Халың қалай, қарт «Жұлдыз»?!
Тұғырлы баспасөз де адам тағдырлас. Тәй-тәй басқан сәби шағы, қалыптасу, жетілу, толысу, гүлдену, ең ақырында бақ-мерейі тасып, жұлдызы жарқырап шығатын кезеңдері болады. Тоқсан жылдық тарихы бар ақсақал «Жұлдыздың» жұлдызы жарқырай жанып, айы толықсып туған шағы да болған. Ол сонау өткен ғасырдың 60-70 жылдары шығар. Көлемі мен салмағы жағынан бір кітапқа бергісіз, ішкі нәрі мен сыры қандай еді? Қазақ әдебиеті әлемінің небір марқасқалары мен жарқ етіп шыққан жасындарының роман, хикаят, әңгіме, өлеңдері сонда жарияланар еді. Сол кездегі сын қандай еді?
Көкірегінде иненің жасуындай сәулесі бар қазақтың «Жұлдызды» алмайтыны жоқ еді. «Сенде пәлен нөмірі бар ма?» деп сұраушылар қайшалысатын. Бір ғажабы, әдебиет төңірегіндегі адамдар ғана емес, тракторшының кабинасында сырты май-май «Жұлдыз», шопанның сулығының қалтасында сырты жұлым-жұлым «Жұлдыз» жүретін. Егер «Жұлдыз» адам болса сол «алтын дәуренін» көз жасын төгіп, күрсіне жоқтар еді-ау! Соңғы беттегі «таралымы» деген жердегі санға көзім түскенде, кімді аярымды білмедім. «Есер, есірік болмасаң, тіршіліктен пайда жоқ» деп жосылып жүрген «ала жылан, аш бақа» тобырды ма, «Жұлдызды» ма? Есіме әлдебір ақылды адамның: «Даму үстіндегі ел радио тыңдайды, дамыған ел газет-журнал оқиды, дамымаған ел теледидар көреді», – деген сөзі түсті. Еріксіз «Халың қалай, қарт Жұлдыз» демеске болмады. Ары кетпей осы жылғы нөмірлерді алайық. Әрқайсысы өзіне тиісті материалдарды қамтитын, мағыналы да айшықты бөлім атаулары бар. Поэзия мен прозадан басқа «Таным», «Сырсандық», «Ақсауыт», «Мерей», «Қаламдастар», «Сүйір тіл», т.б. Өзінің не айтатынынан хабар беріп, «кел, мұндалап» тұрған сарабдал атаулардың өзі көзі ашық адамға көп дүниеден хабар береді.
Ресмиі бар, бейресмиі бар – баспасөз көп. Бірақ «Жұлдыздың» жөні басқа, көтеретін жүгі басқа, абырой-беделі басқа. Осындай журналды ашып жібергендегі оқырманның іздейтін сүбелі, кесек дүниесі, әрине, роман. Жыл басынан бергі 7-8 нөмірде 4 роман берілген екен. Олар: Бексұлтан Нұржекенің «Әй, дүние-ай», Ұзақбай Доспанбетовтың «Іле мен Қаратал», Рамазан Тоқтаровтың «Қанжығалы Бөгембай», Сәуле Досжанованың «Жалғыздың жарасы» романдары. Бірінде отарлау саясаты, бірінде отырықшылыққа бейімделу, бірінде Бөгембай батыр бейнесі, бірінде Ұлы Отан соғысы қасіреті. Егер осы төрт романды уақыт пен оқиға желісіне қарай тізіп шықсақ: 1. Қанжығалы Бөгембай, 2. Іле мен Қаратал, 3. Әй, дүние-ай, 4. Жалғыздың жарасы болып, үш ғасырды қамтып, қазақтың үш ғасырлық өмірі тізіле қалады. Сонау 1700 жылдардан бастап 1986 жылдарға кеп тіреледі. Сонда мынандай сұрақ туындайды:
– Ау, арқасы ошақтай, азуы пышақтай көкелер қайда? Оларды эфирден ғана көріп, әне, шетелге кетті, әне, мерейтойы дүрілдеп өтті, кітабы мүнша шет тіліне аударылды, мынандай шетел сыйлығын алды, – дегенді ғана естиміз бе? Әлде «Жетіскен қыз төркінін танымай ма». «Жұлдыз» аға жазушылардың төркіні емес пе еді.
