Өткен ғасырларда сөздің майын тамызған халық ретінде талайларды тамсандырған бабалар тілін бүгін қалай жалғастырып жүрміз? Өкінішке орай «менің тілім ысылмаған, менің сөзім ысылмаған» деп ойланатын, мойындайтын адамдар аз. Керісінше «мен не айтсам да, қалай айтсам да дұрыс айтып тұрмын» деп ойлайтындар жетіп-артылады. Ауызекі сөз сөйлеуде той-томалақта қолына микрофон ұстап, бос, мәнсіз, мағынасыз сөздерімен елдің уақытын алып тұратын тойшыларды былай қойғанда, радио, теледидарларда сөздің жоғын жоқтап жүрген журналистердің сөздеріне де қарнымыз ашатыны жасырын емес. Мұны бәріміз көріп те, естіп те жүрміз. Менің осы ойымды «Қазақстан» телеарнасының мазмұнды хабарларының бірі «Айтуға оңай» (31.07.15) хабары осы кемшілікті көтерді де, ойда жүрген түйткілді қозғап, менің қолыма қалам алғызды.
Өкінішке қарай, өзінше тың жол іздейміз деп, «артық қылам деп тыртық қылып» жат­қандар да аз емес. Сондықтан радио, телевидение журналистері өзінің “жұлдыз бол­сам” деген ойын ысыра тұрып, «жаман нәр­се – жұққыш» екенін есте ұстап, «менің сө­зім­нен кім не алар екен, жастарымыз не үй­ренер екен?» деген ойды басты орынға қой­са екен деймін. Сөз тіркестерін ойына кел­­ген сөздермен өзгертуді олар ерек­ше­лену­дің бір жолы деп түсінетін сияқты.
Сөзім дәлелді болу үшін «ауыздары ысылмай келген» кейбір журналистердің тір­кестерінен біраз мысал келтірейін. «Қа­з­­с­порт” телеарнасындағы мына тіркес­терге на­зар салайық: «Жарақат алып қалу қаупі бар…». Адам қауіпті алдын-ала болжап барып қауіптенбеуші ме еді? Спортшы ол қауіп­ті өте жақсы біледі. Бірақ ол сайыс үс­тінде қауіпті емес, жеңісті ойлайды. Қауіп­ті ойлап тұрса оған қайдағы жеңіс! Оған ой­ланатын уақыт жоқ. Жарақат я алады, я ал­майды, белгілі нәрсе. Сондықтан сайыс ке­зінде «жарақат алып қалуы мүмкін» деген сөз орынды емес пе?.. «Мұхит асып келген жанкүйерлердің қарасы да көрініп тұр…». Ол қандай «қара»? Дұрысында «қара» деген омоним көз ұшында келе жатқан нәрсенің кім екені, не екені белгісіз, алысқа көзі жетпеген жағдайда айтылатыны белгілі. Ал көз алдында тұрған адамдарды «қара» дегені қалай? (8.02. сағат 14.45). Тағы осы арна (9.02 сағат 21.25) кезек­ті ха­ба­рын­да «қателікке иек артты» деген тіркес айт­ты. Сонда ол сайыс үстінде қателікке «қауіп­ке дайындалғаны сияқты» алдын-ала дайындалып, иек артып келе жатқан болды ғой… Қалай түсінесіз? «Әттеген-ай, қате­лесті не­месе қателесіп қалды», т.б. десе біреу тон­дарын шешіп ала ма екен? «Жат­тығуды орындады» деудің орнына еш шарт жоқ болса да «шартын орындады», т.б. деген тір­кестерді естіп отырып, назаланасың да Абай­дың «Қайнайды қаның, ашиды жаның, мі­нездерін көргенде» деген жолдарын еріксіз есіңе аласың. Бұл келтірілгендер бі­рер ғана мысал. Осы сияқты сорақы тір­кес­тер мен мазмұнсыз бос сөздерді тікелей хабар жүргізіп отырған радио­жур­на­лис­те­р­ден күнде естиміз. Сондықтан да журналист болғысы келетіндердің, жалпы жур­на­лис­тердің кедір-бұдыр сөйлемей, «ауыз­­да­ры­ның ысылып» келгендері дұрыс шығар! Сон­­дай-ақ, қазір бүкіл қазаққа, тіпті жур­на­листердің өздеріне де бір тіркес қосылды. Ол – екі сөз сөйлесе бірін «…және де…» деп сөй­лейтіндері . Мұндағы «және» де, «де» де – шылаулар. Шылауларда еш мағына жоқ. Оның міндеті – сөз бен сөзді, сөйлем мен сөй­­лемді байланыстыру, кейбір сөздерге үс­­темелік мағына беру. Өкінішке орай, бі­з о­­сы 2 мағынасыз сөзді, яғни екі шылау­ды е­кі сөздің арасына қатар қолда­нып, ойланбастан солай сөйлеуге көштік… Біреу айтып еді, бәрі сөздіктеріне қосып алды. Міне – жаман нәрсенің жұққыштығының дә­лелі. Көпшілігіміз «онда тұрған не бар?» деп, өзімізді жұбатып жатамыз. Ол – өзіне, өзінің сөзіне сын көзбен қарай алмайтын жандардың жауабы. Түсіне білсек, дұрыс қоғамда, дұрыс адамда, әсіресе, журналис­терде мүмкіндігінше «онда тұрған не бар­дың?» болмағаны абзал.
