Ұлттық тілдің телегей-теңіз бай қазынасын игермей тұрып, қолға қалам ұстау – жалаңаш қолмен от көсегенмен пара-пар. Ал рухани бай қазына халық ауыз әдебиеті мен фольклорында жатқаны анық. Сол қайнар бұлақтан сусуындап, нәр алған ақын не жазушы ғана келісті де көркем туынды берері тағы рас.

---

 

Нағыз поэзия ақыннан «іші ал­тын, сырты күміс сөз жақсысын ке­­лістіруді» керек етеді. Ақынның өз ойы мен ішкі сезім иірімдерін оқу­шыға түсінікті етіп жеткізуі үшін сөз қорының мейлінше мол болғаны жөн. Сонда ғана туа біткен талант­тың, тұнық бұлақтың көзі ашылмақ.
«Бұл айтылғандардың өзіміз сөз ет­келі отырған Дәулеткерейге қа­ты­сы бар ма?» – деген сұраққа: «Бар!» дер едім. Себебі, ол – кеңестік ке­зең­де туған елден тысқары, шетте жү­ріп, еліміз тәуелсіздік алған тұста ға­на жұртымен жанасқан ұлтымыз­дың ұланы. Жай ғана ұланы емес, көш­пелі көштің кеңістігінде жүріп, со­нау ауыз әдебиеті мен фольклордан бас­тау алатын айтыс өнерінің өрісін­де, сахнаның төрінде түлеген түлегі.
Қазақ жұртына тиесілі төл өнер­мен табысып, тәңірдің тартуымен ті­леуін содан тапқан талант иесінің ай­тыстар жинағының жарық көрге­ніне де бір-екі жылдың жүзі болып-ты. Бұған дейін ақынның «Сүтті іңір», «Бүлдірген ағып түскенше» ат­ты жыр жинақтары жарық көргені бар-ды.
Иә, сонымен «дәулескер ақын» атанған Дәулеткерей Кәпұлының өлең өнерінде өрілген шығар­ма­шы­лық жолына азды-көпті тоқталып өт­сек. Осы тұста бір ескеретін жайт – айтыс өнерінің өрісін кеңейтіп, жа­лынды жырларымен жақсы мен жайсаңды жуасытып, жас пен кәріні тамсантып келе жатқан айтыскер ақынның жыр жүйріктерімен сөз сайыстары топтастырылған «Шер­толғақ» жинағына алғы сөз жазған әдебиет зерттеушісі Кенжебай Ах­ме­тов өзінің жүрекжарды ойларын нақты мысалдар дәйегінде білдірген. Ғалымның пікірлерін пайымдай келгенде, мынаған саяды.
Біріншіден, Дәулеткерей замана са­зын саралай отырып, жұрттың жа­дында жүрген, көкейін тесіп, көңі­лін күпті еткен келеңсіз көрі­ніс­терді көпшілікке көркем кестелеп, көл­беңдете біледі. Бұл, әрине, мұн­дай дәл де дөп айтылған сөздер «мөңіреп жұрттан қайтқан ойдай» бол­масын білгендігі деп білеміз. Мә­селен:
Қазақты қай ұшпаққа шығарады,
Ана тілде нан тауып жемегендер? –
десе, ол мәселе Мемлекет тарапынан жөнге қойылып, игілікті іс-шаралар орындалып жатқанмен, көпшілік тарапынан қолдау табылып жатқаны шамалы. Әсіресе, жергілік атқамі­нер­лер мен әкімшіліктегілер бұл мә­се­ленің шешілуіне салғырттық та­нытуда екен анық.
Екіншіден, айтыс ақынына тие­сілі тағы бір ерекшелік, ол – кө­рер­меннің көңілінен шығып, шабытын ша­рықтыратындай тақырыпты та­мы­зық етіп, таңдап алуында. Ай­та­лық, ұлттық мүддені масғұттап, рух­қа қозғау салу арқылы ел ертеңіне елең­деп, ой екшеуі десек болады. Оны­сын Алматыда өткен айтыста оның Біржан Сөктеймен сайысынан көруге болады:
Мүйізі қарағайдай қасқаларым,
Абырой біздерге көк тиын деп жүр.
Бір қазанда қайнамақ түгілі, олар
Бір өріске сыюы қиын боп жүр, –
деген өлең жолдарынан Дәулет­керей­дің «бас-басына би болған өң­кей қиқымдардың», тәуелсіздікті же­леу етіп, тасып тайраңдауын, қара бас­тың қамын жеген қам-қара­кет­терін сынағанын байқаймыз. Сон­дай-ақ, үлгі алар ағаларымыздың өрес­­кел қылықтарын, ерсі мінез-құ­лық­тарын көріп, күйінеді де, ұлт ұла­­ны ретінде ұлағатты ой тізбек­теу­ге тырысады.