– Екінші, неге қазақ романы тарихилықтан аспайды? Фантастикалық, детективтік, саяси, философиялық, этнографиялық, психологиялық, өндірістік романдар неге жазылмайды?
– Үшіншіден, неге 86-дан ары аса алмай тоқтап қала береміз? Одан бері де 30 жыл өтті емес пе. Жаңа заман, жаңа ұрпақ, жаңа адам бейнесі қайда? Осы заманның күлтілдеген жарасын кім жазады, көмескі жағын кім ашады?
Төрт романның да тақырыбы таңсық емес. Таптаурын тақырып. Сонау Сәбит, Ғабит, Мұхтар, Бейімбеттен бастап жазылып келе жатқан дүниелер. Сонда бұл жазушылар солардан асып кімді таңырқатам дейді екен дейсіз бір сәт. Дегенмен, оқыған соң, мүлде басқа ой келді. Төрт романның да дара мақсаты, көтерген жүгі басқаша екен. Бексұлтан болса 90 жылдық торы бар «отарлау» деген саясаттың қара жүзін айдай ғып әшкерелепті. Ұзақбай өзіне дейінгі романдарда атүсті жазылып, не дұрыс деп, не бұрыс деп бағаланбай, қазаққа не бақ, не сор боп келгені белгісіз отырықшылық дегенді бір жағына шығарыпты. Рамазан Тоқтаров басқа батырлар мен билердің тасасында қалып бара жатқан Қанжығалы Бөгембай бейнесін жасамақ. Ал Сәуле қазақтың әпкесінің асыл бейнесін жасағанда Дулаттан бір кем соқпаған секілді. Дулаттың әпкесі бауырлары үшін күйеуге тимей қалса, Сәуленің әпкесі бауыры үшін өзін құрбан етті.
Тақырыпсыз роман болмайтыны секілді, идеясыз да роман болмайды. Көп жазушы алдымен тақырып таңдайды да, идея сонан кейін туындап жатады. Идеясы тақырыпқа бағынып кетеді де, артынан зерттеген адам «идеяны» іздеп таба алмай, әуреге түседі. Тақырып таңдау мықтылықты керек етпейді, ал идея табу – көрегендікті, сұңғылалықты керек етеді. Тақырып – жазушының білімін, көрген-білгенін, қабілетін көрсетсе, идея – жазушының биік азаматтық позициясын, ұстанымын, қоғамдық көзқарасын білдіреді. Тақырып – тек оқырманды елең еткізсе, идея – қоғамды елең еткізеді. Сондықтан да жазушының жазушысы ғана тақырыпты идеяға жүгіндіре алады. Міне, Бексұлтан мықты екен. Егер ол тақырыпты таңдаса, сан жазушы шиырлаған 16 жылды, аштықты, репрессияны, Ұлы Отан соғысын таңдамас еді. Онда алдымен Отарлаудың не екенін, қандай сұм саясаттармен жүзеге асқанын бүгінгі ұрпаққа тұтас алып, түбіне жетіп бір танытсам деген идея туған. Ал әлгі 16, 32, 37, 41, 86 жылдар оқиғалары осы идеяны ашу үшін пайдаланған «құрылыс материалдары» еді. Автор мақсатына жетті де.
