Көрнекті ақын, жазушы, әдебиеттанушы, аудармашы, мемлекет және қоғам қайраткері Қайнекей Жармағанбетов 1918 жылы 25 тамызда (шын аты Ғайнетдин) Қостанай облысы, Жангельдин ауданы, Шилі ауылында туған. Абай атындағы Алматы мемлекеттік университетінің тіл-әдебиет факультетін (1941), аспирантурасын (1949) бітірген. Қазақстан комсомолы Орталық комитетінде хатшы (1941-1948), Абай атындағы Алматы мемлекеттік университетінде аға оқытушы, доцент, директордың орынбасары (1948-1958), бұрынғы «Әдебиет және искусство», қазіргі «Жұлдыз», сатиралық «Ара», «Шмель» журналының Бас редакторы, Мәскеу қаласынан шығатын сатиралық «Крокодил» журналының Қазақстандағы меншікті тілшісі, Қазақстан Жазушылар одағында жауапты хатшы, әдеби кеңесші (1958-1964) болған.

---

Қ.Жармағанбетов 1964 жыл­дан бастап бірыңғай шығарма­шы­лық жұмыспен айналысты. Ол «Заман біздікі» (1950), «Адам ту­ралы аңыз» (1951), «Мұғалима ту­ралы баллада» (1957), «Бал­ла­да­лар» (1962), «Соңғы түн» (1967), «Сырлы тал» (1971), «Шың­дағы шамшырақ» (1976) деп аталатын және басқа да бір­не­ше өлең, баллада кітапта­ры­ның, әйгілі әнші Әміре Қашау­баев жайлы жазылған «Әнші аза­мат» повесінің, талай әңгіме, но­велла, көркем очерктердің ав­торы.

Қайнекей ұлттық әдебиетке оқиғалы өлеңді, баллада жанрын берік орнықтырған, оны әбден кемелдендірген қаламгер.
Жармағанбетов көне Тор­ғай­да туса да, алғыр азамат ретінде та­нылды. Өзінің тұрақты ізденісі, қарымды қабілеті арқасында ұлтаралық қатынас тілін өте жетік меңгерді. Энциклопе­дия­лық бі­лімімен көзге түсті. Чи­лидің пат­риот, коммунист ақыны П. Не­ру­даның «Қашқын» поэма­сын, И.С. Тургеневтің «Әкелер мен балалар» романын, Б. Ер­шов­тың «Тұлпартай, Сұңқартай» ерте­гі­сін, жапон жазушысы Кар­ридің «Шы­ғыстағы бір бейбақ» дра­­ма­сын, И. Шиллер, А. Миц­ке­вич, А. Барто, М. Лермонтов, А. Пуш­кин, В. Маяковский, со­ны­­мен қатар көптеген туысқан қыр­­ғыз ақын­дары өлеңдерін қа­зақшаға аударған. Әйгілі әде­биеттанушы ретінде А.Н. Ра­дищев, А. Рудаки, М. Әуезов, С. Мұ­қанов, Ж. Жа­баев, Н. Ахмет­беков шығарма­ла­рын зерттеп, зер­­делеген.
Қайнекей 1974 жылы, қыр­күйек айының 10-шы жұлдызы күні бар болғаны 56 жасында дү­ние­­ден озып, туған жері Шилі ауы­­лына жерленді. Қазіргі таңда көр­­некті ақын есімінде Торғай се­­лосында көше, кітапхана бар. Шилі ауылындағы орта мектеп Қайнекей Жармағанбетов атын иеленген.
Ұлттық әдебиет тарихына те­рең­нен үңіліп, таразылап, сара­лап көрсек, Қайнекей Жар­ма­ған­бе­тов негізінен елді елеңдетіп, жан жүректі тебірентетін оқиға же­лісінен туындап, шынайы су­ретті көз алдыңа әкелетін бал­ла­даның хас шебері деуге әбден бо­лады. Оның «Кекті бала», «Боль­шевик туралы баллада», «Жи­де­байдың түндері мен күндері», «Галлилей», «Фердоуси» туынды­ла­ры сөз жоқ рухани қазынаға ай­налған. Қиян-кескі сұрапыл со­ғыста болмаса да, ақын елмен бір­ге егіле отырып, майдан көрі­ніс­терін көр­кем­сөз­бен қаз қал­пын­да сурет­тейді. Әсі­ресе қа­рым­ды қаламгер­дің:
Толқынды Днепрдің жаға­сында,
Туған жер Украина даласында,
Жорықта жүрді біздің партизандар
Түн қатып қалың орман арасында, – деп басталатын әйгілі «Кекті ба­ла» балладасын кім ұмытар. Кей­де қазақ кино өнерінде маң­дай терін төгіп жүргендер сце­на­рий жоқ деп ауыздарын қу шө­п­пен сүртеді. Көзі көреген, кө­кі­­­регі ояу, ой-кеңістігі керемет ре­жис­сер болса, осы балладаның оқи­ғасы деректі фильмге сұранып-ақ тұр­ған жоқ па?!
Жармағанбетовтың «Мұға­ли­ма» деп аталатын балладасы бая­ғы­да мектептің оқулық кітабына ен­генінен ересектер жағы толық ха­бардар. Неге екені беймәлім, сол туынды соңғы жинақтардан мүл­де алынып тасталған. Оның есе­сіне оқырманға есімдері пә­лендей белгілі емес авторлардың күлдібадам шығармалары еніп кетіпті. Мүлде түсініксіз. Сөз реті ке­л­генде айта кету керек, «Мұ­ға­лима» балладасын ешкім ұмыта қой­ған жоқ. Шынында да:
Әлі есімде мектепке алғаш барғаным,
Сумка асынып, дәптер, қалам алғаным,
Бір бұрышында сол сумканың жатқаны
Кеней сақа, кендір баулы қармағым, – деп басталатын оқиғалы өлең бал­ғын бала кейпін ғана емес, бүкіл қазақы ауыл тірлігін кино­дағыдай елестетпей ме?!

