Өткен аптада еліміздің шығысында Оралхан Бөкейдің 80 жылдығына орай үлкен іс-шара өт­ті. Белгілі кинорежиссер, документалист, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Сергей Азимовпен осы шара туралы әңгімелескен едік.
Сұхбатымыз қазақ кинематографиясының, деректі фильмінің бүгінгі хәлі, қаламгерлер мен киногерлердің арасындағы байланыс турасында да өрбіді. Қазақ зиялылары нені мойындай алмай келеді? Сергей Азимов бұл сұраққа да ашық жауап берді.

Көрермен ұлт­тық фильмдерге сусап отыр

– Жақында Өскеменде Оралхан Бөкейдің 80 жылдығына орай республикалық конференция өт­ті. Оған барған зиялы қауым өкілдерінің ішінде сіз де болдыңыз. Шара қалай өт­ті?
– Бұл үлкен шараның бастамасы деп ойлаймын. Шара төрт күнге созылып, Өскемен қаласы мен Қатон-Қарағай ауданында, жазушының туған ауылында өт­ті. Кітапханалар мен мектептерде кездесу болды.
Бізді қазақ әдебиетінің ақсақалдары Бексұлтан Нұржеке, Кәдірбек Сегізбайұлы ағаларымыз бастап барды. Шығыстан Әлібек Асқаров, Әлібек Қаңтарбаев секілді қаламгер ағаларымыз қарсы алды. Жалпы, бірге барған азамат­тардың бәрі – әдебиет­тің адамдары. Ішіндегі әдебиетке тікелей қатысы жоғы мен ғана.
Шараға құр қол барған жоқпын, екі фильм апардым. Оның біріншісі – өзім түсірген «Болмысы басқа Оралхан» деген толық метражды деректі фильм. Мұны Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясының тапсырысымен төрт жыл бұрын таспалағанмын. Бірақ әлі жарыққа шыққан жоқ. Мен фильмнің сценаристі әрі режиссері ретінде киностудияның атына өтініш жазып, рұқсатын әрең алдым…
Екіншісі – Елзат Ескендір деген шәкіртімнің Оралхан Бөкейдің «Өліара» хикаясы негізінде түсірген осы ат­тас қысқаметражды көркем фильмі. Айта кету керек, осынау фильм 2016 жылы Оңтүстік Кореяда өткен Пусан халықаралық кинофестивалінің сыйлығын жеңіп алған.
Әр өнер саласының адамдарының өзіне ғана тән болмыс-бітімі, соған сәйкес сол саланың жеке әңгімесі, мәселелері болады ғой. Әрине, өзім жақсы оқырман және жанашыры болғандықтан да әдебиет­ті білмеймін деп айта алмаймын. Бірақ осы сапар қаламгер аға-бауырлармен тіл табысуға, жақындасуға көп әсер ет­ті.

– Көрермен «Болмысы басқа Оралхан» фильмін қалай қабылдады?
– Оралхан Бөкейдің кино саласындағы даңғыл жолы енді басталады деп ойлаймын. Себебі оның қай шығармасын алсаңыз да, фильмге сұранып тұр.
Ал әлгі екі фильмді шараға қатысушылар мен қарапайым тұрғындар өте жақсы қабылдады. «Болмысы басқа Оралхан» жарияға шықпаған, ал «Өліара» сирек көрсетілген – жалпы халық біле бермейді. Фильмдердің көрсетілімінен кейін көрермендердің сұрағына жауап бере алмадым. Себебі олар аталмыш фильм­дердің телеэкранға не себепті шықпағанын сұрады. Туындылардың қалай әсер еткенін айтып, жылы лебізін арнаған кісілер де көп болды.

