ҚАЗАҚ СОВЕТ ӘДЕБИЕТІНІҢ КӘЗІРГІ ЖАЙЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ ТУРАЛЫ
Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының председателі Ғ.МҮСІРЕПОВ жолдастың
Республика жазушыларының ІV съезінде жасаған баяндамасы
Әдебиет – өткен күндердің шежіресі, бүгініміздің бет-бейнесі деп жатамыз. Шындығында да, сөз өнері кез келген қоғами жағдайларда да халықтың да, жоғары билік иелерінің де назарынан тыс қалмаған. Қылышынан қан сорғалаған Кеңестік империя «совет әдебиетін өзінің идеологиялық жұмыстағы еңбекшілерге коммунистік тәрбие беріп, жаңа адамды қалыптастыру, коммунистік моральдың жоғары принциптерін насихаттау ісіндегі, совет халықтарының ұлттық мазмұнды социалистік мәдениеттерін дамыту ісіндегі айнымас досы және сенімді көмекшісі» ретінде өзінің идеологиялық қолшоқпарына айналдырған еді.
1959 жылы Қазақстан жазушыларының ІV съезінде республика Жазушылар одағы Басқармасының төрағасы Ғабит Мүсірепов «Қазақ совет әдебиетінің кәзіргі жайы мен міндеттері туралы» баяндама жасаған. Баяндамада таяу күндері Мәскеуде өткен Қазақ көркемөнері мен әдебиетінің екінші онкүндігінде қазақ совет әдебиетінің аса жоғары бағаланғанын шабыттана тілге тиек етеді. «Мәселен, Мұхтар Әуезовтің Абай туралы эпопеясын әдебиет пен көркемөнердің ең әділ де қатал сыншыларының өзі рухани мәдениеттің дүниежүзілік қазынасына қосылған үлкен үлес деп таныса», сол тұстағы басқа ақын-жазушылардың шығармаларын совет әдебиетін байытқан үлкен олжа деп бағалағанын мақтана сөз етеді. Үздік атанған қаламгерді, олардың шығармаларын атай отырып, көтерген тақырыптарына тоқталады. Талдау жасау үстінде Мәскеу сыншылары озық бағалаған туындыларды өзі де ризашылықпен мадақтайды. Ал, Қазақстан Коммунистік Партиясы Орталық Комитеті берген нұсқауларға келгенде мүдіреді. Өйткені олар қазақстандық жазушылар шығармаларына ескілікті өмірді арқау етуден аспайды. Қазіргі заманның партия қызметкерлерінің, коммунизм құруға атсалысып жатқан еңбекшілер мен жұмысшылардың жасампаз еңбегін көрсететін тың туындылар әлі жазылған жоқ дейді. Осыған жауап беру барысында баяндамашы партиялық нұсқауларға ырық беріп, солардың иіне ыңғайлана сөз сабақтайды. Баяндаманың соңына қарай «ескілікті жазушылар» М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов бастаған тағы басқалар екенін айтады. Жаңа тақырыпты шығармаларына өзек еткенімен, көркемдік биікке көтеріле алмай жүрген тұрғылас және ізбасар қаламгерлерді аяусыз сынға алады. Сын жанрының өз міндетін атқара алмай жатқанын қатал ескертеді. Көркем әдебиеттің партия нұсқауларына орай туындайтын алдағы міндеттеріне тоқталады. «Қазақ әдебиеті» газетінің 1959 жылғы 10 марттағы №11 (219) санынан алынған баяндама әдебиет мәселелерін қамтыған тұстарына ыңғайластырыла ықшамдалды.
Оқу үстінде түйсінер жайлар көп.
…Біз Қазақстан жазушылары, әдебиетіміздің таяу уақыттарда творчестволық жолмен шешетін барлық мәселелерін партиямыздың ХХІ съезінің тұрғысынан ұғынуымыз керек.