Тағы бір байқағанымыз, айтыс­кер ақынның ой орамдарын образды сөзбен, айшықты тіркестермен тіз­бек­теп термелеген тұста көрермен көп­шіліктің көңілінен шығып, талай рет таңдай қақтырғаны рас. Мыса­лы:
– Мен емес айтыстағы бос өлермен,
Белгілі жүйрік едім бесенемнен.
Өлең өрдім өр қазақ өз алдында,
Көгергенім шығар деп көсегемнен.
Аң соғарда кей ақын алаңдайды,
Қансонарда болса да неше мерген.
Пейілі – періштедей перзентің ем,
Неде болса көрейін пешенемнен! – деген сынды шуақты шумақтар елі­нің үкілі үмітін ақтау үшін «еріне тұр­ман, жұртына құрбан болуға» дайын Дәулеткерейдің шынайы пәк се­зімінен туып, көркем сөзбен көмкерілгені анық білінеді.
Шынында, қай тарапта сайысқа түскен қайсы бір айтыс ақыны бол­ма­сын, ол – әуелі өнер иесі. Сондық­тан ол сол үрдістің өресінен, көркем өнердің сөресінен табылуға тиісті. Бұл тұрғыда ғалым К.Ахметовтың пікірі барынша шынайы шыққанға ұқ­сайды: «…Айтыскерлердің кейінгі буы­ны сөз көркемдігін айрықша құнт­тауға құмбыл. Бұл жағдай Дәу­лет­керей ақынға да етене. …Көкірегі ояу жанды салиқалы ойларға жете­лейтін көркемдіктің әсерлі үлгілерін оның кез келген айтысынан кезікті­ре­міз».
Зерттеушінің аталмыш ақынның айтыскерлік өнері жайлы жазған пі­кіріне толық қосыла отырып, оның жоғарыда аталған жыр жинақ­та­рына тоқталсақ деймін.
Асылы, Дәулеткерейге ақындық ата мен анадан дарып, бойға біткенге ұқсайды. Тумысынан сөз өнерімен егіз­дігі бар ақын әуелде шымылдық түр­ген айтыс сахнасында түленсе, кейін жазба жыр сайыстарынан да құр­қол қайтқан емес. Ақындықты ар­да емген ол айтыстан алыстап, жаз­ба жырдың жалына жармасып қа­на қоймай, өзіне тиесілі сыба­ғасын да алып қайтуда.
Міне, сол төл түлекті өгейсітпей, өзек­талды пікірін білдірген ақын Ты­ныштықбек Әбдікәкімұлы: «те­гін­де, өз түсінігімде: қазақтың ай­тыс­кер ақындары – көшпенділіктің, жазба ақындары – отырықшылық­тың символдары. Өйткені табиғат­тың төл баласы болып табылатын көш­пелінің миы-қыртысы күрделі жа­ратылыс, санасы – ойға бай эпи­калық парасат болып келеді. Көш­пе­ліге тән сондай ерекше қасиет – ай­тыскер ақындардың көш-керуен­дей тізілген көркем сөзді кезі келгенде, кез келген сәтте суырып салып айта жөнелмегінің басты кепілі» – дей келіп, «суырыпсалма ақындықтан жазба ақындыққа бет бұрған» Дәулеткерейдің қолжазбасын қолға алып толғанса, ал біз оның қоржы­ны­на салған қос кітабына пікір қос­сақ болады.
Анығын айтсақ, Д.Кәпұлының кешеуілдеп қолымызға тиген «Сүтті іңір» атты бірінші өлеңдер жинағын оқи отырып, көкейдегі ойды көр­кем­­деген, кермедегі күреңді кербез­де­ген шуақты шумақтарына шаттан­ған сәттерімізді тілге тиек етелік.
Кітаптың атауы өрістен мал қай­тып жамырасқан, қозы-лақ маңы­рап, бұзауы мөңіреген, құлынымен та­бы­сып, бие кісінескен ауылдың кеш­құрым мезгілін көз алдыңа елес­тетеді:
Құлағымда мұңлы үнің,
Іңір кештім, ілбідім.
…шекесін кеп қасып тұр
Жұртта адасқан бір құлын.
Сондай-ақ, бұл өлең жол­дарын­да ақын сөзбен сурет сала отырып, кес­телі сөз түзгенін айқын аңғара­мыз. Бұл секілді – ақындық қыр-қа­сиет Дәулеткерейге ғана тән қол­таң­ба екені анық.
Оның бұл жинағына енген жыр­ларынан ой орамдарына иек артқан тағылым бары байқалады:
Түн жылатқан сезімді таң жұбатып,
Ауыздықпен алысқан арда уақыт.