– Неге осы отандық фильмдер халыққа көрсетілмейді?
– Менің бұл мәселені көтеріп келе жатқаныма жиырма жылдай уақыт болды. Рас, Қазақстанның фильмін Қазақстанда көрсету – үлкен мәселеге айналды. Неге десеңіз, кинотеатрлардың көбі жекеменшік. Ал қазақ киносын көрерменге ыңғайлы уақыт­та көбірек көрсету туралы айта қалсақ, кинотеатр иелері: «Ұлт­тық киноға сұраныс жоқ», – деп жауап қатады.
Екіншіден, біздің кинопракат Голливудтың кинокомпанияларына жүз пайыз тәуелді. Олар қалай жұмыс істейді? Олар белгілі бір фильмді түсіріп бастамас бұрын түсірілім қай күні басталып, қай күні аяқталатынын, монтажын жасауға қанша уақыт кететінін, содан соң қайда көрсетіп, қай елдерге сататынын – бәрін-бәрін жоспарлайды, келісімшарт жасасады. Демек, отандық кинотеатрлар қай фильмді қашан көрсететінін, оны тәуліктің қай сағатына қоятынын алдын ала белгілейді.
Билет­тен түсетін қаржының көп бөлігі кинотеатрлар мен жеке компаниялардың қалтасына құйылатынын, ал туынды авторының үлесіне пайданың мардымсыз бөлігі ғана қалатынын Президент те айт­ты. Мемлекет басшысының сөзінше, киногерлер фильмді нақты қанша адам көргенін анықтай алмайды. Сол себепті де ол Мәдениет және спорт министріне киноға барған көрермен санын есептейтін цифрлық жүйе дайындап, қолданысқа енгізуді тапсырды.
Бұдан бөлек, халықаралық фестиваль­дердің біразы конкурсқа қатысатын фильмдерді іріктейтін кезде оның жарияға шыққан-шықпағанын ескереді. Осы секілді және бұдан да басқа себептер жетерлік.

– Осыған қарамастан, табыс тауып жатқан фильмдер де жоқ емес қой?
– Оны жоққа шығара алмаймыз. Алайда табыс тауып жатқан отандық фильмдерді ойша бір сүзіп өтіңізші. Арзан күлкі, қысыр қалжың, даңғаза мақтан, сендірмейтін көз жасы – сіз айтып отырған фильмдердің көбі осылардан тұрады. Бұл – халықтың сұранысын уақытша қанағат­тандырғанымен, өнер емес. Әрине, ондай кино да керек. Мен тек тілектеспін.
Айтпақшы, мен сол кинолардың өздері айтқан қаржыны жинағанына сенбеймін. Неге? Себебі бұл «Менің киномды мынанша адам көрді, осындай ақша таптым. Жұрт­тың бәрі көріп жатқанда, сен неге көрмейсің?» деген секілді ой қалдыратын, көрермен тарту үшін жасалған құрал болуы да мүмкін. Мұны да жоққа шығара алмайсыз.
– Кейінгі кездері шығып жатқан есті киноларға сұраныс бар ма?
– Бар, әрине. Бұған Өскеменге барған сапарымда тағы бір мәрте көз жеткіздім. Халық сондай туындыларға, ұлт­тық фильмдерге сусап отыр. Мәселен, «Өліарада» ауылдың исі, қазақтың исі бұрқырап тұр. Бәрінен бұрын ол фильмде өмір шындығы, өнер шындығы бар.
Тоқаев отандық кино мәселесін неге бірінші болып айт­ты? Қазір сот­ты болған бұрынғы министр Арыстанбек Мұхамедиұлы неге айтпады? Ақтоты Райымқұлова ше? Қазіргі министр де бұл жайт­тан бейхабар емес шығар?…
Бұл – ұлт­тық кино көрермендерінің рухани сұранысын ескермеудің салдары.

