудару жолымен жоғары қарай өрлеп, үздік хикаяшылардың қатарына бірте-бірте қадам тастаған жазушы», – деп жазады.
Естеріңізде болса, жақында «Жас Алаш» (№58, 23 шілде 2019 жыл) газетінде ҚХР Ғылым ака­демиясы әдебиет зерттеу кафед­расының аға зерттеушісі ф.ғ.д Ли Жянжұнның «Ескерусіз жатқан есті сөздің зергері – Жұмабай Біләлұлы» деген мақаласы жарияланды. Осы мақаладан-ақ Ж.Біләлұлының қай деңгейдегі жазушы екенін білуге болады. Ол: «Жұмабайдың шығармаларында бір түрлі салмақты оптимистік рух жатады, ол лирикалық тә­сіл­мен адамзат пен дүниеге де­ген ақ тілегін жамыратады. Жұ­ма­бай ХХ ғасырда кең таралған то­рығушылық рухтағы жазу стилінен аулақтап, тыңнан түрен салып, «кері торығушылық» баяндау тәсілін өз стилі ете білді. Яғни ол байсалды да көркем тәсілмен адамзаттың ақ жүрегіне сенім байлады. Осы мызғымас сенім және кемел өнімділікпен адамдардың бақытсыздықты жеңіп, азаптан арылу жолындағы ақыл-парасаты мен күресін бейнелейді», – дейді аса бір ыждағатпен.
Жұмабай шығармалары тура­лы мақала жазған Қытайдағы қа­зақ сарапшылар мен қытай зерт­теушілерінің бағаларын тізе берсек, бір мақалаға сидыра алмаспыз.
Ж.Біләлұлының шығармалары он томға жинақталып, 2009 жылы «Шыңжаң жастар-өрендер» бас­пасынан жарық көреді. «Арулар», «Дала торғайлары», «Боз жігіттер», «Жел шығыстан тұрғанда» деген романы, «Үркер», «Сүрі қар» сынды әңгіме-повестер жинағы қытай оқырмандарының қолында жүр. Әңгімелері жапон, орыс, ағылшын және ұйғыр, қырғыз тілдеріне аударылған.
Жұмабай – Қытай Жазушы­лар одағы бүкіл мемлекеттік 4-құрылтайынан бастап, 9 құ­рыл­тайына дейінгі уәкілі және құрылтайдың тұрақты мүшесі. Мемлекеттік Кеңестің ерекше қамқорлық алатын бірінші дәрежелі жазушысы.
Жұмабай Біләлұлын бала кезімнен білемін, шығармаларын оқып өскендердің бірі менмін. Елге оралғаннан кейін, 2012 жылы Жүкеңмен бетпе-бет кезігіп, жа­қын танысып сұхбаттасқан жа­йым бар. Ол сұхбат еларалық «Қа­зақ елі» газетіне (№21-22 (752), қараша 2012 жылы) «Әлем әдебиетінің төрінен көрінетін туын­дыларымыз көп» деген тақы­рыппен жарық көрген болатын. Әредікте, жазушыға: – Жұмабай аға, шығармаларыңызды неге Қазақстанда шығармайсыз? Дү­ние­жүзі қазақтарының қауым­дас­тығының «Атажұрт» деген баспасы бар, кітаптарыңызды беріңіз. Олар шетелдегі қазақ жазу­шыларының кітабын шыға­рып жүр, – дегенімде, Жүкең өзіме жабысып: – Айналайын, Әлімжан! Менің есік сығалайтын әдетім жоқ, мүмкін болса, осы жұмысты саған тапсырайын. Менің шығармаларымның бәрі төте жазуда, оны кириллицаға аудару керек. Оған сен секілді сауатты адам болмаса болмайды, – демесі бар ма. Мен «жоқ» деп айта алмадым. Өтінішін осылай қабыл алып, Шыңжаңда шыққан он томдығының электронды нұсқасын алдырып, «Арулар», «Боз жігіт», «Дала торғайлары» қатарлы біраз шығармаларын баспаға дайындағаным есімде. Осы шығармалардың біреуі де Қазақстанда жарық көрмеді, білем. Ал «Зеңгінің рухы» деген әңгімесі «Қазақ әдебиетінде», «Илеу» деген әңгімесі «Туған тіл» журналында жарияланды. Демек, мен жазушы Жұмабай Біләлұлының шығармасымен дерлік таныспын деп айта аламын.
