Фестивальдан кейінгі ойлар
Шығыс Қазақстан облыстық театрына Рүстем Есдәулеттің есімі берілсін! Түсіпхан Түсіпбеков, Сахан Әкелеев, Әлібек Қаңтарбаев, Серік Құсанбаев, Мұрат Әміренов т.б зиялы қауым өкілдері 5, 6 жылдан бері облыстық театрға Рүстем Есдәулеттің есімін беру туралы бастама көтеріп жүр. Бұл туралы ой «Жас Алаш» газетінде, жергілікті басылымдарда, әлеуметтік желілерде сөз болып, көзі ашық жұрттан қолдау тауып отыр.
Өскемен қаласында 10-14 қараша күндері Мемлекеттік «Дарын» жастар сыйлығының лауреаты, режиссер, актер, ақын Р.Есдәулет атындағы ІІ Республикалық театр фестивалі өтті.
Біз ең әуелі осы іс-шараның өтуіне үлкен қолдау көрсеткен ШҚО әкімі Д.Ахметовке және өзге де зиялы қауымға зор алғыс сезімімізді білдіреміз.
Фестиваль шымылдығын Астана қаласының Жастар театры Н.Коляданың «Тасбақа үміт» (психологиялық драма) спектаклімен ашты. Д.Серғазиннің Н.Коляда пьесасына батыл қадам жасап, репертуарға енгізгені құптарлық қадам. Бірақ, пьесаның ішкі астары, кейіпкерлердің психологиялық толғаныстары жеткілікті деңгейде ашылмай қалған. Араларына кірбің түскен ерлі-зайыптылар Арман – Д.Серғазин мен Бақыт – М.Май арасындағы сөз қақтығыстары кезінде екеуінің бірін-бірі қимайтыны байқалған жоқ. Спектакль басталған сәттен соңына дейін ұрсысқан жұбайлардың бірге қалулары режиссерлік тұрғыда айқын емес. Оның үстіне қойылым ортасында шаңыраққа ұқсайтын люстраның үзіліп түсуі – олардың ажырасып кететінінен белгі береді. Осындай қарама-қайшылықтар режиссерлік тұрғыда нақтылауды қажет етіп тұр.
Ал, Қ.Жандарбеков атындағы Жетісай драма театрының «Жәмилә» спектаклі қазылар алқасының өткір сынына ұшырады. К.Касеновтің режиссерлік қолтаңбасы айқын емес. Ол Ш.Айтматовтың әлемге танымал шығармасының негізгі идеясын басқа арнаға бұрып жібергендіктен, соғыс жылдарының ауыр ызғары мүлде сезілмеді. Оқиғалар шашылып, кейіпкерлердің мінез-құлықтары айшықталмаған. Актерлар сахнада не істеп жүргендерін өздері де ұқпаған. Бірін-бірі көрмей, сахналық әрекетке түсе алмай қиналған орындаушылар өздерінің шеберліктерінің әлсіздігін жайып салды. Данияр роліндегі Қ.Қасымбеков пен Жәмила – Б Қалдарбекова өз рольдерінің ішкі қалтарыстарын аша алмаған. Шығармадағы Данияр мен Жәмиланың психологиялық арпалыстары, сезім толқындары спектакльде болған жоқ. Бұл театрға алдағы уақытта актер шеберлігін жетілдіру мәселесін қолға алу керектігі байқалды.
Мемлекеттік қуыршақ театры әлем драматургиясының алтын қорына енетін Еврипидтің «Медея» трагедиясын көрсетті. Спектакльдің негізгі оқиғасы Медея мен Ясон арасындағы психологиялық тартысқа құрылып, отбасының күйреуін көрсеткен. Күйеуінің Коринф елінің ханшайымына үйленгелі жатқанын естіген Медеяның одан кек алу жоспарын жасауы, Ясонның қалыңдығы мен қайын атасын және өзінің балаларын өлтіруі символдық тұрғыда шешілген. Басты оқиғаларға сахна түбіндегі орындықтарға жайғасқан қазіргі заманның қара костюмдерін киген қыз-жігіттер қызу араласып отырады. Бір қарағанда олар адамдардың тағдырын көктен бақылап отырған грек аңыздарындағы құдайларды елестетсе, енді бірде сарай маңындағы оқиғаларға құлақ түріп, түрліше өсектеп жатқан қарапайым адамдарға айналып кетеді. Бірақ, құдайлар да, адамдар да Медеяның тағдырына араша бола алмай, меңіреу қалыпта қалады. Режиссердің түпкі ойы да күнделікті күйреп жатқан шаңырақтарға не қоғам, не ата-аналар тарапынан көмектің жоқтығын жеткізу. Ол спектакль соңында қос қарбызды Аид – Ш.Құлназаров қолымен жарғызып екі бүлдіршіннің мерт болуына бүкіл қоғам кінәлі екенін метафоралық тұрғыда берген.