Келесі бір жан айқай – тыңдар­ман­да­ры­ның кумирине айналған кейбір орта буын мен жас әншілеріміздің де осы бағытта ән шыр­қайтындығы. Ауыз әдебиетіміздегі та­қы­рыпсыз жеткен қара өлең жолдарын ха­лық­тық әуеннің кез келгеніне салып айт­қан­дарыңызға қарсылығымыз жоқ. Ал та­қырыбы бар халық әндері белгілі бір ма­ғынаға құрылатынын естеріңізге салғым ке­леді. Сол мағыналы сөздерді өз қалау­ла­рынша мазмұнсыз сөздермен ұйқастырып, ауыстырып жаңалық ашуға құмартпасаңыз­дар екен!? Баяғыдан тасқа қашап жазып кеткен халықтың, сонымен қатар бұрынғы ақындарымыздың құлағымызға сіңген әдемі сөздерін өздерінше ауыстыруға әнші­леріміз құмар болып барады. Ол өлеңнің сө­зін қалауларыңызша өзгертетін хақы-
л­арыңыз жоқ. Өйткені, оны сіздер жазған жоқ­сыздар. Сүйікті әншілеріміздің атын атап, түсін түстемей-ақ қояйын, «ішің білсін әлу-ай» демекші, өздерін өздері тауып алар…
Мысалы: «Әйкен-ай» әніндегі «Әйкен-ай, кел, шырқалық, кел, кел-ай» деген жолды «Кел, билейік, кел, кел-ай» деп айтуды ұна­та­­ды. Сол ән шыққан кездегі Әйкен­дер­дің бү­гін­гі қыздардай билемегенін ән­ші­ле­рі­міз­дің білмегені ғой… «Қарай көзім жете алмадым жер шалғай, жалғыз өзім» деген жол­дар­дағы мағына – алысқа көшіп кеткен ада­мын сағынып, зарығып, оған жете алмай отырған адамның сағынышты зары ту­ралы зарлы ән, қымбатты әншілер! Ал бір әнші «Қарай көзім, есіңде ме кешегі айтқан сөзім» деп «жаңалық» ашып еді, кейінгілер де тура солай қайталап жатыр. Сіздердің өзгерткен жолдарыңыздағы – әңгімелесіп отырған екі адамның бірінің кешегі айтқан сөзін екіншісінің бүгін ұмы­тып қалғанынан не пайда таптық? Ал ән – зарлы ән! Адамның көзіне жас алдыратын ән! Біреудің кешегі айтқан сөзін бүгін ұмытып қалғанына осынша зарлана ма адам! Осы да жаңалық па?! Тө­леген Мұхамед­жановтың Шөмішбай Са­риевтің сөзіне жазылған «Аяулым» деген әнін­дегі:
«Өмір түгіл өзімді де білмеймін,
Сені ойласам, көзімді де ілмеймін.
Бір білерім – сені сүйген екенмін
Сені мәңгі аялаумен өтермін», – деген қайырманы біраз ән­ші­лер «төзімді де білмеймін» деп шырқап жүр.