Оқырман романды бір жұтқан судай сіміріп, бір деммен қол үзе алмай, көз ала алмай оқып шығады да, көз алдында айдың арғы беті төңкеріліп, санаңа сәуле түсіп, өзегіңді өкініш өртейді. «Құдай-ау, кімбіз осы, кімге сеніп, кімнің сойылын соғып келгенбіз, неткен аңғал едік, енді қазақты не күтіп тұр», – деп сарсаңға түсесің. Анау әлгі «Абай жолындағы» қара шекпендердің алдынан айран-сүт алып шыққанымыз, Жұмбақтасқа тығылған Ботагөзбен бірге қызыл армияның алдынан қызыл ту көтеріп шыққанымыз, Саралапқа түрен түскендегі, Қосымнан Қос шалқарды тартып алғанда Күсен, Болжыққа қосыла желіккеніміз, орамалын көзіне түсіре тартып алып, қайынағасын Итжеккенге айдатқан Раушанға «Әп, бәрекелді!» деп сүйсінгеніміз, ауылдың бай-бәйбішесі аштан өлгенде, «Өзіне де сол керек» деп айызымыз қанғаны қайда қалды? «Дүние-ай, десеңші, бір кезде бір ауылды етке тойдырып, қымызға қандырып шығаратын бай-бәйбіше еді. Енді, міне, аштан өлді», – деп аһ ұрған кейіпкер емес, Бейімбеттің өзі екені неге ойымызға келмеген? Енді, міне, бір-ақ сәттің ішінде дүние астаң-кестең төңкерілгендей күй кештік. Қастерлегеніміз – қадірсіз, табынғанымыз – тексіздік екенін ұққандаймыз. Соның бәрін «Әй, дүние-ай» неге астаң-кестең етті? Себеп – автордың барлық кезеңді бір-бірімен құйрық тістестіре тұтас алып суреттеуінде, шын сипатын, шын себеп-салдарын аша білуінде. Және соншалықты шеберлікпен, көркем суретпен, шынайы сезіммен, шешен тілмен жеріне жеткізе суреттеп, нандыра білуінде. Бексұлтанның романынан бұрын естімеген бір мақал кездестірдім. Ол – «Жақсының бір аты – залым, жаманның бір аты – момын» деген. Жалпы, Бексұлтан «залым» сөзін «жақсы, ақылды, қу» мағынасында қолданады екен. Ендеше, өз қаруын өзіне жұмсайық. Бексұлтан – зәлім жазушы (мен сұңғыла демек ем). Егер олай болмаса, ол романды не жайлауды, не жәрмеңкені, не 16 жыл алдындағы ел жайын суреттеуден бастар еді. Оқырман бір-екі беттен соң, е, біз білетін жай ғой деп жаба салар еді. Жоқ, сұңғыла, сырқынды, сақа жазушы айнаға қарап, өз көркіне өзі сұқтанып отырған періштедей пәк, аңғал қыздан бастайды. Ал елікпей көріңіз. Бұл қыз кім, одан бір сәт ажырай алмай жәрмеңкеге бірге аттанасыз. Жәрмеңкеде қалың жұртты сілтідей тындырып, аспанға өрлеген ән – «Бес қарагер» әні. Қыз дауысы. Сопыйа, Сопыйа! – деп өзеурейді қазақтар. Сопыйасы кім – София шығар. Орыс па? Сонау ХХ ғасырдың басында қазақ әнін шырқап тұрған қандай орыс ол? Осы жеңсік ой жетелеген оқырман романның иіріміне қалай сүңгіп кеткенін өзі де аңғармайды. Бір ғажайып фильмді бастан-аяқ көріп шығып, уһ! – демейсіз бе. Дәл сол. Бас ала алмай, өзге дүниені ұмытып, сол кітаптың бір кейіпкеріне айналасың. Біреуінің тілеуін тілеп, біреуімен өштесіп, бір жерінде «әттең-ай» деп өкініп, бір жерінде «сақтай гөр» деп шошып