Н.С.Хрущев жолдас партияның ХХІ съезінде жасаған баяндамасында: «Біздің көркемөнеріміздің алдында тұрған – коммунизм орнатушы халықтың қаһармандық ерлігін көрсету міндетінен абзал, одан артық міндет жоқ», – деді. Ендеше, коммунизм орнатушы халықтың қаһармандық ерлігін көрсету жөніндегі әдебиетіміздің, әрбір жазушының ең абзал міндетін біз өз съезімізде де келелі кеңеске салуға тиістіміз. Тағы да айтамын, біздің еліміз социализмнің классикалық еліне айналды, бізден жұрт үлгі алады, экономика мен мәдениетті социалистік жолмен қайта өзгертуде, жаңа қоғамның жоғары сапалы мүшелерін тәрбиелеуде қолымыз жеткен игі, ізгі істеріміздің бәрінен олар үйренеді. Ендеше, социалистік реализмнің классикалық әдебиеті туралы мәселені, шығармаларға қойылатын ең жоғары идеялық-көркемдік талаптар туралы мәселені күн тәртібіне біздер, совет жазушылары қоймағанда, кім қояды немесе ондай әдебиет бізде кәзірдің өзінде бар десек, ол талаптарды кеңінен біз талқыламағанда, кім талқылайды? Меніңше, Қазақстан жазушылары көпұлтты совет әдебиетінің күшті бөлігі болғандықтан, бұл мәселелерді өздерінің осы съезінде жан-жақты көтере алады ғой деп ойлаймын. Өздеріңіз білесіз, Отанымыздың астанасы Москвада болған қазақ көркемөнері мен әдебиетінің екінші онкүндігі Совет Одағының көпұлтты мәдениетінің әсерлі де салтанатты мейрамындай, жоғары дәрежеде өтті.
Биылғы 22 февральда біздің республикалық партия газеттеріміз, – «Социалистік Қазақстан» мен «Казахстанская правда» онкүндіктің қорытындыларына орынды да әділ баға берді. Олар бір ауыздан творчество адамдарына қанат беретін мынадай тамаша сөздер жазды:
«Халықтың жаппай сауаттылығына, өзінің ұлттық операсына драмалық көркем өнеріне, симфониялық музыкасына, кинематографиясына, бейнелеу өнеріне, скульптурасына, көп жанрлы көркем әдебиетіне негізделген мәдениетіміздің кәзіргі кезеңдегі даму дәрежесі көзге орасан зор көрінеді».
Қазақ әдебиеті онкүндікте өзінің, жас та болса, күшті, есейген, көп жанрлы және көп планды әдебиет екенін көрсетті, ол партия мен халқымыз қойған биік талаптарға лайықты жауап беруге қабілеті жететін әдебиет екенін танытты. Москваның белгілі жазушылары: ақындар, прозаиктер мен сыншылар – әдебиетіміздің даусыз ақауларын сынай отырып, қазақ әдебиетінің материалдары негізінде, бүкіл совет әдебиетінің көкейтесті мәселелерін талқылауға болатынын бір ауыздан мойындады. Шынында да, Москвадағы онкүндік кезінде әдебиетіміздің басты-басты шығармаларын талқылау, қай ұлт әдебиетіне болса да, мақтануға тұрарлық дәрежеде өтті. Біз үшін әсіресе қымбатты жағдай сол – онкүндіктің салтанатты қызу кезі нағыз принциптік сынның өрістеуіне ешқандай бөгет жасай алған жоқ, сондықтан да біз Қазақстан жазушылары, Москвадан өз республикамызға көп ой, зор жігер алып, жаңа, батыл мақсаттарға рухтанып қайттық.
Мәселен, Мұхтар Әуезовтің Абай туралы эпопеясын әдебиет пен көркемөнердің ең әділ де қатал сыншыларының өзі рухани мәдениеттің дүниежүзілік қазынасына қосылған үлкен үлес деп таныса, бұған мақтанбау мүмкін емес: сол сыншылар Сәбит Мұқановтың, Иван Шуховтың, Ғабиден Мұстафиннің, Николай Ановтың романдарымен қатар, Әбдіжәміл Нұрпейісов пен Тахауи Ахтанов сияқты жас прозаиктеріміздің романдарын, Әбділдә Тәжібаевтың, Ғали Ормановтың, Әбу Сәрсенбаевтың, Жұмағали Саинның, Сырбай Мәуленовтің лирикасын, Дихан Әбілев поэмасының үзіндісін, Қазақстан жазушыларының басқа да шығармаларын совет әдебиетіне қосылған лайықты үлес деп бағаласа, бұған да қуанбасқа болмайды. Поэзияның, драматургияның, балалар әдебиетінің және сынның ең жақсы шығармалары да осы дәрежеде бағаланды. Бір айта кететін нәрсе, бұл ауыр жанрлардың кейбіреуі әлі қырық жасқа толып үлгірмеген еді. Әйтсе де, Москвадағы талқылау кезінде біздің әдебиетіміздің өмірімен тығыз байланысы, оның тақырыбының алуан түрлілігі, ашық ұлттық нақышы және шеберлігінің жоғары дәрежесі талай-талай сөз болды.
