1889 жылы жарқ етіп, қазақ поэзиясының жарық жұлдызы – «Сегіз аяқ» атты жыр туды. Абайдың оның мазмұны мен мақсатына ерекше зер салғаны – мінсіз мүсінделген қиын ұйқасынан да, әдейі арнап ән шығаруынан да айқын еді. Мұнан бөлек, тағы бір әйдік белгі бар. Ол – ақынның атақты өлеңнің басын, яғни арнау сөзін қайта түзеп жазғандығы. Төмендегі мақсат – осы арнаудың көпшілікке беймәлім нұсқасын сараптап, тексеруге саяды.

Алдымен бас абайтанушы Мұх­тар Омарханұлы Әуезовтің пікіріне көз тігейік: «Сегіз аяқ» – ұлы ақын­ның жазушылық еңбегінің орта тұсында туған үлкен бір белдей әрі мол, әрі бар жағынан көркем келісті шық­қан, зор шығарманың бірі» (Абай Құнанбайұлы. Монография. –Алматы, 1995. – 137 бет), – дей ке­ле, Мұхаң терең ой-пайымдарын былайша тиянақтаған: «Абайдың кейін­гі жырларынан осы «Сегіз аяқ­тан» басталған көп мұңды кө­реміз» (сонда, 139 бет). Соңғы сөзде «Шүбәсіз, ұлы ақынды қайғы-шер­ге қамаған – қалың елі қазағының тағ­дыры, ал сол «мамықтан төсек, тастай боп кесек» ұйқысын шайдай аш­қан кезең қайсы?» деген сұрақ­тың жауабы тұр. Демек, «Сегіз аяқ» – Абай қайран жұртының мұңын мұңдаушы, жоғын жоқтаушы халық ақыны боп толықтай қалыптас­қа­ны­ның куәсі. Жырдың алғашқы ой­шылдық үлгідегі толғау болуы осы­ны растай түседі.
Абай – халық ақыны дегеннен шығады, бұрын ешкім таппаған шебер түрмен жазылған «Сегіз аяқ»-тың сырлы сөздері сол кездің өзінде-ақ ешбір адамды бейжай қалдырмаған. Айталық, жас ақын Шәкәрім осы жырдың ұйқасына айнытпай салып, өзінің «Жастық пен кәрілік» деген жырын жазған (бұл шығарма 1879 жылғы деп біле­тіндер қатты қателеседі). Жастық ары­ны басылмаған Шәкәрімнің қы­лығына, ермек үшін жазған жы­рына Абай қатты қапа болып, осы 1889 жылы «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін» деген жауап өлеңін жазғаны хақ. Онда Абай:
Өлеңі бар өнерлі інім, сізге
Жалынамын, мұндай сөз айтпа бізге, –
дегенді өлеңі бар жалпыға емес, нақ­тылы інісі Шәкәрімге айтқан. Оған қылаудай күмәніміз жоқ. «Ар­сыз» деген есеңгіреткен соққыдан есін жиған соң Шәкәрім «Жастарға» атты жүрекжарды толғауын жазып, ағасынан кешу алады. «Сегіз аяқ­тан» басталған қос ақын диалогы осылай аяқталған-ды.
Маңызы терең мәселе сол, атақ­ты жыр қазақ деген жұрттың сөз өнерін ғана емес, санасы һәм ой­лау деңгейін де бір саты көтерді. «Се­гіз аяқ» бүккен сырларға шо­луым­ды осы пайыммен сабақтағым ке­леді.
Енді келелі шығарманың арнау сөзіне қайтып оралайық.
Жаңа аталған еңбегінде Мұхаң: «Үлкен өлең …аса шебер арнаудан бас­талады» деп көрсеткен. Бұл жер­де «арнау» деп сегіз жолдан қайы­рыл­ған алдыңғы үш шумақ, жиыны – 24 жол меңзелген (бұл «Сегіз аяқ­тың» негізгі мазмұны:
…Қайнайды қаның,
Ашиды жаның,
Мінездерін көргенде, –
деген жолдардан басталады деген сөз). Абай осы арнауды (24 жол) қай­та қарастырып, жақсартып жаз­ған дегенге нанымды дәлелдеріміз кәне.
Абай өлеңге арнауды кемінде екі мәрте жазған дегенді Мұхаң ес­ті­ген, білген, бірақ әуелгі нұсқа қо­лына түспегенін былайша аңдат­қан: «Абайдың әдетінде бір жазған өлеңін қайта түзеп жазып, қайтадан қа­растыру машығы жоқ. Жалғыз ғана «Сегіз аяқ» деген өлеңнің ба­сын қайта бір түрлі қылып айтып еді» деген сөз бар» (Абай Құнан­бай­ұлы. Толық жинақ. Қызылорда, 1933 жыл. 382 бет).
«Қолжазба жанбайды» демекші, сөз болып отырған әуелгі үлгі-нұсқа абай­танушы Қайым Мұхамет­ха­новқа тап болғанын қараңыз. 1951 жылы Шыңғыс болысының аза­ма­ты, Оразке Уақбай баласының қол­жаз­ба дәптері Абай музейіне түскен екен. «Жаңадан табылған сегіз өлең жайында» деген зерттеу мақаласын­да ғалым осы оқиғаны айта келе, бы­лай деп жазады: «Оразке қолжаз­ба­сының тарихи құндылығы – Мұх­тардың «Сегіз аяқ» өлеңі тура­лы естіген сөзін расқа шығарып отыр­ғандығы» («Абай» журналы. – 1992. №2. 50 бет).
Бәрекелді деп, «Сегіз аяқ» ар­науын бастапқы түрінде оқып кө­рейік:
Тереңнен қозғап,
Жүректен толғап,
Буынды, бойды босатқан.
Көргіштің көңілін,
Білгіштің өмірін,
Жаңартып, жайып жасартқан.
Жалынды, нұрлы күшті тіл,
Сайраймын десең өзің біл.