дегендей. Қайғы, қуаныш, өкініш, үміт, арман, қаза-қасірет, аяу, аялау, серілік, сезім, құштарлық, мейірім, шапағат – бәрін бастан кешкендей санаң сергелдеңге түседі-ау, шіркін. Жазушы құдіреті, жалпы өнер құдіреті деген осы шығар. Автор сөйтіп оқырманды ә дегеннен тартып, «психологиялық жаулау» әдісін шебер пайдаланған ғой. «Зәлім» демей не дейміз? Енді оқырманнан кітапты тартсаң да ала алмайсың. Өйткені, ары қарайғы Шәйі – Жүзік, Шәйі – Тазабек, Тазабек – Дәнекер диалогтары оқиғаны қоюлата, қызықтыра түседі. Сұлу қыз, сері жігіт, сылаң жеңге, көк жайлау, әсем жарастық, ынтық көңіл, таза сезім, мөлдір махаббат, ес кеткен құмарлық – иірімдей тарта береді. Автор не табиғатты суреттеп, не кейіпкерге мінездеме беріп, не оқиғаға түсінік беріп оқырманды мезі етпейді. Бәрі кейіпкер арасындағы диалог, монолог, полилог барысында өзі-ақ ашылады. Ал ары қарай ше? Отарлау саясатының әр формадағы, әр кезеңдегі қазақты қанды қасап жасауы дәл осы романдағыдай жеріне жете суреттелмеген шығар. Қанды қасап, қызыл қырғын, бейне ғарасат майданы. Бір халықты бір халық есепсіз, сұраусыз, себепсіз қыра береді екен-ау. Америкалықтардың үндістерді қырғанын көрсеткен киноға таңданып не сандалып жүргеміз. Сөйтсек, қазақ қырғыны одан да өткен екен. Сонау ішкері жақтың өзінен отарлаудың зұлым айласы үйретіліп, тіпті қару да беріліп «дайын» келген орысқа аңғал қазақты ату – аң атқандай қызық әрі оңай болыпты. Ешбір кітаптан осындай трагедияны оқымаппын. Рас, Кнут Гамсунның «Аштығы», Дантенің «Тамұғы», «Спартактағы» құлдар қырғыны ойға оралды. Ату, асу, өртеу, зорлау, қорлау, құлдану, ұрып-соғу, боршалау, бөлшектеу, істікке түйреу…
Мұның жанында қан майданда бетпе-бет шайқасып, жеңсе өлтіріп, жеңілсе өлген немістікі әділетті соғыс екен ғой. Орыс туралы ойлайсың. Бұл қандай халық өзі? Қалай осындай халықпен күні бүгінге бірге тұрып келеміз? Әлгі зымиян саясат әлі жалғасып жатқан жоқ па екен, қазақты тағы не күтіп тұр екен, – деп шошынасың. Сөйтіп сенің шошуың, жек көруің кульминациясына жеткен кезде, жазушы сахнаға Софияны, Кобзевті, Секеринді, қырғыз Табай мен қалмақ Қарғаны шығара қояды. «Жоқ, тұтас халық жауыз емес екен» деп жұбанасың. Орыс та әртүрлі екен дейсің. Қазіргі саясатымызға осы дұрыс та шығар. Бірақ… Нағыз қазақтың бар қасиеті бойынан табылатын типтік бейне Тазабек айдың-күннің аманында, қатер күтпеген күннің өзінде орыстың оғынан ажал құшты. Бір кезде өзі құтқарған орысы екен. Ажал құшқан Тазабектің жүзіндегі ең соңғы құбылыс – таңдану мен аңғалдық. Осы таңғалу мен аңғалдық қазір де бар қазақтың жүзінде күнде көрініп тұрады емес пе. Абайдың әкесі Құнанбай мырза: «Адамның қай қасиеті жақсы болса, түбінде сол қасиеті соры да болады», – деген екен. Қазақты мақтағанда ақ көңіл, аузындағысын жырып қонағына береді деп мақтайды. Осы қасиеті қазақтың да соры болмасына кім кепіл?