Тақырыбының байлығы үшін, халық өміріне қызу да белсенді араласуы үшін, біздің кәзіргі поэзиямыздың – халық эпосына, Абай мен Жамбылға, Торайғыров пен Сейфуллинге, Майлин мен Жансүгіровке, реалистік және революциялық орыс поэзиясына негізделген поэзиямыздың – жоғары баға алғанын мен осы арада, әсіресе атап өткім келеді.
Қазақ поэзиясын талқылау кезінде Н.С.Тихонов: «Біздің Қазақстаннан келген бауырларымыз өздерінің ұлан-байтақ өлкесінің шеңберінде ұлттық отряд болып қана қалмай, жалпы поэзиямыздың күшті отряды болып отырғанын сезіну, олардың өмірде болып жатқан өзгерістерді суреттеп, халқымыздың санасын кеңейтіп, бір мақсатқа бастап келе жатқанын сезіну қандай жақсы», – деген еді.
Меніңше, еліміздің ең ірі ақыны, көпұлтты поэзиямыздың мақтанышы Н.С.Тихоновтың ауызынан шыққан бұл жоғары бағаға өз жанымыздан сөз қоссақ, тым асыра мақтанып кеткендік болар еді. Менің айтқым келгені: аз уақыттың ішінде – бас-аяғы қырық жылда – бұған дейін талай ғасыр надандық бұғауында келген халықтың әдебиеті осыншама шарықтап өскенін бұрынғы заман мәдениетінің тарихы ешқашан білген емес. Мұндай ғажайып өзгеріс адам баласының жаңа дәуірін ашқан, мазмұны социалистік материалдық және рухани прогресс дәуірін ашқан Октябрь революциясының жеңістері нәтижесінде ғана мүмкін болып отыр. Қазақ әдебиетінің жоғары идеялық-көркемдік дәрежесіне айғақ бола алатын тағы бір маңызды факт: Ленин сыйлығын беру жөніндегі соңғы турға өткен төрт шығарманың екеуі – қазақ жазушылары Мұхтар Әуезов пен Сәбит Мұқановтікі. Совет Одағы халықтары әдебиетінің ашық та әділ жарысында екі жазушымыз төрт жүйріктің ішінде соңғы мәреге жетіп отырғаны бізді шексіз қуандырады. Бұл – көңіл аударарлық жәй және үлкен мәртебе. Бұл шығармалар социалистік реализм әдебиеті мен көркемөнерін қадірлей білетін қатал да әділ, тәжірибелі де талғампаз билердің сынынан өтті.
Қазақ әдебиетінің осындай жоғары дәрежесіне қазақ прозасының халықаралық сахнаға шығуының өзі де айғақ. Бұл көпке мәлім жағдай болғандықтан, мен бұған тоқталып жатпаймын. Тек ескерте кететін бір жәйт: біздің аса дарынды жазушымыз Мұхтар Әуезовтің роман-эпопеясы басқа әдебиеттерге, оның ішінде шетел әдебиеттеріне әсер тигізе алатын, кәзіргі заманның аса көрнекті шығармасы деген биік дәрежеге ие болды.
Жоғарыда айтқандарға әдебиетіміздің үздіксіз өсіп келе жатқанын мейлінше қосқым келеді. Егер біз Москвадағы онкүндікке поэзияның 86 кітабын апарсақ, кәзір Жазушылар одағының творчестволық секцияларында және оның баспасөз органдарының редакцияларында қазақ тілінде он бір жаңа роман мен повесть, орыс тілінде 5 роман мен повесть, 5 жаңа драматургиялық шығарма, жиырмадан астам өлеңдер жинағы жатыр.