Енді мүйізі қарағайдай, аты Алатаудай Халық жазушысы Қаб­деш Жұмаділовтің аты шулы сұхбатына оралайық.
Қабекеңнің шамына тиіп, сұх­бат беруіне себеп болған Жұма­бай Біләлұлының «Қазақ әдебиетінде» жарияланған «Мо Ян біз­ге сәлем бере алмайды» ат­ты сұх­баты екен. Жұмабайға Мо Янның сәлем бере алмай жүргені Халық жазушысының жанын ауыр­тып, жүрегін аяздай қарыған көрінеді. «Жұмабайдың сұхбатын оқыдыңыз ба?» – деген тілші сұрағына, Қ.Жұмаділов Мо Янға ұзын-сонар анықтама беріп, Жұмабайды жерден алып, жерге салыпты. Қ.Жұмаділовтің өкпесін қара қазандай ететіндей Жұмабай Мо Ян туралы не айтып қойды ек­ен деген оймен оның лебізіне үңіл­дім. Сөйтсем, «Мо Ян қандай жазушы?» деп сұрақ қойған газет тілшісіне Ж.Біләлұлы: «Жазушылар қосынының ішінде елеусіздеу, көзге көп түсе бермейтіндері болады ғой. Мо Ян сондай жазушы еді. Мен қырық жылдан бері Қытай Жазушылар одағының әр жылғы құрылтайына қатысып келемін, көпке дейін оны ешкім білмейтін. Оның жазу стилі – қытай ұлтының ежелгі сарыны­на тән ұлттық проза. Әлем проза­сы­ның исі шығармаларында көп кездеспейді. Өткен жылы жазу­шылар құрылтайында кез­десіп қалған соң, мен оған: «Сенің шығармаларың қазақ тіліне аударылды», – деп едім, Ол: «Қаламақымды алғам жоқ», – деп жауап берді. Көрдің бе, оның таным-түсінігі соншалықты. Оны шетел әдебиеті мен саясаты бір әрекеті үшін ғана керек қыл­ды. Олар Мо Ян арқылы Қытайдың алпыс жылдық тарихын қазды, көлеңкелі дүниелерін түрткіледі. Әйтпесе, Мо Янның шы­ғар­маларында көркем проза­ның детальдары аз. Оның шы­ғар­маларында тек шаншып қалып, қан шығаратындай ғана қауқары бар.
Қытай Жазушылар одағы бір топ жазушыларды халықаралық сыйлыққа ыңғайлаған секілді еді. Мо Янның десі басып кетті. Сол қа­тарда тибет жазушысы Алай да бар еді.
Иә, сол Алай екеуіміз Қытай­дың мемлекеттік сыйлығын бір­неше мәрте алдық. Ал Мо Янның бұл мәртебеге қолы жеткен жоқ», – деп жауап беріпті. Жұмабайдың бұл Мо Янға берген өз бағасы. Оны мүсіркеп, кемсітіп отырған ол жоқ. Алай болса, тибет халқының әйгілі жазушысы. Оның «Шаң-тозаң айыққанда» деген алапат, ғажап романы бар. Романда тибет халқының аянышты тағдыры бейнеленеді. Мо Ян болса, Қытай­да өзінше жол салып жүрген жазу­шы. Жұмабайдың сөзімен айт­қанда, «шығармалары тек шаншып қалып, қан шығаратын» қаламгер. Мо Ян мен Жұмабай Біләл Қытай Жазушылар ода­ғында үнемі кездесіп тұратын жазу­шылар.
Мо Янның бір-екі кітабын оқы­ған Қ.Жұмаділов оны талдай келіп: «Мо Янның реалистік бағытты ұстанған, шыншылдықты ту еткен болмысын дер кезінде байқаған Еуропа оған Нобель сыйлығын өте әділдікпен беріп отыр», – дейді. Қ.Жұмаділов мұны неге айтып отыр?! Ж.Біләлұлы әлде Мо Ян Нобель сыйлығына лайық жазушы емес деп айтты ма? Айтқан жоқ қой?! Айтпаса, несіне босқа күйінеді? Ал Нобель сыйлығы да, негізінен, саясатқа жүгінетіні өтірік емес қой. Оны жасырып қайтеміз.