Спектакльде ойнаған актерлердің барлығы да Ясон – Б.Момынжанов, Медея – А.Байырбекова, Креонт – М.Камалов, т.б. қуыршақ кейіпкерлерді ойнатумен бірге, драма актерларындай өз қаһармандарының жан-күйіне терең бойлап, тұтас бейне жасай алды. Тек алдағы уақытта Медеяның бір көңіл күйден келесі көңіл күйге өтетін тұстарын ұштау керек. Оның бойындағы қызу темперамент актриса ойында әлі де анық көрінбей жатыр.
Бүгінгі таңда классикалық дүниелердің сахналық кескінін жаңарту, олардың қойылымдық, көркемдік сипаттарын бүгінгі көзбен, қазіргі түйсікпен зерделеуге деген талпыныс танытып жүрген Айдын Салбановтың бұл спек-
таклін режиссурадағы ізденіс деп бағаладық.
Фестивальдің екінші күні М.Горький атындағы орыс драма театрының «Наедине с Пушкиным» деп аталатын моноспектаклін (реж. С.Матвеев) көрсетумен жалғасты. Спектакльде ойнаған Сергей Матвеев А.С.Пушкиннің «Сараң сері», «Фауст», «Пайғамбар», «Күз» және «Қарғаның мәткесі» («Пиковая дама») шығармаларындағы кейіпкерлердің қайталанбас бейнесін жасады. Айталық, Фауст пен Шайтан екеуінің сахнасындағы актердің қас-қағым сәтте түрленуі – нағыз кәсіби актердің қолынан келетін шеберлік. Орындаушы бетіне түсірілген жарық арқылы екі түрлі бейнені қатар сомдады. Жарыққа тура қарап Шайтанның сөздерін айта салысымен, басын оңға бұрып қырынан Фаусттың кейпіне түсуі сондай шынайы әрі сенімді болды. Сол сияқты Сараңның бейнесі де терең шықты. Байлықтың құлына айналған көпестің әр тиынды көкірегіне басып, аса қимастықпен қобдишаға салуы, әр салған сайын талай жетім-жесірді зар жылатқанын баяндап отыруы құйқа шымырлатады. Ең бастысы, сараңның байлыққа қатысты жеке танымы актер ойынында анық көрінді.
Спектакльдің музыкасы режиссер тарапынан дұрыс таңдалған. Сол сияқты жарықпен жұмыс та сауатты жасалған. Бұл спектакльден актердің рольмен жұмыс жасаудағы ізденісін көрдік.
Ж.Аймауытов атындағы қазақ музыка-драма театрының «Атау-кере» (реж. Н.Жақыпбай) спектаклінде актерлік даралықтар болған жоқ. Барлығы бір қалыптан шыққандай сөздерін сыдыртып айтып шығудан аспады. О.Бөкейдің қаламымен қашалған кейіпкерлердің психологиялық тұрғыдағы нәзік иірімдерінің ізі де қалмаған. Сахнадағы серіктестерін тыңдау, оған тыңғылықты жауап беру сияқты қарапайым міндеттердің өзі орындалмағаны қынжылтарлық жәйт болды.
Б.Омаров атындағы «Жас сахна» театры «Мой маленький Оскар» (Эрик-Эмманюэль Шмиттің «Оскар и Розовая дама» романы бойынша) деп аталатын моноспектакльмен (реж. М.Покровская) қатысты. Екі бөлімнен тұратын бұл қойылымда айықпас дертке шалдыққан он жасар Оскардың күтушімен өткен соңғы күндері баяндалған. Алғашқы сахнадан бастап өзінің шынайы ойынымен көпшіліктің жүрегін жаулап алған М.Покровская – жас баланың кіршіксіз таза жанын және оны достыққа, кешіруге, сенуге үйреткен күтушінің бейнесін тудырды. Орындаушының бір көңіл күйден екінші көңіл күйге өтуі табиғи, боямасыз болды. Әсіресе, бейкүнә баланың мұңға толған мөп-мөлдір тұнық жанары, күтушінің ебедейсіз қозғалыстары мен балаға деген аналық махаббаты актрисаның орындаушылық техникасының мықтылығымен жасалды. М.Покровскаяның актерлік мәдениеті мен кәсіби шеберлігі көпшілікке үлгі болды.
