Тәуелсіздік: жырақтағы қазақтардың ой-пікірінде
Бодандықтың ащы дәмін татқан, өмір бойы туған отанын көре алмай қор болған, көзі ашық, көкірегі ояу, ұлттық санасы мен намысы жоғары шетел қазақтары қызыл империяның құрсауында қалған Қазақстанда не болып жатқанына үнемі құлақтарын түріп, көңілдері алаңдап, сағынышпен күн кешкен. Сондықтан, қызыл империя құлап, оның отары болған ұлт республикалалары 1991 жылы бірінен соң бірі бостандық алып, салтанат құрып жатқанда, «Қазақстан қашан тәуелсіздігін жариялайды екен» – деп, күн санап, ай санап, тағатсыздана күттік,– дейді Түркия, Моңғолия және Қытай қазақтары. Оның алдында КСРО-ны сақтау жөнінде референдумда Қазақстан халқының 80 пайызы «КСРО сақталсын» деп дауыс беріпті деген лақап тарады, сонда «Қытай қазақтарының көңіліне қобалжу ұялап, қажып кеткендей болдық, – дейді Оспан батыр Исламұлының (1889-1951) «Бала батыр» атанған атақты мергені, көзі тірі Құнанбай батыр.
Ахмет Тоқтабай,
тарих ғылымдарынның докторы, профессор
Қазақстанның еркіндік алатынына бірден-бір сенген – Түркия қазақтары. 1991 жылы 25 қыркүйекте Анкараның Есенбұға алаңында 200-ден астам қазақ ұлттық киім киіп шығып: «Қазақстан Жұмһурбашканы Нұрсұлтан Назарбаевқа жалынды сәлем! Жер бетіндегі қазақтың жалғыз көсемі «Көсегең көгерсін!» деген сөздер жазылған плакаттар ұстап қарсы алды дейді осы оқиғаны көзімен көрген делегация мүшесі Оқап Қыдырханов (О.Қыдырханов «Өз елім – өзегім». Алматы 2012, 60-бет). Түркиялық қазақ ағайындар Назарбаевты – «Жұмһурбашкан» яғни, президент деп қарсы алуы Қазақстан егемен ел дегенінің белгісі еді. Делегация мүшелері – Жазушылар одағының басшысы Қ.Найманбаев. «Қазақ әдебиеті» газетінің редакторы Т.Әбдікпен, Құранды қазақ тіліне тұңғыш аударған О.Қыдырхановпен әңгімесінде 80-нен асқан Ұядан Ақай қария былай деген: – Бауырлар, егемендіктің ерекше бір белгісі жетпей тұрғанын айтсам, айып етпеңіздер. Қазақстан президентіне көрсеткен жаңағы құрмет менің өмірімдегі ең зор қуанышым. Бұған жеткізген тәңірге мың шүкіршілік. Әттең, жаңағы жерде «Истихлал Маршнан» (Түрік гимнінен) соң қазақтың өз мемлекеттік гимні ойналса, біздің бойымыздағы қан кернеуі екі есе ұлғаяр еді-ау (Бұл да сонда, 60-бет).
Шетелдердегі қазақтармен қоян-қолтық араласып өмір тұрмыстарын көріп әңгіме-дүкен құрғанда, ешкімнің қас-қабағына қарамай, жалтақтамай, өз еліндегідей емін-еркін жүріп жатқан Түркия қазақтары ғана. Өкінішке қарай, мұндай жағдай, тіршілік басқа бірде-бір алыс-жақын шетелдердегі қазақтарда жоқ. Біраз жылдар қазақ диаспорасын зерттегенде ойыма түйгенім осы.