Қ.Жұмаділов сұхбатының бір жерінде: «Мен онымен қоян-қол­­тық араласпасам да, сыртынан бір­шама білемін», – деп айта ке­ліп: «Менің білуімше, Жұмабай тарбағатайлық бола тұра, Шәуешек гимназиясын то­лық бітірмеген деп естідім. «Осы жігіттің оқуы шала», – деуші еді білетіндер. Сұхбатқа берген жауабынан бір шалалық байқалып тұрады», – дейді.
Газет тілшісінің «Кімдерді ұс­таз тұтасыз?» – деген сұрағына, Жұмабай: «Менің ұстазым – Шолохов. Оның шығармаларын әлі күнге дейін қайталап оқудан жалыққан емеспін…» – деген жауабына халық жазушысы Қабдеш ақсақал тағы да кейіпті. Ол: «Жұмабайдың орыс­шаға тісі батпайды ғой, сол баяғыда Хасен Өзденбаев аударған «Тынық дон» мен «Көтерілген тыңның» бірер томын оқыған сияқ­ты. «Бір кітабын жеті рет оқыдым», – депті. Әңгіме қанша оқығанында емес, содан қанша нәр алды, Шолоховтың қанша шарапаты тиді деген мәселеге тіреледі ғой. Мен осы Жұмабайдың бірнеше шығармасын оқыған сияқ­ты едім. Бірақ мен одан Шо­лоховтың шарапатын кө­ре алғам жоқ. Орыс әдебиеті түг­іл, қазақ жазушыларын бір-біріне шатыс­тырады. Жазушы кім, аудармашы кім? Бір жерінде аударма арқылы дараланған Әуезов пен Өзденбаевты жақсы білем депті. Жөн делік. Бірақ Әуезовті сүйсініп оқып отырған Жұмабайды көріп отырғанымыз жоқ, «аударма арқылы дараланған», – дейді», – депті.
Мұхтар Әуезовтің әдеби ау­дарма­мен де айналысқаны өті­рік емес қой? Оны айтса, несі ай­ып? Қ.Жұмаділов сұхбаттағы Жұмабайдың: «Мен «Абай жо­лын алғаш рет 1953 жылы оқы­дым. Алған әсерімді сөзбен айтып жеткізу қиын. Себебі, біздің ұлттың өміріндегі ұлы адамның тағдырын, тарихын ұлы шығарма етіп жазу тек Әуезов секілді тұл­ға­ның ғана қолынан келетіні ақи­қат. Ал «Көксерек» туралы айт­сам, бертінге дейін Мұхаң қасқыр­дың бөлтірігіне ниеті ауып, сол туралы жазды», – деп ойлап жүрдім. Сөйтсем, жазушы бұл шығармасы арқылы «қасқыр сені жейді» дегенді білдірмек екен», – деп айтқан сөзі туралы неге жақ ашпайды?!
Бұл жерде Жұмабайдың орысша білуінің қанша қажеті бар, Шолоховтың шығармасын Хасен Өзденбаев аудармасынан оқып сүйсінудің өзі жеткілікті емес пе? Соған қарағанда, Х.Өзденбаевтың Жұмаділов ойлағандай нашар ау­­дармашы болмағаны ғой? Ол: «Қа­­зір бізде Өзденбаевтан асып тү­сетін талай аудармашы бар, Құдайға шүкір, Қазақстан қазір орысшаға жетілген ел ғой, аударманы сондай пір тұтатындай жағдай жоқ», – дейді. Егер Жұ­маділовтің бір шығармасы сұңғыла аудармашының қолына түсіп, ағылшын, француз, жапон, қытай тіліне аударылып, әлемді шулатып жатса, сонда көрер едік, жазушының аудармашыны пір тұтпағанын?!
Жұмаділов: «Жұмабайдың бірнеше шығармасын оқыған сияқты едім», – дейді, бұл «осы адамды бір жерден көрген сияқ­тымын. Түрі таныс» дегеннің өзі ғой. Мен білсем, Қабдеш Жұ­мабайдың бірде-бір шығарма­сын оқымаған. Егер оқыған болса, Жұмабайға оның өзі де тәнті болар ма еді?!