С.Сейфуллин атындағы Қарағанды облыстық қазақ драма театрының «Қайран, жас дәурен!» (А.Галин) спектаклінен ешқандай да режиссерлік тың ізденістің сілемдері байқалмады. Дунай Еспаев пьесадағы комедиялық жағдайларды ойната алмаған. Шығарманың өзінен туындап отыратын жеңіл әжуа, тапқыр әзіл-оспақтар режиссер тарапынан өткірленбеген. Спектакльде тұтас актерлік ансамбль болған жоқ. М.Садықановтың (Шмутин), Д.Айғазинованың (Людмила), Ғ.Берденбетовтің (Лионид) сөздері мен әрекеттері өзара үйлеспеді. Ал, театрдың белгілі шеберлері Г.Рашқалиева (Роза Песочинская), Б.Кемалова (Нина Воронкова), Н.Жансүгірова (Диана Барабанова) ойындарында қартайған кездерінде жан жылуын іздеген кәрі адамдардың арасындағы нәзік сыйластық шынайы көрсетілді. Бірақ, режиссер аға буын мен жас орындаушылардың ойындарын бір стильге түсіріп қабыстыра алмағандықтан, актерлік ойын екіге бөлініп кеткен.
Бұдан кейін Ф.М.Достоевский атындағы Мемлекеттік орыс драма театры (Семей қаласы) «Ниоткуда с любовью» атты поэтикалық спектаклін көрсетті. Бірнеше ақынның (Бродский, Цветаева, Есенин, Гандлевский, Самойлов) өлеңдерінен құрастырылған бұл қойылымда ойнаған А.Глушков, А.Сухов, Е.Дручинина өлеңдердің әрі мен нәрін кетірмей, сөз құдіретін дәріптей алды. Алайда спектакль бір идеяға бағындырылмағандықтан, ой тұтастығы болған жоқ. Декорациясы да қойылым мазмұнымен қабыспай қалған. Біздіңше, бұл театр фоэсінде ойналатын спектакльдердің қатарында қалған.
С.Мұқанов атындағы қазақ музыкалы драма театрының (Петропавл қаласы) «Шолпанның күнәсі» қойылымы осы фестивальдың ең үздік спектаклі болып бағаланды. Батырбек Шамбетов М.Жұмабаевтың аталмыш туындысын режиссерлік тілмен әдемі өрнектеп, адамның ақыл-ойына, ар-ұжданына әсер ете алатын көркемдік тұтастыққа жеткен қойылым тудырыпты. Шымылдық ашылған кезде-ақ босаға аттаған Шолпанның жұбайлық өмірдің қызығын қимай, Алладан «бала бере көрме» деп тілек тілеуі, одан кейін ана болуды армандағанын, сол үшін намазға жығылып, пірәдар келін атанғаны, одан ештеңе шықпаған соң емші-бақсыларға баруы, одан соң күйеуінің асты-үстіне түсіп, ыстық құшағына алуы, ақыры жан жарының көзіне шөп салып күнәға батуын режиссер айшықты мизансценалармен, театрлық символдар мен метафоралар арқылы шешкен.
Сахнадағы оқиғаның екпін-ырғағын түсірмес үшін режиссер кейіпкерлердің өздеріне автордың сөздерін айтқызып, баяндату тәсілін орынды қолданған. Шолпан мен Сәрсенбайдың бір-біріне деген махаббаты, шын жүректен сүйіп қосылған жас жұбайлардың жарасымды қылықтарын Мағжан ақынның «Сүй, жан сәулем!» деп басталатын лирикалық өлеңімен әрлеуі спектакльдің поэтикалық күшін арттыра түскен. Сол сияқты бала тілеп зарыққан әйел ниетінің қабыл болмағанын су тартатын шелектің бос шығуымен, ал бала бойына біткен кезде шелек ішінен қоңырауды шығаруы да жақсы ойнатылды.
Спектакль әдемі актерлік ансамбльге құрылып, орындаушылардың кәсіби даярлықтарының жоғары деңгейде екенін танытты. Шолпан – Г.Асқарова, Сәрсенбай – Т.Дулат, Әзімбай – А.Разиев, т.б. актерлердің айшықты дикциялары, мәнерлі де икемді пластикалары, әуезді дауыстары көрерменді айрықша сезімге бөледі. Бұл спектакль өзінің театрлық жарқындығымен, режиссерлік бейнелі шешімдерімен көңіл толқытты.
Сонымен, үш күнге созылған театр фестивалі мәдени мейрам ғана емес, әрбір театрдың кәсіби өсуі мен даму дәрежесіне сын болып, бәсеке алаңына айналды. Алдағы уақытта фестивальдың талабын күшейтіп, көркемдік сапасы жоғары спектакльдерді жіберуге айрықша мән берілу керек демекпіз.
Бақыт Нұрпейіс,
өнертану докторы, профессор,
Т.Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық өнер академиясының «Өнертану» факультетінің деканы