Тегінде ана жазушы мына жазушыдан мықты дейміз. Несіне қарап олай дейміз? «Аттан аттың несі артық, сынық сүйем жүрісі артық. Қатыннан қатынның несі артық, артық еткен бір ісі» демекші, жазушыны жазушыдан артық көрсететін – тіл байлығы, көркемдік тәсілі. Аталмыш автордың тілінің байлығы, сөздік қорының молдығы, жарқын бояуы, реңкті, бедерлі, нақышты сөздерді теріп, таңдап ала білуі ғажап. Теткусіз, тасырқаусыз төгіліп тұрады. Бір суреттің, құбылыстың әсерін күшейту үшін үйірлі айқындауыш, анықтауыштарды топ-тобымен пайдаланады.
Мысалы:
– Сыбыры да, сырқыры да, шуылы да бір басқа.
– Қарағай майыспайды, қисаймайды, еңкеймейді, иілмейді – тек теңселеді.
– Бүкіл беткей жайраған өлік. Көбін шапқылап, турап, түйрелеп, сүйрелеп, езгілеп тастаған.
– Қырылдаған естілер-естілмес дауыс қазақтың қаңсыған, ескірген, азап шеккен, жұлым-жұлым тарихының үніндей.
– Жаныммен, жүрегіммен, бойымдағы бардың бәрімен сүйемін.
Автор орыс деген халықтың өзіміз малданып келген сипатынан басқа алуан қырын ашып көрсетті. Сонан соң жақсы ашылған бейнелер – әйелдер бейнесі. Осы жерде «Әйел жанын Бексұлтан Нұржекедей түсінетін жазушы сирек» деген Фариза әпке сөзі еріксіз еске түседі. Иә, Бексұлтан әйелдері өзіне дейінгі әйел кейіпкерлерден ілкім жоғары тұр. Аттары да сирек. Шәйі, Жүзік, Дәнекер, Көкшегір… Шәйі, Жүзіктер – топас байының таяғынан құтылудың жалғыз жолы ақ боранда үсіп өлу деп санаған бақытсыз Жамал да емес, «Жазылып керегі не, бәрібір бақытты бола алмаймын», – деп өле кеткен Шұға да емес, әйел теңдігі екен деп «ақ жаға, иіс майлының» қолтығында кеткен Ғазиза да емес, еркекке көзін көтеріп қарай алмайтын Жәмеш те емес. Шәйі, Жүзік, Қалиша, Көкшегірлер намысты, қайратты, әке, ағаларына сөзін де өткізетін, ерін де сыйлап сүйе білетін, өздерін де сүйдіре білетін, керек десеңіз, сезімін білдіре алатын әйелдер. Бас кейіпкер – Шәйі оқиға басталғанда небары 16 жастағы бұла бойжеткен. Автор оған 90 жыл ғұмыр сыйлап, барлық оқиғаны Шәйінің көзімен көргізіп, көкірегінен сүздіріп өткізеді. Бір қарасаң ол бар қасірет-қайғының мызғымас тірі куәсі – алып Байшынар секілді, Алатау немесе Қара жер секілді. Сөз жоқ, ол Шыңғыстың Ана-Жер-Анасы секілді. Шәйі – қазақ әйелінің ғасырлық жиынтық тұлғасы. Не көрмеді ол? Орысқа да, қалмаққа да зорланды, қорланды, бүкіл әке-шеше, аға-бауырларын тірідей өртегеннің куәсі болды. Одан есін енді жинағанда аштық килікті. Бауырындағы баласын қалай сақтаймын деп жанталасты. Тышқан, торғай жеді, тулақ, тері тон, қамшы қайнатып жеді. Одан да өтті. Жыландай жылжып репрессия жетті. Ең ақыры қалған үрім-бұтақ, бала-немересін Ұлы Отан соғысы жалмады. 90 жасқа келгенде жалғыз тұяқтан жалғыз шөбере қыз бар еді. 1986 жылдың желтоқсанында Алматыдан оның да өлі денесі келді. Апыр-ау, зұлмат әлі бітпеген бе… Енді не көрсетесің, Құдай!..