Қазақстанның тәуелсіздік алғанын естіген Пекиндегі жүздеген қазақ студенттері жиналып бұрынғы гимннен «Біз қазақ ежелден еркіндік аңсаған» деген сөздермен бірін-бірі құттықтап, Е.Хасанғалиевтің «Атамекен» әнін шырқайды…
Қазақстан тәуелсіздік алып, өзінің бостандығын жариялап, Назарбаевтың сөзін радиодан естігенде Шыңжаң қазағында қуанбаған адам жоқ» – дейді жазушы Көбен Асқарұлы. Үйдің ішінде бір адам қуанса менің әкем қуанды, 90-нан асып көзі көрмей қалған болатын. «Көзім көрмесе де, көңілім сенді. Мен бақытты екем, қазір өліп кетсем де арманым жоқ», – деді әкем. Ол кісі екі жылдан соң қайтыс болды. Назарбаевтың сөзін естіген соң «Алтай аясында» журналының мекемесіне бардым. Журналдың бас редакторы менің аталас бауырым Қабыл деген жігіт еді: – Аға, Қадыс Уәли Алтай аймағының губернаторы бізде жиын ашсам деп жатыр, бірталай зиялылар мен кадрлар түгел қатысады, сіз Ғалағаңды замандасыңыз ғой шақырып келіңізші,біздің шақырғанымызға келмейді, – деді. Ғалымбек деген кәрі төңкерісші түрмеден келген, үйінде жатып алады, қызметіне көп келмейді, зейнеткерлікке шығуға таяу жүрген. «Мақұл» дедім де үйіне барып есігін қағып едім, әйелі қызметіне шығып кеткен кез, есікті Ғалымбектің өзі ашты. Үйі арақ сасиды, үстелдің үстінде жарым бөтелке арақ тұр.
– Ай, Ғалымбек, – дедім, Сенің әкең Әует арақтан өлген жоқ, найзағай түсіп өлмеп пе еді, мынауың не, таң атпай істегенің, үйің арақ сасиды.
Ғалымбек: – Дәл айттың, жай түсіп өлген әкем тірілді, міне сол үшін ішіп отырмын. Сен отыр, мен әңгіме айтып берейін. Жиырма жыл түрмеде отырып келдім, келгеннен кейін үкімет «сенде қылмыс жоқ екен, сен ақ адам екенсің» деп мені қызметке орналастырды. «Алтай аясының» редакциясына келіп, директор болдым, әйел алдым, бала сүйдім, жаңағы 20 жылғы бейнет ұмытылып кетті, бірақ көңілімде бір мұз қатып қалып еді, сол мұз бүгінге дейін ерімей келіп еді, бүгін түні еріді. Ақдалада айдауда соңғы жылдары жүргенде аздап еркіндікке шығарып, жаздың бір күні мені егін суаруға жіберді. – Түскі тамақ ішіп келейін, – деп суды тоспалау жерге байладым да, асхананың тамақ беретін тесігінің аузына келсем, қалың кезек. Суым орып кетеді-ау деп біреудің кезегін алайын десем, ешкім кезегін бере қоятын емес, кезектің артына тұрсам, суым қашып кететін түрі бар. Тұрғандарды жағалап келсем 6- қатарда өзіммен қалжыңдасып жүретін бір мұңғыл бар еді, қолында ыдысы бар әлгі жайбарақат тұр екен. Ту сыртынан келіп итеріп жіберіп едім, сенделіп кетіп қолындағы ыдысы ұшып түсті.
– Жаман қалмақ, бұл сен тұратын жер емес, мен тұратын жер. Мұңғұл жерге түскен ыдысын алып, ішіндегі топырағын сүртіп тұрып:
– Ай, Ғалымбек сен қазақтың оқыған зиялысысың, оңшыл, теріс төңкерісшіл болып келгенсің. Мен үкіметтің бір қойын ұрлап жеп қойған Балғанжап атты қойшымын, өзім ұры, өзім надан. Сен «жаман Балғанжап» десең, оның дұрыс, мен мойындаймын, енді «жаман қалмақ» дегеніңе келіспеймін. «Жаман қалмақ» дегенше, «500 жыл төбеме шай қайнатқан қалмақ» де. Әкеңнің аузы, қазақ сенің нең бар, менің жаман да болса мемлекетім бар.
– Әлгі сөзді естігенде, көзімнен жас шығып кетті. Тез жүріп артыма да, тамаққа да қарамай кетіп қалдым. Осы сөз көңілімде мұз болып қалып, ойымнан кетпей қойды. Бүгінгі күні дербестік алғанда сол мұз еріді, содан ішіп отырмын.
– Енді оттамай арақты құй екіге бөліп!