Осының бәрі біздің әдебиетіміздің буыны бекіп, бұғанасы қатып, есейгеніне, енді бүкіл совет әдебиетінің алдында тұрған ірі де салмақты мәселелерді қайыспай көтере алатынына айғақ. Осы дәрежеде барып біз астанамыз Москвада болған ұлы сыннан өттік, осы дәрежемен коммунистік қоғамның есігін ашып, босағасын аттағалы отырмыз.
Қазақстан жазушыларының екі съезі арасындағы кезең (1954-1959 ж.ж.) партиямыздың ХХ съезінің тамаша қарарлары әсерін тигізген кезең, әсіресе жемісті болды. Меніңше, бұл кезеңнің бір ерекшелігі – әдебиетіміздің даму жолында проза мен поэзия, ғылыми-зерттеу еңбектері мен сын саласында ірі шығарма жазуға қарай бет бұрғанымыз байқалды. Бұл сапар әдебиеттің ұсақ түрлеріне кейбір сәттерде қолайлы да соқпаған болар, бірақ, оның есесіне, біз адымды кең ашып, құшақты кең жайып, зор олжаға баттық деп айта аламыз. Мұхтар Әуезовтің Абай туралы көп жылдан бері жазып келе жатқан кесек те ірі еңбегінің, Сәбит Мұқановтың «Менің мектебім» атты автобиографиялық екі томдық романының сәтті аяқталуы бір қуаныш болса, үміт артқан жас жазушыларымыздың бірсыпырасы тұңғыш жазған көлемді шығармаларын ортаға салды. Басым көпшілігі прозамен жазылған осы шығармалар, ешкімнен сауға сұрамай, екі тілде бірдей жарияланып, Москваның сыншылары мен жазушыларының алдынан мүдірмей өтті. Бір топ талантты жастар жазған шығармалардың идеялық-көркемдік құны – авторларының әдебиетке теорияны жақсы біліп, дайындалып келіп, ер заманымыздың өркезеңдерін молынан қамтып, ірі шығармалар жазып тастағандарында ғана емес, өз замандастарының ерекшеліктерін, мінез-құлқын, ой-өрісін бұрынғылардан гөрі тереңірек қозғап, нәзігірек сезінгендіктерінде.
Прозамызға әскери жанр сияқты үлкен де жаңа бір тарау қосылса, ол тарау, өз заманымыздың тақырыбындағы темір қазықтай, ортадан ойып орын алса – бұл да осы жастарымыздың екі съезд арасында әдебиетімізге салған үлкен олжасы-ау деймін. Совет жауынгерлерінің жан сүйсіндірерлік тұтас тұлғалары мен олардың патриоттық ерлігін кемеліне келтіре сипаттау арқылы кешегі дүниені күңіренткен, Ұлы Отан соғысының тамаша суреттері қазақ әдебиетінен бекем де берік орын алды деп айта алар едім.
Бұл ретте менің Әбдіжәміл Нұрпейісовтің мазмұны терең, өрісі кең «Күткен күндер» атты романын атағым келеді. Өңделіп, түзеліп, қайта басылғаннан кейін бұл шығарма қазақ әдебиетінің құнды қазынасының қатарына қосылды. Жас жазушының бұл романы Совет Одағындағы халықтар тілінде де, шетел тілдерінде де өтімді болатынына күмән болмасқа керек. Совет жауынгерлерінің Ұлы Отан соғысы майдандарында көрсеткен ерліктерін сипаттайтын Тахауи Ахтановтың «Қаһарлы күндер» романын да москвалық достар осы дәрежеде бағалады. Ахтановтың романы онкүндік қарсаңында қазақша, орысша басылып шығып еді, енді Москвадағы «Советский писатель» баспасында да, Германияда неміс тілінде де басылғалы отыр. Жас таланттың тұңғыш романының шетел оқушыларына қарай алғашқы басқан қадамы осы болмақ.
(Жалғасы бар)
ПІКІРЛЕР1