Бұл роман қазақ әйелінің ғана қолынан келер бір сипатты ашады. Ол – ұрпақ сақтау. Қазақ қынадай қырылды, қадау-қадау қалды. Сонда Қалиша әже жас немересіне: «Тез үйленіп немере әкелмесең, алдымен әулетіңе, сонан соң еліңе жау болғаның», – дейді. Тіпті, күйеулеріне тоқалды өздері айттырып алып береді. Ері қайтыс болған әйелдерді тез арада басқа біреуге қаратады, қосады. Соғыс кезінде тұл жесірлердің некесіз сәби әкелгеніне де кешіріммен қарап, күндесінің баласын да балам деп өз бауырына салады. Мейлі, – дейді кәрі ене, – қандай жолмен болса да қазақ көбейсе екен. Осыларды ақтап тұрған бір сөзді автор Албан руының көсемі Тазабектің аузына салады. Ол «Қазақты сақтап қалудың жалғыз жолы – көбею» дейді. Осы дана сөз қазір де құнын жойған жоқ. Иә, қазақ көбею керек. Қазір де жалғыз жол – осы. Осы кітапты оқыған әрбір қазақ қазіргі кездегі тоқал алуға, отырып қалған жасы келген қыздардың отбасылы азаматтан болса да сәби сүюіне, «Келін» киносына, күні кеше эфирде қып-қызыл дауға айналған «Аналар үйіне» де кешіріммен қарауы хақ. Өйткені, қазақты сақтаудың жалғыз жолы – қазақты көбейту.
Тамұқтың түбінен, қасірет-қайғының неше атасынан тірі қалып, 90 жыл соққан қазақ әйелінің жүрегі осы заманда-ақ, «Бодандық алдық» дегенді естігенде, қуаныштан жарылды. Шәйі кетті өмірден. Иілмейтін, майыспайтын, теңселмейтін алып қарағай құлады. Қуаныштан…
Бір жылап, бір күліп, «бір өкініш, бір үмітпен» кітаптың соңғы бетін жаптық. Авторлық түйін – әлгі сөз. «Қазақты сақтаудың жалғыз жолы – қазақтың көбеюі». Ойлан, қазақ, – дейсің.
Кітапта афоризмге айналса да артық болмайтын философиялық ой-түйіндерге негізделген тіркестер бар. Бұл кейіпкер арқылы беріліп тұрған автор даналығы, автор жаңалығы:
– Бір орыс – бауыр, бес орыс – ауыл, жүз орыспен – санасасың, мың орысқа бағынасың.
– Еріңнің айтқан сөзін емес, айтпаған сөзін түсін.
– Жоқтан бар жақсы, жалғыздан жұп жақсы.
– Анамды сыйлағаның – ата-бабамды сыйлағаның.
– Қара жер көтергенді қатын ғана көтереді.
– Еріңді жақсы көруден ұялма, жақсы көре алмаудан ұял.
– Төрдегінің көргенін төмендегі көрмейді.
– Білімді көбейсе, бірлік нығаяды.
– Аз боп әркімге алаңдағанша, көп боп әркімді алаңдатайық.
«Жұлдыздағы» осы жылғы ең сүбелі дүние болғандықтан тереңірек тоқталдық. Бірақ… Сәбеңнен – әңгімешілдікті, Ғабеңнен – көрегендікті, Мұхаңнан – сезімталдықты еншілеген Бексұлтанда «Әттеген-ай» жоқ па? Қаралық:
Біріншіден, роман аты затына сай емес. Соншалық трагедиядан кейін «Әй, дүние-ай» деп жеңіл күрсіне салу мүмкін бе? Тым құрыса өзегіңді өкініш өртеп «Әттең, дүние-ай» демегесін. Роман – ауыр, аты – жеңіл. Романның көтерген жүгіне қарап «Қасірет», «Зауал», «Қаралы жылдар» аттары лайық па дейсің.