Мен де Ғалағаңның сөзіне іріленіп кетіп бөтелкені екіге бөліп құйып ішіп алдық. Көшеге шықтық, бір топ адам шулап жүр: «Қазағым жасасын!», «Қазақстан жасасын!», «Қазақстан дербес мемлекет болды!» деген ұран сөздер естіледі, әлгілерге қосылып, Қабылдың өзін қосып алып, түнде жиналысқа бардық. Жиналыстан рухтанып шығып, үш күн тойладық. Әбден қас қарайғанда үйге қарай келе жатсам, бұрыштағы үлкен қақпаның алдында біреу сұңқылдап жылап отыр, масаңдау екен, жақындасам өзіммен бір сыныпта оқыған сабақтасым Әбілкерім деген ұйғыр мұғалім.
– Ай, саған не болды ботадай боздап? – деймін.
– Мына ШарРуссияның (ұйғырлар Ресейді «ШарРуссия» деп атайды) Азияға жеткен аяғы біздің Қашқарияға неге жетпей қалған?
– ШарРуссия кезінде Алтышәрға дейін аяғымды көсілем деп, Шоқан Уәлихановты жіберген. Біздің Шоқан Уәлиханов барды емес пе сенің Қашқарияңа. Шоқанды қуалап жіберген патшаңнан, өздеріңнен көр, тұр, кет үйіңе, – дедім… (3)
«Қазақстан қашан тәуелсіздік алады?» – деп күн санап күтіп жүрдік дейді. Моңғолияның вице-премьері Зардыхан Қинаятұлы. Моңғолиялық қызметтес әріптестер: Сендер қазақтар орыстың құшағынан шықпай қойдыңдар ғой, сірә? Қазақтар орыс болып кеткен бе, Қазақстан Ресейдің қоластында мәңгі-бақи қалды емес пе? т.с.с әзіл-қалжыңы аралас сөздермен күнде қажайды. Бір күні Министрлер кабинетінің мәжілісінде отыр едік, қызметші қыз есіктен кірді де аяғын тез басып премьер- министрдің жанына келіп алдына бір қағазды қойып кетті, премьер қағазды қарады да менің алдыма ысыра салды, қарасам «Қазақстан Тәуелсіздік алды» деген телеграмма екен. Көзімнен жас шығып кетті.
Моңғолия қазақтарында Қазақстанның тәуелсіздік алғаны соғым басына шақыру дәстүрімен сәйкес келеді. Дастарқанға жиналған халықтың қыстың ұзақ сары таңында бірден-бір әңгімелері Қазақстанның жеке мемлекет болғаны туралы болады, ән айтылып, күй шертіліп, сыбызғы тартылады. Кейбір отбасылар арнайы ақсарбас сойып, Қазақстанның тәуелсіздік тойы деп атап өтеді. Жастардың арасында Қазақстан жеке мемлекет болды, біз өз елімізге кетеміз деген сияқты сөздер айтылып, моңғолдың ақшасын жыртып, лақтырған келеңсіз жағдайлар да болыпты.
Қазақ дәстүрінде атақты ұлы оқиғаларды «Көкқасқа» деп жылқыны құрбандыққа шалып атап өткен. Моңғолия мен Ресейдің жылқы ұрлаушылары сонау ақпатшаның заманынан бастап, қазіргі күнге дейін бір-бірімен байланысып, Моңғолия жағы өздері ұрлаған жылқыны Ресейге, ресейліктер Моңғолияға өткізіп бір-бірімен айырбас жасап, сөйтіп бірінің ұрлығын бірі жапқандықтан, жылқы сіңеді екен. Бұл ежелден барымтаның «өткерме» деп атаған түрі. Екі жақтан да жылқы ұрлығын жасайтын қазақтар, Моңғолиядан керейлер, Ресейден наймандар. Ресей жағынан жылқы алып келе жатқанда екі елдің шекарашылары бірігіп рейд жасап, барымташылардың жолы бөгеліп қалады. Қыстың күні аяз, барымташылар түнде ғана от жағып жылынып, ас ішеді, күндіз түтін шығарса көзге түсіп қаламыз деп сақтанады. Жылқыларды қалың орманның ішіне тығып тастаған, бір аптадай уақыт өтіп кетеді, сол кезде өздерінің радиоқабылдағыштары арқылы Қазақстанның тәуелсіздік алғанын естіп, атап өтпекші болады. Моңғолиядан да уәделескен жылқышылар келіп жетеді. Өңкей өрімдей жас жігіттер (16 мен 23-тің арасында) мұндай оқиғаға көкқасқа шалайық деп бір тайды таңдап, жығып бауыздар сәтте ішіндегі біреуі: «Мал батасын берме, жан батасын берме, бостандық батасын бер», – деп дауыстайды. Сонда жылқышылардың үлкенірегі былай бата беріпті:
«Көкқасқа
тайға бата,
Қазақстанның
тәуелсіздігіне бата,
Үш елдің достығына бата,
Қазақстанның
тәуелсіздігі баянды болсын,
Бүкіл әлем таныған
мемлекет болсын,
Көкқасқаның қанымен,
Көгерейік, көктейік!