Қ.Жұмаділов: «Қазақстаннан Әуезовтен кейін Оралхан Бөкей­ді тілге тиек етіпті», – дейді. Әри­не, Ж.Біләлұлының білетін, ба­ғалайтын жазушылары «М.Әуезов пен О.Бөкей» болса, біз неге оғ­ан «дұрыс айтпадың?» деп шүй­­лігуіміз керек?! Меніңше, Жұма­бай Әуезовтің алды-артында Қ.Жұ­маділовты атаса, мүмкін дұрыс болар ма еді?! Қабдештің: «Мені мүлде атамайды, атамай-ақ қойсын, атамағаны жақсы болды», – дегеніне қарағанда, оның ойының астарында қорғасындай ауыр реніш жатқанын аңғару қиын емес. Қабдеш көп біле бермейтін Жұмабай әсілі Қабдешті де көп білмейтін шығар? Шолоховты жеті рет оқып, Әуезовті пір тұтып, Оралханды қызыға оқып жүргенде Қ.Жұмаділовтің шығармаларын оқуға Жұмабайдың уақыты бол­маған шығар? Оған бола Жұмабай неге айыпты болу керек?!
Тағы бір сөзінде Қ.Жұмаділов: «Жұмабай – Қытай билігіне жақ­қан, ұнаған, соған барынша қыз­мет еткен жазушы», – дейді. Бұл кісіге ұнамаған қытайлық қа­-
з­ақтардың бірі – шпион, енді бірі қытайшыл болып шығатыны – табиғи. Оған біздің құлағымыздың еті әбден үйренген. Енді, міне, Жұ­мабай «қытайшыл жазушы» болып шыға келді. Оның бар айы­бы – шығармалары қытай тіліне аударылып, үш рет Мемлекеттік сыйлық алғаны ма?!
Қ.Жұмаділов: «Ал, енді «мен әдебиетке форма жағынан жаңа­лық енгіздім, менің бір шығармам бар, бір-ақ сөйлемнен тұратын, ең соңында жалғыз нүкте қойылады, басқа жерінде үтір-нүкте жоқ», – дейді. Біз де біраз шығарма жаз­ған адамдармыз ғой. Ондай бір сыдырғы жазу менің көз алдыма елестемейді. Әдебиет болған соң, оның әр сөзінің нәрі болу керек. Әр сөйлемінен оқушының алатын ләззаты болу керек. Әр сөйлемнің өз түйіні болу керек. Жалғыз сөйлемнен тұратын шы­ғар­ма жазу, сірә, Жұмабай сияқты «новатор» жазушының қолынан келетін шығар», – дейді. Демек, Қ.Жұмаділов Жұмабайдың бұл шығармасын да оқымаған. Ең болмағанда, «бір сөйлеммен жазылған» повесін жай қызығу үшін болса да оқып көру керек еді, содан барып дәлел келтіріп, пікір айтқан болса, жұрт ол кісінің сөзіне сенер еді.
Қабдеш Жұмаділовтен сұхбат алған тілші Ә.Сағындық­ұлы бір сұрағын қаламгерге былай қойыпты: «Біләлұлы: «Енді он жылдан кейін Шыңжаңда қазақ әдебиеті болмайды», – деп көрегендік жасаған екен, со­лай болуы мүмкін бе?» Тілшінің «бұл сөзді» қайдан оқы­ғанын білмедім. Ал Жұмабай болса, он жылдан кейін қытай тілінде шығарма жазатын ұлты қазақ жазушылардың қатары көбейіп кете ме деген өкінішін айтқан. «Шыңжаң қазақ әдебиеті болмайды» деп кесіп айтқан сөзді көрмедім. Ал енді Жұмабайдың сөзіне жүгінер болсақ, ол өзімен замандас жазушылар мен ізінен ерген жас қаламгерлерді сөз ете келіп: «Менің ойымша, Шың­жаңнан алдағы он жылдан кей­ін таза қазақ тілінде жазатын қаламгерлер шыға қоюы қиындау. Тек қытай тілінде жазатын Әкпар Мәжиттің шәкірттері болмаса… Өйткені олардың көзін ашқаннан сусындағаны қытай тіліндегі дүниелер болған соң, шығармаларынан ұлттық бояу көре алмауымыз әбден мүмкін», – дейді. Ол рас. Қытайда қазақ мектептері жабылғалы біраз болды. Жастардың бәрі қытай тілінде білім ала бастады. Қазақ тілінде шығарма оқитындар некен саяқ. Осындай ортада өскен қазақтан шыққан ақын-жазушылар, әри­не, өзі жетік білетін тілде шы­ғар­ма жазатыны шындық. Мұны «Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда» дегендей, қаламгердің «қарашаңыраққа» сыпайы ескертуі деп түсінгеніміз дұрыс болар.