Ал төзімді білмеген адам орнынан атып тұрып бір шара істеуі керек қой, се­бебі оның төзімі жоқ, төзе алмайды! Ал мұнда төзімнен гөрі жақсы көретін адамын кез­дестіріп, оның махаббат па, басқа ма өзі де түсіне алмай, соны ойлап көзін іле ал­май жатқандық туралы емес пе? Әрі, шын ақын өлсе де екі «білмеймінді» (әсіресе ма­ғынасыз «білмеймінді») қатар қоймайды. Шу­мақтардағы қайталанып тұрған «білмей­мін­дер» басқа әңгіме, ал қайырма олай қай­таланып тұрған жоқ! Шумақ пен қайыр­маның ұйқастары екі түрлі ұйқас! Бұл – ана тілін түсінбегендік! Маған «сіздікі дұрыс емес, әншінікі дұрыс» десе автор өзі айтар.
Нұтфолла Шәкеновтің сөзіне жазылған Қапан Мусиннің «Пошташы әнін» біраз әншілеріміз айтып жүр… Бұл әнді Суат Әбу­сейітов ағамыз:
Е-е-ей! Алақай дей бер, хатты ал, ал!
Ей, алдымен секір хатты ал, ал!
Ей, алғаным алғыс сіздерден,
Тағы да келем күнменен! – деп құлағымызға сіңдіріп кетіп еді. Бір бас­қа ұлт өкілі соңғы жолды айтуды қиын­сы­нып, өзінше «Қымбатты достар, до- ос-тар» деп еді, бүкіл қазақ осылай шырқады да кетті… Ойланған бірі жоқ! Ал бұны Суат ата­сынан түпнұсқасын тыңдамаған кейінгі жас толқын қайдан білсін, олар да осы жолмен шырқап жүр. «Қымбатты досты» осы араға қыс­тырудың қанша қажеттілігі бар!? Пош­ташы «қымбатты досына» ғана келіп тұр­ған жоқ қой. Ол бүкіл елді аралап жүретін адам екенін де білмейміз бе, сонда? Осылайша түпнұсқасы естімеген жас ұрпақты не­ге бұрыс жолға саласыздар, қымбатты әншілер!
…Бәрін тізу мүмкін емес, осылайша кете береді… Осындай өрескел бұзылып жатқан қателіктерге тосқауыл қоятын жанашыр қазақтың табылмай тұрғаны да өкінішті! Ең өкініштісі– бұл қателіктерді көзі ашық адам­дардың бәрі білетіндігі, бірақ соған мән бермейтіндігі! Осы мән бермеушілік тү­бімізге жете ме деп қорқам! Бұл– мен келтірген 2-3 мысал ғана. Мектеп сахналарында ән шырқап жүрген оқушыларымыз әншілердің қате айтылған сөздерін тура солай қайталап жүр! Осыған не айтар едіңіз­дер? Көрдіңіздер ме, қандай жауап­кер­шілік! Олай қателеспеңіздер, себебі сіздердің таспаға қашап жазған әндері­ңіз­дің келесі ұрпақтарға қалатынын ұмыт­паңыз­дар!? Жазу-сызуы жоқ заманның өзінде ауыздан-ауызға саф таза, дұрыс қалпында жеткен халық еңбегін жазу-сызу дамыған бүгінгі заманда ұрпағымызға қалай болса солай бұзып қалдырғанда ұтпағымыз не!? Ол ән таспаға жазылып қалған соң, оны со­лай естіген келесі ұрпақ солай ойламай ма? Кедір-бұдыр сөз сөй­леніп, кедір-бұдыр әндер айтылмаса қандай ғанибет! Елдің бо­­­лашағына шын жаны ашитын болса, «жұл­­дыздарымыз» осы туралы ойланып, ай­­татын әндерінің сөзі мен мәті­нінің маз­мұ­нын алдымен өздері түсініп алса екен. Cіз­­дердің қарапайым тыңдау­шыла­рыңыз ре­­тінде, бет-әлпеттеріңіз бен сырт­қы имидж­деріңізге қалай көңіл бөлсе­ңіздер, айтатын әндеріңіздің мазмұны мен сөзіне де сондай көңіл бөлсеңіздер екен деймін. Біз сіздердің әндеріңізді сүйіп тың­даймыз. Алайда, халықтың шын ықыласына бө­лен­гілеріңіз келсе, әндеріңіз де шын болса екен. Өздеріңіздің қымбат бағалары­ңызды арзан сөздермен, арзан әрекет­термен ар­зандатпасаңыздар екен! Өйткені, ұрпақ тәр­биесіне сіздер де жауаптысыздар, құр­метті жұлдыздар!