Алла риза болсын!
Аллах акбар!
Сөйтіп екі жақтың жылқышылары Қосағаштан ( Ресей Федерациясы) арақ алдырып көкқасқаның еті біткенше Тәуелсіздік тойын тойлап, өздерінше атап өтіпті. Екі күн өткен соң құрбандық шалғанын күткендей шекара ашылып, жылқыларын аман-есен айдап өткен екен.
Қазақстанның туына, туының түсіне, көк байраққа өздерінің ойларын айтып пікірлерін білдірген моңғолиялық қазақ, қалқа, тува дөрбет халықтары «Тудың түсі өте дұрыс таңдалған», «Ежелгі көк түріктен келе жатқан көк байрақ қой» деген сөзді қазақтардан, «Көк аспанмен, кең аспанмен түстес екен, Көктәңірінің қасиетті көк түсі емес пе?» деген сияқты сөздерді моңғолдар мен тувалықтардың аузынан естідім.
Алтай өткеліне барып жүргенде ұлты алтай Семен Кишкин қариямен әңгімелесудің сәті түсті. Біздің қазақ достарымыз бен таныстарымыз Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері діншіл болып барады. Мешіттерін салып жатыр, балаларын шетелге оқуға жіберіп жатыр, өз дініміз, өз құдайымыз, өз президентіміз бар деп кеуделерін қағады.
– Барлық қазақтың діні ислам, құдайымыз Алла! Сіздің айтып отырғаныңыз мүлде қате,– дедім мен.
– Ай, тұра тұр, қазақтың жеке Құдайы бар екен ғой, аты сенің есеміңдей – Ахмет, осындағы қазақтар арнайы автобус шығарып Түркістан деген қалаға барып жатады, Арабияға бармай-ақ сол жерге барып қажы боп келдік – дейді. Сонда ғана менің есіме Қожа Ахмет Йассауи сап ете қалды. Сексеннің сеңгіріне келген Семен ақсақалға Қожа Ахмет Иассауидің ешқандай құдай емес, ХІІ ғасырда өмір сүрген дін қайраткері, исламның суфизм бағытының уағызшысы, Түркістанда жерленгенін, Түркістанның қазақтың көне астанасы болғанын біраз тәптіштеп түсіндірдім. Жасында Барнауыл университетінің тіл-әдебиет факультетін бітірген саналы Семен ақсақал бірден түсінгеніне риза болдым.
Ташкент қаласына барып жүргенде өзбекстандық әріптестеріміз мынандай бір әңгіме айтып еді. Өзбектің бір бай жігіті Синьцзянның Қашқар жағының бір ұйғыр қызына үйленетін болып, Ташкентте бес жүздей адам шақырып той жасайды. Қыз жолдас болып еріп келген сол жақтың қазағының қызы екен. Той үстінде қыз жолдасына сөз берілгенде, ол құйқылжыта қазақ әнін салады. Дауысы ерекше ашық, әннің қайырмасын созғаны сонша, профессионал әнші ме деп қалдық. Бүкіл тойға келген қауым риза болып қол соқты. Сонда өзбектің елағасы жасындағы Тұрсын ака деген бір азаматы, асабаның қолынан микрофонды жұлып алып: – Қазағым жасасын! Қазақстан жасасын! Мен де қазақпын! – деп айқай салды.
Асаба: – Тұрсын ака, сізге не болды? Өмір бойы өзбек болып келіп, енді қазақ болғаныңыз?
Тұрсын ака: – Менің түбім де қазақ, қаным да қазақ, жаным да қазақ, жетпіс жыл өзбек болғаным жетеді, – дегені бар-ды.