Осы жерде академик жазушы, атақ­ты ғалым Зейнолла Қабдо­лов­­тың парасатты пайымын кел­тіруді жөн санадық. Зерделі жан ең әуелі «Баллада өзінің ұзақ даму тарихында талай өзгерістерге ұшы­рады. Әуелде бір топ адам қол ұстасып, би билеп жүріп ай­та­тын ән түрінде көрінсе, кейін сыр­шыл толғау түріне ауысты. Соң­ғы түрдің үлгісі ретінде бел­гілі француз ақыны Франсуа Ви­ионның «Бұрынғы өткен ару­лар» деген балладасын атауға бо­­лады. Мұның әсіресе ел на­мы­сын қорғаған ержүрек батыр апа­ларын аңсап, армандайтын жерлері айрықша жылы, сырлы» деп жазса, одан әрі өз ойын «Қа­зіргі қазақ ақындарының ішінде оқи­ғалы өлеңдердің кейбір нұс­қа­ларын Қ. Жармағанбетов жа­саған еді. Оның «Бидай туралы бал­ладасы», сондай-ақ «Мұ­ға­лима», «Күзетші» деген баллада­ла­рын кезінде өлең сүйген қауым жылы қабылдаған» деп түйіндей­ді.
Бұдан бірнеше жылдар бұрын республикалық «Егемен Қазақ­стан» газетінде академик Серік Қи­рабаевтың «Туған әдебиеттің ең­­бек торысы» деп аталатын зерт­теу жұмысы жарық көрді. Елуін­ші жылдары көрнекті ақын­ның ағалық ізгі, ілтипатын се­зін­ген ғалым оның оқиғалы өлең­де­рінің өміршеңдігін, шы­найы­­­лығын, деректілігін дәл жаза отырып, «Оқиғаға құрылып, лирикалық са­рында дамитын бұл өлең үл­гісінің адам тіршілігінің ерлік пен қайғылы кезеңдерін, оқыс әре­кеттерді суреттеу арқылы қа­зақ әдебиетінде орнығуы Қай­не­кей еңбегімен тікелей бай­ла­ныс­ты. Оның алғашқы бастаушысы Сат­тар Ерубаев болса, кейін ол Қай­некей шығармашылығы ар­қылы кең өрлеу жолына түсті. Ақын жанрдың ішкі ерекше­лік­те­рін жетілдіруде, көркемдігін кө­теруде сәтті қадамдар жасады», – деп жазды.

Қазақтың көрнекті ақыны, абыз ақсақал Мұзафар Әлімбаев кө­зі тірісінде Қайнекей Жар­ма­ған­бетовпен аралас-құраласта бол­ды. Олар қоғамдық орындар тү­гіл, дастарқан басында да аман­дық-саулықтан соң, әдебиет әле­мі, оның күнгей, көлеңкелі тұс­та­ры туралы әңгіме шертіп оты­ратын.
Кезінде Мұз-ағаң және өзге әріп­тестері қуана мақұлдаған туын­дылардың бірі «Толыбай сын­шы» балладасы. Лебізімізді ша­шыратпай, түйіндеп, нақ­ты­лап айтатын болсақ, осы шы­ғар­ма­дағы сыншы толғанысы өте на­нымды. Автордың суреттеу ше­берлігі сүйсіндіреді. Артық айт­ты деп, айып таға көрмеңіздер, бір қарағанда Ілияс Жансү­гіров­тің «Құлагер» поэмасын еске түсіреді. Мәселен мұнда:
Есектей еңкіш тұлға,
қыр­шаңқы, арық,
Келгенде сылти басқан
боз атты алып,
«Тақсыр хан, анық тұлпар осы» деді
Толыбай шын қуанып, қайран қалып, – деген жолдары бар.