– Бұрын режиссерлер мен қаламгерлер тығыз жұмыс істеді. Бүгін осы байланыс неге үзіліп қалды? Жазарман қауым нашар ма, әлде режиссерлер оларды көзге ілмей ме?
– Кейде «әр жазушы үлкен қаламгер болуы үшін киноның практикасынан өтуі керек» деп қалжыңдайтыным бар. Бұл қалжың үшін айтылған сөз емес, түбінде бір шындық жатыр. Өйткені тарихқа көз жүгіртсеңіз, қазақтың бетке ұстар қаламгерінің біршамасы кино саласында қызмет еткенін байқайсыз. Ғабит Мүсіреповтен бастап, Ілияс Есенберлин, Әнуар Әлімжанов, Асқар Сүлейменов, Олжас Сүлейменов, Әбіш Кекілбаев, Төлен Әбдік… Тізімді жалғай берсек әзір тоқтамаймыз. Арамыздан күні кеше ғана кеткен Сатыбалды Нарымбетов ағамыздың режиссерлігі қандай болса, жазушылығы да сондай еді.
Сол байланыстың үзілу себептерінің бірі – киностудияда штат­тың қысқар­уы. Ұжымдағы киногерлерді бірнеше рет қысқарт­ты, қазір онда кім жұмыс істейтінін өзіміз де нақты білмейміз. Өнертанушы, кинотанушы мамандар қалды ма екен?.. Болса, бар да шығар, кім біледі…
Тағы бір себеп деп кейінгі режиссерлердің көбінің ұлт әдебиетін жеткілікті дәрежеде оқымайтынын айтар едім.

Бабадан қалған өнер түрінің біреуі жоққа айналды

– Ауылдың иісі деп қалдыңыз. Оралханның ауылы қалай екен?
– Бұл Оралханның ауылына алғашқы сапарым емес. Мен алғаш рет Қатонқарағайға 1976 жылы барғанмын. Табиғатының кереметіне, адамдарының алғаусыз ақ көңіліне таңғалғанмын. Ол кезде студентпін. Ал одан кейін «Болмысы басқа Оралханды» түсіру үшін жыл мезгілдерінің әр кезеңінде бардым. Өйткені жазушының образын ашып, бейнесін шынайы көрсету үшін оның туған жерін, туған жерінің табиғатын, туып-өскен ортасын, жазушы қылып қалыптастырған керемет­терді ішпен біліп, жүрекпен түйсіну керек.
Міне, осы бір ауылдың мен көрген үш кезеңін салыстыруға келмейді. Әрине, халқы баяғыдай емен-жарқын, ақкөкірек. Бірақ Қазақстанның түкпір-түкпіріндегі ауылдар жетім баланың күйін кешіп келе жатқаны өтірік емес қой…
Ағаның ауылындағы мектепте кез­десу өт­ті. Оқушылар өте білімді, талапты балалар екен. Кездесуден кейін мұғалімдерінен сөз суыртпақтадым. Сөйтсем, мектеп бітірген оқушылардың бәрі ауылдан кетуге асығатын көрінеді. Айналайын-ау, бұл – жері шұрайлы, табиғаты ғажап, тарихы терең, қазаққа қанша ұл-қызды сыйлаған топырақ емес пе?! Ол жерден Қалихан, Оралхан, Дидахмет секілді тұлғалар әлі де шығар еді ғой. Аты аталған кісілердің бәрі сол ауылдан дайын жазушы болып келді ғой Алматыға!
Ұмытпауымыз керек, қазақтың жаны – ауылда. Бұлай дейтін себебім, қазіргі таңда қазақтың дәстүр-салт, тіл-ділінің, ырым-тыйымының қаймағын бұзбай сақтап отырған осындай ауылдар.