Ал бұған Қазақстан Халық жазушысы Қ.Жұмәділов: «Жұмабай ол жақтағы күйзеліп жатқан қазақтың хал-жағдайы туралы ауыз ашпайды, көзімен көріп келген тірі куә ретінде соны айту керек еді ғой. Атамаңыз, бұл жігіт ол жағына баспайды…», – дейді. Неге оған бірден басуы керек? Өйткені екі елдің арасына сөз тасу жазушыға тән қасиет емес қой.
Ашу-ызаға булыққан Халық жазушысы екпіндетіп келіп: «Қа­зақстанда Жұмабайдың шығар­масы оқылмайды. Өйткені онда ұлттық өзек жоқ! Өзінің «ұстазы» Шолоховтан үйреніп жазған бір шығармасы бар ма? Бар болса, айтыңдаршы, бүкіл ұлттың тағдыр-талайын арқау етіп, кең масштабта жазған бір шығармасын айта аласыздар ма? Жоқ қой. Алты то­мын қытайлар аударған екен, Жұмабайдың игілігін сол қытайлар көріп жатса керек, солардың сүйікті жазушысы екен, оған таласымыз жоқ. Менің жалпы сұхбаттан алған әсерім осылай», – деп әңгімесін доғарып, бір рахат тапқандай болады. Бір де бір шығармасы қытай тіліне аударылмаған қаламгер үшін осылай айту дұрыс болған да шығар кім білсін?!
Ал Жұмабайдың шығармасы оқыла ма, оқылмай ма, ол Жұма­діловтің қолында тұрған жоқ қой. Ол – патша көңілді оқырманның қалауындағы дүние. Оған бола Қ.Жұмаділовтің сары уайымға салынып, қиналуына онша негіз жоқ секілді.
Енді Халық жазушысы Қ.Жұ­маділовтің: «Бүкіл ұлттың тағдыр-талайын арқау етіп, кең масштабта жазған бір шығармасын айта аласыз ба?» – деген сұрағына шама-шарқымшызша жауап беріп, мақаланың тізгінін тартайын.
Ж.Біләлұлының «Дала тор­ғай­лары» романында қилы тағдыры бар халықтың жарты ғасырға жуық өмірі сөз етіледі. Романда негізгі сөз болатын тақырып ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында Ресейде Ақ патша әскерлерінің қыспағы мен лаңына төзбеген қазақ халқының елін, жерін тастап, арғы бетке көшкен кездегі, Емілге көшіп барғаннан кейінгі елең-алаң тағдыры мен ел қамын ойлаған Бақтияр, Сапар, Құмаш қатарлы ер-азаматтардың бұралаң тіршілік жолы, сол кездегі заман ауқымы сөз болады. Сонау бағзы заманнан тартып көшпелі өмірге көндігіп, еті үйренген кең сахарадағы еркін халықтың басына күн туған, етікпен су кешкен «ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламаның» жалғасы іспетті жанталас тірлік шығарма шындығын анағұрлым әйгілей түседі. Әр алуан әлеуметтік, қоғам­дық топтардың қым-қиғаш, күрделі қарым-қатынастары, олардың мақсат-мүдделеріндегі бірліктері мен қым-қуыт қайшы­лықтары, өмір ағысындағы өзекті оқиғалар мен құбылыстар біз айтқан тарихи дәуір ұғымын растайды.
Тобықтай түйін: Жұмабай Біләлұлы – үйреншікті сүрлеуден әлдеқа­шан шығып, әлемдік өреге біртіндеп көтеріліп бара жатқан жазушы. Атағы дардай екі қаламгерді бір арнаға сыйдырмай тұрған басқа емес, осы секілді. Қал­ғанын оқыр­манның еншісіне қалдырдық.

Әлімжан ӘШІМҰЛЫ

---

Ж.Біләлұлының шығармалары он томға жинақталып, 2009 жылы «Шыңжаң жастар-өрендер» баспасынан жарық көреді. «Арулар», «Дала торғайлары», «Боз жігіттер», «Жел шығыстан тұрғанда» деген романы, «Үркер», «Сүрі қар» сынды әңгіме-повестер жинағы қытай оқырмандарының қолында жүр. Әңгімелері жапон, орыс, ағылшын және ұйғыр, қырғыз тілдеріне аударылған.