Әдебиеттанушылар Қ.Жар­ма­ғанбетовтың баллада жанрына сүбелі үлес қосқанын жақсы біледі. Бірақ оның лирикалық өлең­дерді де жазғанынан мүлде бей­мәлім. Ақын қолына қару алып, соғыс даласына аттанбаса да қаламымен намысын қайрады. Майдан тақырыбына поэзиялық және прозалық шығармаларымен қа­лам тербеді. Айталық «Атта­нар­дағы ант» өлеңінде:
Бер бұйрықты, Отан маған,
Күң етпекші жарымды жау,
Азалы етпек арымды жау
Талап кетпек барымды жау, – деп тө­гіледі.
Қайнекей Жармағанбетовтың «Алтай аясы» деп аталатын өле­ңін­де:
Жол түсіп араласаң Алтай маңын,
Көресің тарлан
таудың қартайғанын,
Тентек жел,
долы нөсер әжім салған
Жартастың
тынығуға жантайғанын, –
деген жолдар бар. Осы жырды оқып, аса разы болған Ілияс Ома­ров авторға арнайы хат жолдап, он­да «Мінекей, тарихи шындық. Көр­кем теңеулер осылай жым­да­су керек» деп жазған екен.
Заман да, адам да, табиғат та өзгеріп жатыр. Ең қауіптісі пенде атау­лының жан дүниесінің лас­тануында болып отыр. Түбі сол үлкен мәселеге айналып кетпе­сіне кім кепіл. Қайнекей кітап­та­рын ақтарып отырсақ, лирикалық өлеңдерінің көбі адамгершілік, кісілік, жолдастық, сыйластық, тазалық тақырыбын қозғайды. Ақынның бойындағы болашақты болжау, көріпкелдік қасиетке қалай сүйсінбессің?! Жармаған­бе­товтың:
Өскенді де көргенбіз,
Бөскенді де көргенбіз,
Өсіп-бөсіп ақыры
Өшкенді де көргенбіз.
Асқанды да көргенбіз,
Тасқанды да көргенбіз,
Асып-тасып ақыры
Сасқанды да көргенбіз.

Болғанды да көргенбіз,
Толғанды да көргенбіз,
Болып-толып ақыры
Солғанды да көргенбіз, – деген шу­мақтарын оқығанда бүгінгі құбыл­малы замандағы құбылма­лы адамдар, жемқорлар, алаяқтар бірден еске түседі.
Қайнекей кітаптарында ұрпақ тәрбиесіне ұлағат ұры­ғын себер салиқалы ойларға құ­рыл­ған жырлар жеткілікті. «Күл­ме балам» деп аталатын өлеңін­дегі жолдар әрбір ата-ананың күн­де­лікті қақылдап, тақылдап айта­тын ақылдарынан үзінді тәрізді. Ал оқып көрелік:
Күлме балам, екі қолы шолаққа,
Ұстаз болған өзіңдей сан олаққа,
Бейбіт өмір тілеп алға басады ол
Қомсынба сен әрекеті сол-ақ та.
Әр жылдары жарық көрген кі­таптарға енген «Менмендік», «Аға мен іні», «Мінсіз бар ма», «Кім ана, кім пана», «Сенім», «Асық­па» деп аталатын өлеңдер жә­не басқа да лирикалық туын­ды­лар баяғы кеңес дәуіріндегі мо­ральдық кодекстегі мәнерлі сөз­дер іспетті.

Үстіміздегі жылдың тамыз айы­ның 25-ші жұлдызында көр­нек­ті ақын, жазушы, әдебиет­тану­шы, аудармашы, мемлекет және қоғам қайраткері Қайнекей Жармағанбетовтың туғанына 100 жыл толғалы отыр. Аталған ша­ра­ға орай, туған жері Жангельдин ауданында әдеби кеш өтіп, көрме ұйым­дастырылады. Қостанай қаласындағы Мемлекеттік пе­да­гогикалық университетінде рес­пуб­ликалық ғылыми-практика­лық конференция өткізу қазан айы­ның алғашқы аптасына жос­парланды. Көрнекті қаламгер мұ­раларын насихаттау бұқаралық ақпарат құралдары белсенділігі­мен біршама жүріп жатыр. Алда­ғы уақытта да заңды жалғасын тап­пақшы.
Қайнекей Жармағанбетов ор­тамызда жоқ болса да, оның ар­тында қалған бай қазынасы ар­қы­лы екінші рухани ғұмыры біз­бен, әдебиет сүйер қауыммен бір­ге. Жырлары жайсаң қазақ жү­регіне бая­ғыда жайғасқан көр­некті ақын­ның көркемсөздегі күм­безі әлі мұндалап тұрарына еш күмән жоқ.

Нағашыбай МҰҚАТОВ,
Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, ақын,
филология ғылымдарының кандидаты, қайнекейтанушы