– Бұған дейін түсірген деректі фильмдеріңізбен таныспыз. Алдағы уақыт­та көрермендерге қандай туындылар ұсыну жоспарыңызда бар?
– Жақында Төлеуғали Әбдібеков туралы деректі фильмнің сценарийін жаздым. Ол – Екінші дүниежүзілік соғыстағы ерлігі үшін Қызыл Жұлдыз, Қызыл Ту ордендерімен, Отан соғысының I дәрежелі орденімен, Ленин орденімен марапат­талған жауынгер. Бір өзі 400-ге тарта жаудың көзін жойып, 30-дан астам мерген тәрбиелеген теңдессіз мерген. Бұрынғы Семей, қазіргі Абай облысының тумасы. Әбдібековтің Кеңес Одағының Батыры атағын алмауына оның ағасы Кемелбай Насырхановтың саяси қуғын-сүргінге ұшырағаны себеп болған. Қасым-Жомарт Тоқаев осынау даңқты ұлды жақында «Халық қаһарманы» деп жариялады. Қаржылық жағынан қолдау тапсам, кезек күт­тірмей түсіремін деп ойлаймын. Бұл фильмде Төлеуғали Әбдібековтің бізге мәлім де беймәлім бет-бейнесі, болмыс-бітімі шынайы көрсетіледі.
Бұған қоса, Әбдіжәміл Нұрпейісов туралы мүлдем жарық көрмеген материалдар да қолымда тұр. Соларды саралап, қаламгердің образын ашатын дүниелерге көбірек мән беріп, сценарийді жарқ еткізу де аса қиынға соқпайды.
Маңғыстау топырағындағы шыңыраулар туралы да түсіргім келеді. Бұл да ойымда пісіп-жетіліп, дайын тұрған дүние. 50-60 метр, тіпті одан да көп тереңнен шығатын 400-ден астам құдықтың тоқсан пайызынан көбін қалай құртып алдық? Билік тарихи жәдігерлерге неге селсоқ қарады? Қазір құдықшылар бар ма? Құдықтар құрғап кетпесе, тарихи құндылығынан бұрын, ауыз су, шаруашылыққа арналған су мәселесі де қазіргіден әжептәуір аз болар еді ғой… Атакәсіп, бабадан қалған өнер түрінің біреуі көз алдымызда жоққа айналып біт­ті.
Мұның бәрін жүзеге асыру үшін әуелі уақыт, содан соң қаржы керек.
– Өнер түрі былай тұрып, өлшеу­сіз еңбек еткен кісілерді де ұмытып бара жатырмыз ғой…
– Дұрыс айтасың. Кезінде төбемізге көтере ұлықтаған тұлғаларымыздың, аяулы да ардақты аға-апаларымыздың есім-сойын атамай, ұмыт қалдырып бара жатырмыз. Қазір олардың атын кейінгі ұрпақ біле бермейді. Әдебиет пен мәдениет адамдары ғана емес, қарапайым еңбек адамдары, қоғам қайраткерлері де жадымыздан өшіп бара жатыр.
Өскемен сапарында Абаш Кәкеновпен сұхбат­тас болдым. Қандай керемет өнерпаз! Көне айтыстарды жатқа соққанда қандай! Өзінің суырып салмалығы таңғалмасыңа қоя ма?! Ән салғанда, жыр жырлағанда қалай арқаланып кетеді. Көз алдымызда жүрген Абаш Кәкеновтің өзін кейінгі жастар біле ме? Міне, осы туралы әңгіме айтып отырып, жазушы Дәурен Қуат екеуміз телеэкранға бір жоба ұсынамыз деп шештік. Жобаның атын да ойластырып қойдық. Қазір концепциясын жазып, дайындап жатырмын.
– Тақырыпты басқа арнаға бұрсам деймін. Жас режиссерлердің хәлі қалай? Осыдан бірер ай бұрын Ұлт­тық киноны қолдау орталығында дау туды. Бұған не себеп?
– Бізде Ұлт­тық киноны қолдау орталығы бар, Кинематографистер Одағы да бар. Бірақ олар жас режиссерлерге, жалпы кинематографтарға қаншалықты көмектесіп жатыр? Бұл рет­те киностудия­ны айтпай-ақ қояйық. Егер жастардың жағдайы көңіл көншітерліктей болса, олардың басы салбырап, менен көмек сұрап келе ме? Мәселен, менің бір шәкіртім сценарийін арқалап киностудияға да, Кинематографистер одағына да, Ұлт­тық киноны қолдау орталығына да барған. Ешқайсысынан қайран жоқ. Кейде Одақтың да, кино орталығының да жастарда шаруасы жоқ секілді сезіледі.
Одақ бұрын әр киногердің хақын қорғайтын. Қайбір жылы Кинематографистер Одағының төрағасы сайланды. Мен «сайлау» деп аталған науқанға дауыс бермедім. Өйткені төрағалыққа Ермек Тұрсынов қана ұсынылды. Құдай-ау, көз үшін болса да екінші адам кандидат­тыққа ұсынылуы керек еді ғой. Сайлаушыларда таңдау мүмкіндігі болуы қажет. Әйтпесе оның несі сайлау?! Міне, осы себепті де шығар, Одақта күні бүгінге дейін съезд болғанын, үлкен-үлкен тақырыптар талқыланатын жиналыстар өткенін көрген емеспін. Мәселелердің туу төркіні осында жатыр деп ойлаймын.
Ал Ұлт­тық киноны қолдау орталығы – бізге керек ұйым. Өйткені осы ұйым қазақ киносын монополиядан сақтайды. Бірақ аталған орталықтың жұмысында шикілік өте көп. Кешегі дауда көп жараның бірінің ғана аузы ашылды. Ол көп талқыланған мәселе ғой, сондықтан қайталап айтып, түсіндіріп жатпайын.
Дегенмен маған белгілі, орталықтың шикілігінен бөлек, әділетсіздікті айтып жүрген жастардың арасында жеке мүддесі үшін жүрген адамдар бар. Олар бұған дейін бірде-бір кино түсірмеген, соған сәйкес тәжірибесі де жоқ. Десе де ақша үшін барын беруге бар. Тіпті арын да…
Әділдік іздеп шырылдап жүрген жастарды қолдаймын, бірақ араларында әнеубіреу де бар ғой… Ол дарынды бала болғанымен, өнер адамы болып қала ма, қазақ киносына опа таптыра ма – осыны ойлаймын.