Сөзіңнің гүлін,
Шеберлік түрін,
Салуға деймін мінің бар.
Дарияны түптеп,
Меруерттей үптеп,
Өткізе берер кімің бар.
Қиналма бекер, тіл мен жақ,
Көңілсіз құлақ ойға олақ.

Басында мый жоқ,
Қорықпаса сый жоқ,
Екі жүзді қайда жоқ.
Тасдиқсыз иман,
Тағылымсыз қылған,
Тағатында пайда жоқ.
Мұнафиқ мінез шыны жоқ,
Пайдадан басқа мұңы жоқ.
Оразке қолжазбасы арқылы бү­гін­гі күнге жеткен үш шумақ міне, осы.
Мына қызыққа қараңыз, ортаң­ғы сегіз жолдың үшінші түрі де бар екен. Ол Оразке қолжазбасынан да, қа­зіргі жинақтардан да бөлек. Оны, сенсеңіз, алаш көсемі Әлихан Бө­кейханның «Қалқаман-Мамыр» (Шәкәрім) атты мақаласынан кез­дестіріп отырмыз. Әлекең келтірген сегіз жол мынау:
Оюын ойып,
Орындап қойып,
Түр салғандай өрнекке.
Қиыннан қиып,
Қиырдан жиып,
Құрап сөзді термекке.
Еңбекке егіз тіл мен жақ.
Ерінбесең сөйлеп бақ!
Өзіңіз де салыстырып көріңіз, Оразке қолжазбасынан да, сондай-ақ, қазіргі жинақтардағы:
Өткірдің жүзі,
Кестенің бізі,
Өрнегін сендей сала алмас, –
деп басталатын сегіз жолдан да мүл­де бөлек дүние емес пе.
Кәкітай 1905 жылы Абай мұра­сын шығару қамында Омбыға ба­рып, Әлиханға жолыққаны, екі дос талай күндер бірге болғаны аян. Сон­дықтан Әлекең жаңағы шумақ­ты Кәкітай өзімен ала барған Абай шығармалары көшірмесінің бірінен ал­ған шығар-ау деген жорамал ту­а­ды.
Қазіргі «Алыстан сермеп, жү­рек­тен тербеп» деп басталатын ар­нау, иә, Абайдың иін қандыра жақ­сартып жазғаны. Олай болса, жаңа­­ғы «Сегіз аяқ» арнауының ал­ғаш­қы үлгісі керек пе? Әрине, ке­рек, ол өзіндік сөз өрнегі, мейлі, мән-мазмұны десең де құнды ол­жамыз деген ойдамын. «Тасдиқсыз иман, тағылымсыз қылған, Таға­тын­да пайда жоқ» немесе «Пай­да­дан басқа мұңы жоқ» сияқты сөздер ескірді, пайдасыз деп ешбір адам айта алмас.
Негізі, жарияланбай, тасада қа­лып келе жатқан Абай өлеңдері көп. Соның бірі – «Ақылды әдет жеңбе­гі» деген үш шумақ өлеңге 1995 жыл­ғы Толық жинақта тек «Түсі­нік­тер» бөлімінен орын тиген. Оның Абай­дікі және «Сегіз аяқ» өлеңі­мен мер­зім­дес жазылған туын­ды екені кү­мәнсіз.
«Көк тұман – алдыңдағы келер за­ман» (1897) өлеңі төртінші шу­ма­ғы:
Әділеттік, арлылық, махаббат пен –
Үй жолдасың қабірден әрі өткенде, –
дейді. Соңғы жол күдікті көрініп, ол «Үш жолдасың…» деп түзетілсе де­­лінген (Абай. Екі томдық жинағы. Ал­маты, 1995. -248 бет). Жоқ, келісе ал­маймыз. Неге десеңіз, ескі қазақ «шын үй» («бақилық үй») деп о дү­ние­ні айтқан. «Үй (о дүниеде) жол­да­сың…» дейтіні, Абай да осы ма­ғы­нада қолданған дейміз.
Соңғы 1995 жылғы жинақта, әсіресе, қара сөздерге қатысты ол­қы­лық көп-ақ. Мәселен, 45-сөздегі «Айғыр биеге ие болмақта да махаб­бат сезім бар» деген дұрыс сөйлем­нің соңы «…махаббат пен сезім бар» деп бұрмаланып басылған. Яғни, бір нәрсе екі нәрсе боп, мағынасы бү­лін­ген.
Қорытынды: Абай шығар­ма­ларын танып болдық, түгендедік, түзеттік, болды, бітті деп тоқ­мейіл­су­ге әлі ертерек. Абайдан шыққан әр сөз – киелі, баға жетпес асыл қа­зы­на. Осыны ұмытпайық, ағайын.

Асан Омаров,
зерттеуші, философия ғылымының кандидаты