Тұрсын аканы Тұрсын аға қылған қазақ әнінің әуезі, өнердің құдіреті, сол өнерді шет жерліктерге мойындатқан қыз дауысы демекпіз.
Қай заманда, қай халықтың өнер тарихына көз салсақ та үздік өнер шығармалары белгілі бір тарихи толғағы жеткен оқиғалар шегіне жетіп, талантты өнерпаздар оны бірден байқап, мәңгілік қайталанбас өнер туындыларын өмірге келтірген. Мысалы Бетховеннің 9-симфониясын алайық. Бетховен алдына мынадай мақсат қойған: Наполеон бүкіл Еуропаны әскери талантының арқасында жаулап алса, ағылшындар бүкіл әлемнің теңіздері мен мұхиттарын бағындырса, мен музыкамен бүкіл әлемді жаулап алам деген екен. Бетховен мақсатына жетті, ал Бетховенді қамшылаған, сөйтіп мәңгі өлмес шығарма жасатқан Наполеонның әскери таланты, ағылшындардың соғыс теңіз флоты. Шостаковичтің «Ленинградтық» деп аталатын 7-ші симфониясы Ленинград блокадасының қайғы-қасіретіне миллиондаған аштан қырылғандардың аруағына мәңгілік ескерткіш есебінде жазылған. Егерде Ленинград қоршауы болмаса , ХХ ғасырдың ұлы сазгері бұл шығарманы жазбас еді.
Қазақтың бостандық алған, егеменді ел болған сәтін музыкамен көркемдеген, бүкіл халықтың сүйіп айтатын әніне, керек десеңіз гимніне айналған «Көк тудың желбірегені». Авторлары – Шыңжаң өлкесі Тарбағатай аймағының тумасы, ақын Алмас Ахметбекұлы, Іле аймағы Күнес ауданының тумасы, сазгер Ермұрат Зейіпхан. Бұл азаматтардың жүрегінде бодандықтың қамытынан құтылып, бостандыққа деген арманы, отаны Қазақстанға деген сағыныш, ата-бабаларының еркіндік үшін төккен қан мен тері, егемендік алған елінің қуанышы түйісе келе, адамға ерекше күш пен асқақ рух беретін өнерді өмірге келтірген. Мұндай туынды жасау шын мәнінде бостандықтың дәмін татып, қадір-қасиетін сезінген соны ойы мен санасына тоқып өскен шын таланттардан ғана шығады.
Ұлы Француз революциясы ақын Ежен Потье мен композитор Пьер Дегейтерге «Марсельезаны» тудыруға қалай әсер етсе, Қазақстанның егеменді ел болуы Алмас Ахметбек пен Ермұрат Зейіпханға сондайлық зерде мен күш жігер берген еді.
Көк Тудың желбірегені –
Қазақтың асқақ беделі.
Махаббат,
қайрат екеулеп,
Шымырлатқаны денені.
Көк тудың желбірегені –
Жаныма қуат береді.
Таласқа түссе жан мен ту
Жан емес,
Маған керегі –
Көк
Тудың желбірегені.
Көк Тудың желбірегені–
Елдіктің асқақ өлеңі,
Әр жаққа тартпай , Қазағым,
Бір жерге жинал дегені.
Көк тудың желбірегені –
Бақыттың елжірегені,
Қиырда қалған Қазақтың
Көзінің мөлдірегені.
Шетелдік қандастарымыз Қазақстанның тәуелсіздігін жан-тәнімен түсіне білді, себебі олар жатжұртта қаншалықты тамақтары тоқ, киімдері көк болғанымен «бостандық», «егемендік» деген сөздердің парқын біліп өсті. Сондықтан шетжерлік қазақтардың бұл оқиғаны елемей қалғаны жоқ, бөркін аспанға атып қуанды, кейбір жерлерде атап өтуге мүмкіндік болмаған жағдайда, іштерінен шаттанып, көңілдегі ойларын қағазға түсіріп, бізге жіберіп жатты. Бірталай шетелдік азаматтар тәуелсіз Қазақстанға келгенде, бірнәрсе алам деп емес, тәуелсіз еліме не берсем екен, нендей үлес қоссам екен деген сезімде болды. Тәуелсіздік қашанда тәтті ұғым, барлығынан жоғары тұрады.