Екіншіден, көркем шығармада логика мен гипотезаның ролі зор. Авторда логикалық ауытқулар баршылық:
–Небары 16 жасар қыздың әйел болуға асығуы. Не, ол бұрын әйел болып көріп пе?
– Жігітті бір-ақ рет көрген қыздың оны қызғанып, долдана шаптығуы орынсыз. Сол кездегі қазақ қызының тәрбиесі мен табиғатына жат.
– Небары 16 жастағы қыз жеңгесіне алғашқы түнін «Сүйсініп, құмартып, жаның шығып, жанталасып, бақайыңның қара тырнағыңа дейін балқисың», – деп әңгімелейді. Кешір, Бексұлтан. Әйел жанын түсінгеніңмен, әйел емессің. Еркектің аты – еркек. Ол өзінің кешкен рахатын әйел де кешеді деп біледі. Кешеді, бірақ алғашқы түні емес… 16-ақ жастағы қыз алғашқы түннен зәресі ұшып қорқады. Жүрегі сүйіп тұрғанмен, денесі қабылдай алмайды. Дәл осы сәтте көп әйел күйеуін, тіпті еркек атаулыны өмірбақи жеккөріп, безініп кету де болады екен. Сондықтан да қазіргі жастарға үйленер алдында психолог кеңесі керек дейтіні. Жазушыда жауаптылық болу керек. Әйтеу «интимді жазсам қазіргі оқырманға ұнайды» деп ұра беруге болмас. Бір әйел жазушы (атын ұмыттым) «Апиыншы» деген әңгімесін жазар алдында Шудың қарасора өсетін аймағын жалғыз аралапты. Ал бір жазушы жынды туралы жазу үшін психбольницаға жатып шығыпты. Ал сен тым құрыса әйел дәрігерімен не психологпен кеңестің бе? Жоқ, әрине.
– «Дастархан қамымен кіріп-шығып жүрген Шәйі». Өзіне құда түсуге келіп отырған құдалардың үстіне баса кіріп, сумаңдап дастархан жасап жүрген қандай қыз ол? Қазақта қыз бала қайын ата, қайын ене түгіл үлкен адам отырған үйге кірмейді. Және шешесі, жеңгесі тұрып, қыз дастархан жасамайды. Тақа көргісі кеп бара жатса, жабықтан сығалайды. Шұғаны Бейімбет неге жабықтан сығалатты дейсіз. Демек, бір білгені бар да.
– «Түн баласы аңсап оянған омырауын». Түсінбедік. Сонда әйелдің еркекті қажет ететін мүшесі омырау ма?
– Тазабек тоған қазбақ болып жолындағы жартасты екі түйемен жылжытады.
Тазабек Толағай емес шығар. Жартас дегеніміз биік таудың тік, құлама биік беті. Жер сілкінбесе, оны жылжытар күш жоқ. Тазабектің екі түйемен сүйреп жылжытқаны түйетас не қойтас деп аталса керек.
– Жәрмеңке бар. Бірақ қай жәрмеңке? Біздің түсінгеніміз осыдан пәлен ғасыр бұрынғы жәрмеңкелер пәлен жылда не жылына бір рет өтіп, оған мал айдап ер-азаматтар баратын. Мысалы, Қоянды, Атбасар, Орынбор жәрмеңкелері. Ал мына жерде 16 жасар қыз көңілі шапса болды, атқа міне сап жәрмеңкеге шауып жөнеледі. Өткен ғасырдың басында «қызға қырық үйден тыйым» кезінде жәрмеңкелетіп жүрген қазақ қызына жол болсын!
– Қабырғадан – екі, сүбеден – бір, үш оқ тиген жігіт алты адамды қорғаннан көтеріп шығарды. Мүмкін бе?