Деректі фильмде айтуға тыйым салынған тақырыптар бар

– Қазақ топырағына деректі фильмнің келгеніне бір ғасыр болды. Бұл пайда бола салысымен қарқынды дамыған кино өнері үшін өте көп уақыт. Қазақ деректі фильмі біраз тақырыпты игергенімен, тасада қалып жатқан тақырыптар да жетерлік. Мәселен, қазіргі саяси тұлғалар жайлы шынайы түсірілген деректі фильмдер тапшы. Мұның себебі неде? Режиссерлердің батымсыздығынан ба, әлде мемлекет­тік жүйе рұқсат етпей ме?
– Деректі фильмде айтылмайтын, дұрысы, айтуға тыйым салынған тақырыптар бар. Себебі деректі фильм – идеология құралы. Сондықтан да сіз айтқан тақырыпта шынайы дүниелер тапшы. Бұл режиссерлердің өнердегі мұраты мен ішкі еркіндігіне байланысты дүние. Суреткер рухани тұрғыда еркін болуы қажет.
Әрине, біз үкімет­ті де, қоғамды да сынауға дайынбыз. Алайда экранға шығатын бар көзді бітеп тастаса, оны қай жерде көрсетеміз? Дер кезінде үн қоса алмайтынымыздың себебі – осы. Әйтпесе, документалистердің қозғағысы келетін тақырыптары өте көп. Мәселен, 2011 жылы Жаңаөзен қаласында болған оқиғаның шындығы ашылды ма? Жоқ. Негізгі кінәлі адамдар жазаланды ма? Жоқ. Егер сол кезде шындық ашылып, нағыз кінәлілер жазасын алса, кешегі «Қанды қаңтар» болар ма еді?.. Ал «Қаңтар қырғынының» ақиқаты белгілі болды ма? Осы сұрақтың жауабы келешекте осындай оқиғалардың болу-болмау ықтималдығын айқындайды. Шындыққа тура қарайтын уақыт келді. Сондықтан да зиялы қауым өкілдері 86-жылы да, 2011 жылы да халықты қорғай алмағанын мойындауы керек. Иә, біз оларды қорғай алмадық… Онымыз үшін кешірім сұраған да жоқпыз. Керісінше, елдің сөзін сөйлейді деген кей ақсақал-қарасақалдарымыз алаңға шыққан жазықсыз жандарды айыптай сөйледі. Билік те, сұхбат берген «зиялы қауым өкілдері» де халықты ақымақ деп санады.

