Теледидар халықты, халық теледидаршыларды тәрбиелеуі тиіс
Еркін ЖАППАСҰЛЫ
«Айшылық алыс жерлерден жылдам хабар алғызған» (Ы.Алтынсарин) аппараттан бүгінгі озық технологияларға дейінгі жетістік халықты да өркениет биігіне жетелеп келе жатқаны рас. Кешегі төбесінен тоқпақтап жүріп әзер сөйлететін телеқобдиша көрермендері мен ән-е-еу жерде шалқаңнан жатып-ақ түртпегін түртіп қалып сарнататын телеэкран тамашалаушылары арасындағы сана сапасының айырмашылығы жер мен көктей деуге болар.
Бұрын теледидардан нені естісе, соған «Апырым-ау, солай екен-ау!» деп, илана салатын халық қазір кез келген тақырыптағы хабар-ошар, әңгімелеріңізді өз түсінік, көзқарастарымен саралап, қабылдамаған көріністерге сын-ескертпелерін жедел жолдап жатады. Өйткені, теледидар мен радио – ақпарат ағынындағы көрермендері мен тыңдармандары аса көп арна. Дей тұрсақ та осы телеқұрал материалдары сапасының төмендігімен «құлақ түргіштер» мен «көз жүгірткіштерді» жалықтыра бастағандай?
Неге?
Жаңа жылдың алғашқы бір-екі күнінде отандық арналар үзіліссіз үш-төрт сағаттан концерт берді. Жұрт ән, күй тыңдап, дем алсын деген шығар. Рақмет оларына. Ал енді осы әндердің көркемдік сапасына назар аударайықшы. Итең-итең, тыртаң-тыртаң бір ырғақтар. Не вальс, не вальс екпінді, не марш, не марш екпінді бірде-бір ән құлағыңа шалынбайды. Екіден, үштен, төрттен бірігіп алған топтар көгеннен ағытылған қозыларша бір дауыста ал кеп «жамырайды». Кейде бір-бір шумақты әрқайсысы кезектесе «шырқайды» да, қайырмасында біріге «дүрлігеді». Екі дауысты – дуэт, үш дауысты – трио, төрт дауысты – квартет дегеннен қазіргі ән саласы мақұрым. Көпшілігінің музыкалық сауаттары бар шығар, дауыс игеруге таланттары жетпейді. Негізінен екі қазақтың бірі әнші. Отбасында, жиын-тойларда әндеткенде кез келген малшы немесе тракторшы сахнада әншімін деп жүргендердің көбін шаң қаптырып кетеді.
Кезіндегі ағайынды Абдуллиндердің
«…Арманы биік, қолы жетпестей, Сапары ұзақ, жолы жетпестей…» деп сай-сүйегіңді сырқырататын қайран дауыстары-ай десеңші! Ән тарихынан жұрдайлар оларға еліктеп не қылсын! Сон-а-ау жылдары радио-телекомитеттің әндерді елеп-екшеп, ел талғамына лайықтыларын ғана эфирге жіберетін көркемдік кеңес деген болушы еді. Өзі сазгер Ілия Жақанов, белгілі ақындар бар, комиссия мүшелері «шөп те өлең, шөңге де өлеңге» рұқсат бермейтін, ар-ұяттарына жүгінетін.
Көктегі «жұлдыз» әншілер байқауында қазылар алқасында отырып, көрнекті композитор Кеңес Дүйсекеевтің: «Беті қызармайтындардың, өзі ұялмайтындардың бәрі әнші», – дегені бар. Әбден күйінсе керек.
«Ұялмайтындар» демекші, әншілер сахнаға шығып келе жатып, көрермендерден қол соғуын «сұрайтынын» қайтерсің. Айтқан әнім, орындаушылық шеберлігім тыңдармандарғы ұнай ма, ұнамай ма деп қобалжуды білсеші, шіркіндер. Хабарламашылар да: «Пәленше түгенше деген ән айтады, қарсы алыңдар!», – деп, үкімет басшысы келе жатқандай дүрліктіреді.
«Композитор» – «сазгер» деген атақты Композиторлар одағы бекітуші еді. Қазір «белгілі сазгер» дегендер жыртылып-айырылады. Тас лақтырсаң соларға тиіп, «Мен сүндет тойға да арнап ән шығарып, сөзін де өзім жазған композитормын», – деп гитараны сабалағанда, әйтеуір кеуделері жарылып кетпей тұрғанына «қуанасың».
Теледидаршылар «тірі дауыс» дегенді қайдан шығарып жүр, осы?.. Өлі дауыс болмайды ғой, табиғи дауыс десек, ішіміз кебе ме!
Теледидарды қазір жарнама деген «жалмауыз» еркін жаулап алды. Кез келген әңгіме-дүкен, материалдарды, тіпті, телесериалдарды әр 20-30 минут сайын үзіп тастап, тықпалап, күніне қырық қайталап, апта бойы, ай бойы өзгеріссіз берілетін жарнамалары жұртты мезі қылды. Алғашқыда нан үшін керек болған шығар деп, кешіріммен қарайтынбыз. Расында жарнама патшалығы телеарна басшыларын жарылқап тастаса керек, дәрі-дәрмектерден басқа қажетсіз бір нәрселерден көзің «қарығады». Өздері көріп отырып ләззат алатын сияқты, әйелдердің борбайқұрғатқыш жұп-жұқа, ұлтарақтай «дүниесін» жалауша желбірететіндерін қайтесің? Осы дүниені айына бір-ақ рет берсе де әйел деген аса мұқият халық қой, тауып алады, болмаса күйеулеріне таптырады.
Тіл, тіл, қазақ тілі дегендегі «оқытушылардың» бірі осы теледидар ғой. Қайсыбір тұстардағы сөздері мен сөйлемдерін қайталасаң, өз тіліңе теріскен шығады. Қостанайдан беріліп жатқан кешкілік хабарда арғы жағында әртүрлі ішіп-жемдерді тұтынушылардың сатып алып жатқанын көрсетіп, бергі жағына бадырайтып тұрып «Сапасыз тағамдар саны екі есеге артты» деп ұрандатып қойған. Шіркін-ай, жүректерін жарып бара жатқан неткен қуаныш! Сапасыздықты осыдан артық қолдау бола ма!
Атыраудан тауықтардың әдемі қыт-қытын жағалата жария жасайды да, «Құс фабрикасы 20 млн. дана жұмыртқа өндірді», – деп мәз болады. Сонда фабрикадағылар кен қопарып, жер қазып жатыр ма екен? «Жүз биеден жүз құлын алдым» деп шірене шалқайған «герой» жылқышыға Бауыржан Момышұлы атамыздың: «Айғыр шапты, бие тапты, ал сен не бітірдің?» дегеніндей, әтеш әрекет етті, тауық тапты, құс өсірушілер сол тауық тапқан жұмыртқаларды жинады ғой. Осылай тізе беріп, әзірше қағазды қор қылмай-ақ қояйық. Тағы да бір оралармыз.
…
(Толық нұсқасын газеттің №8 (3642) санынан оқи аласыздар)