– Тапа-талтүсте екі орыс «жәрмеңкелетіп шауып жүрген» қыз бен жеңгесін ұстап алып, зорлап, қорлап кетеді. Естерін шала біліп үйге сүйретіліп жеткен екеуін көріп, у-шу, айқай-жылау. Сең соққан балықтай есеңгіреу. Орыстардың есіргені сонша – далада исі қазақ көрсе, себепсіз-ақ өлтіре берген екен. Сонда оқырманның өзі «ойпыр-ай, әлгілер топтанып қайта келер ме екен» деп қорқып отырса, қазақтар қаша көшудің орнына неке қиып, той жасап, ән салып отырғаны қисынға келмейді.
Бұлар – логикалық ауытқулар. Енді стильдік ауытқуларға келейік:
– Эпиграфта Абайдың өлеңін «Жеп жүрген көп біреуінің біреуі етін» деп келтіреді. Дұрысы «Жеп жүр ғой біреуінің біреуі етін». Абай сөзін өзгерту мүмкін де қажет те емес.
– Шәйінің көзінен жас бырш етті. Қыздың жасы бырш етпейді, мөлт етеді.
– Нәмеңгерлік – әмеңгерлік.
– Әлдебір ыңырсыған сезім. Сезім ыңырсымайды, дауыс ыңырсиды.
– «Ал көздері бір-бірінің өне бойын ақтарып». Сағынысып көріскен жұбайлардың сезімін осынша сұғанақ, нәпсіқұмар етіп суреттеу дұрыс па? Қазақ еркегі елдің көзінше әйелінің «өне бойын тінтіп» қарамақ түгілі, көз салып артық ілтифат білдіруді ұят санайды.
– «Күйеуінің көкірегіне шекесін қойып». Дұрысы – маңдайын сүйеп шығар.
– Тазабек алкүрең тартты. Осы жерде «алкүрең» сын есіміне көбірек тоқталамыз. Себебі, ежелгі қазақ ұғымында екі түс бірігіп бір түсті білдіреді. Әуезов «алкүрең бетеге» дейді. Бетеге күнде көріп жүрген қою жасыл шөп. Ал жеке-жеке алсақ, ал – розовый, күрең – бордовый. Осы екі түсті қосып айтсақ, ол неге қара қошқыл жасылды (темно-зеленый) білдіреді екен?
Бірақ солай. Сондай-ақ қараға да, сұрға да келмейтін (мүмкін асфальтный шығар) түсті жылқыны қазақ «қызыл ат» дейді. Әуезовте солай. Ал Қабдеште «темір қара көк» делінеді. Қалайда осы күнгі қазақтың түсіне де кірмейтін осындай «антиквариат» сөздер қазақта Әуезов пен Қабдеш Жұмаділовте, қырғызда Шыңғыс Айтматовта ғана бар. Әттең, солармен бірге кетер ме екен, – дейсің күрсініп. Енді сол сөздерді қолданар жазушы туар ма, сол сөздерді тани білетін сыншы туар ма…
– «Шәйіні аузынан сүйіп». Ернінен десе жарасады.
Сонан соң заманауи стиль деген бар. ХХІ ғасыр басында пайда болған тіркесті жүз жыл бұрынғы қазақтың аузына салғанымыз жараса ма? Мысалы, өзіңді сақта, солай болуға тырыс, тәртіпсіз, тосынсый – сөздері.
Құнанбай қажы Базаралының кісілігі мен келбетіне сүйсініп: «Шіркін, Базаралы-ай!, сыртқы нұрың мен ішкі сырың қандай. 40 кісі ақсақ-тоқсақ кемтарларды тізіп қойып, қасына бір Базаралыны қойса, аналардың кем-кетігі білінер ме!» – деген екен. Сол сияқты Бексұлтанның «Әй, дүние-айы» «Жұлдыздың» абыройын көтеріп, кем-кетігін толтырып тұрған дүние екен.
Әмина Құрманғалиқызы
(жалғасы келесі санда).