– Зиялылар 1986 жылы жастарды, 2011 жылы мұнайшыларды қорғай алмады дедіңіз ғой. Ал 2022 жылы қорғап қала алдыңыздар ма? Қазір оларға не айтқыңыз келеді?
– 1986 жылы әкемнің жүрегіне ота жасап, шешем екеуі Мәскеуде болды. Ал мен алаңға жақын үйде тұрдым. Бейбіт шеруден бастап, қанды қасапқа дейін өз көзіммен көрдім. Бірақ алаңға шығып, ашық қарсы тұруға батылым жетпеді. Өйткені болашағымды ойладым. Алаңға шықсам, партиядан шығарар еді, сөйтіп, ертеңге деген үмітімнің шырағы сөнер еді. Қолымнан келген жалғыз іс – жиырма беске тарта адамды пәтеріме кіргізіп, есікті құлыптап алдым. Әрине, қорқақтық… Сол кезден бері осы жайт жүрегімнің түбінде сақталып келеді. Мен өз-өзімді ақтамаймын. Олардың алдындағы кінәмді түсінемін. Басым жерге жеткенше иіліп тұрып кешірім сұраймын.
2011 жылы да мұнайшылардың жанынан табылмадым. Алайда сұхбат аламын, пікіріңді жариялаймын деп келген журналистерге сөзімді ашық айт­тым. «Жаңаөзен-2011-ді» кім жасады? Арнайы мұнайшылардың киімін киіп арандатқандарды кім жіберді (алты ай бойы көшеде тұрған адам мен су жаңа мұнайшы киімін киген адамдарды айыр­мау мүмкін емес қой – С.А)? Қолында таяғы да жоқ қарапайым халықты атуға кім бұйрық берді? Халықтың қаны кімнің мойнында? Міне, осылай сұраққа сұрақпен жауап беруден тан­бадым. Бұны өзімді-өзім ақтайын деген оймен айтып отырғаным жоқ… Мұнайшылардан, халқымнан тағы бір кешірім сұраймын.
Кешегі «Қаңтар қырғынының» да шындығы ашылған жоқ. «Бәрін Мәсімов ұйымдастырды» дейді. Әрине, бейбіт халық көтерілгенде оны пайдаланып кеткісі келетін мүдделі топтар болады. Қарапайым азамат­тардың арасына кіріп алған арандатушылар да, мародерлердің де болғаны өтірік емес. Бірақ бақиға көшкен кемі 238 адамның бәрі қылмыскер емес қой. Қаңғыған оқ ғұмырын қиып түскен бейкүнә періштелеріміз де бар оның арасында. Халық Мәсімовке еріп емес, өзін тонаған, қанаған билікке қарсы шықты ғой о басында. Бұған қатысты сұрағым көп, бірақ Үкімет әлі күнге дейін мардымды жауап берген жоқ. Иә, жазықсыз ажал құшқан, мүгедек боп қалған, қуғын көрген кісілерді қорғап қала алмадым… Кешірім сұраймын…
– Алғаусыз ашық әңгімеңіз үшін рақмет!

Сұхбат­тасқан
Асылан ДӘУІТ