Күлдір-күлдір кісінеп бара жатсың,
Күншілдердің төбетін қарғылатып.

Торғын белде тобылғы құлпырғаннан,
Шұлғи берме асаудай, шіркін, жалған!..
Қаз омырауын тіктеген шұбар аттың
Шылбырындай сусырсың бір күн қолдан!..
Ақынның уақытты «күлдір-күл­дір кісінеп, ауыздықпен алысқан» асау­ға теңеп, дүниенің жалғандығын «ат­тың шылбырындай сусырсың» деп бедерлеуі ат құлағында ойнап өс­кен­дігі әрі жылқы жануарын се­нім­ді серігі сезінгендігі болар дейміз.
Мына өлеңдегі түйін сөз ақын­ның шынайы мөлдiр сезiмiнен бас­тау алған, «Тәңірден нәсіп, әкеден әмір» күткен талапты ердің елінің ер­теңіне елеңдеген шын сыры сын­ды.
Таңғы бір нәсіп Тәңірден,
Жортуыл да көп, жол қиыр.
Әкешім берген әмірмен
Ертеңім болды елге үйір.
деген өлең жолдарынан оның көр­генін көңіл көрігінен өткізіп, көрікті ойға жүгінгенін байқаймыз.
Жалпы Дәулеткерейдің бірінші кітабындағы тақырып пен идея ау­қы­мы оның екінші кітабында өз жал­ғасын тапқан. Бұл – заңды да. Мы­салға кітаптың эпилогі ретінде алын­ған ақынның бір шумақ өлеңін кел­тірелік:
Жағада – жалбыз,
жағада жалғыз тұрдым мен,
Тасжарған бұлақ,
танакөзденіп гүл күлген,
Басымнан құстай
үркетін дәуренді ескертіп,
Қызарған ернін
шығарып тұрды бүлдірген.
Байыптап қарасақ, Дәулеткерей өткінші өмірдің өтпелі бір кезеңі – боз­бала, жастық шақтың өтіп бара жатқандығын табиғаттың әдемі бір көрінісі арқылы әсерлі жеткізген.
Жинаққа енген өлеңдер үш бө­лім­ге бөлшектеліп, топтасқан. «Ұлар ұшқ­ан жайлауда мен – жалғыз тал қауыр­сын» деген бірінші бөлімге ен­ген шығармаларының дені – ақын­ның балалық, балғын кезін Баян Өлгей өңірінде өткізген сәт­тері­нің сағынышы, басқаша айт­қан­да «байырғы бабалар ғұрпындағы кө­шелі де көшпелі тірліктің уыз дә­мін сезіну бақыты бұйырған» жан­ның жан тебірентер тылсым сыры, Табиғат-анаға деген тағзымы, туған жер­ге деген тұмсалығы, т.т. жайлы жыр­лар.
Заманның мынау жеткендей
заңды асқарына,
Көшпелі кербез тірліктен
мән қашқаны ма?!
Сұлу жорғаны әспеттеп
сөйлеп қайтейін,
Сұлы дорбаны білмейтін
қандастарыма?!
немесе:
Күреңтөбел кісінейді құлын күн,
Құлын күннің түсінеді тілін кім?
Қыл мойынға құрық түсіп, тұқыртып,
Жүгенделген жылдарыма жүгіндім… –
деуі – ақынның қазақтың төрт түлік мал бағып, теңселіп өткен тірлігіне там­сана тіл қатып, тебіренуі, «көш­пе­лі кербез» керуенді көркемдеп, көм­керуі.
Айтыстың додасында талай рет жүл­де алған Дәулеткерейдің енді жаз­ба әдебиеттің жамбысына қол со­зып, қарпуы да мүмкін-ау?! Бұған оның бұл жинақтағы жалынды жыр­лары, шымыр шумақтары дәлел бол­мақ. Мәселен:
Кермені бірден кесіп-ақ
өтіп кетердей,
Әспеттей бердім сыршыл
сезімді сетерлей.
Мен сонда мынау
дүбірлі өмір-додаға,
Көзімді жұмып,
қойып-ақ кеткен екем ғой! –
деген жолдардың мағынасын түсін­ді­ріп жатқаннан гөрі, ақынның то­сын образдар арқылы жүрекке жылы жұ­баныш ұсына білгенін айт­қа­ны­мыз жөн сияқты. «Шабандоз жас­тық» атты бұл өлеңнің соңғы түйінді шу­мағы тосын ойдан хабар береді:
…Көмбеден күткен тілеулес
жұртым секілді,
Тақымын қысып ажал тұр ма
екен алдымда?!
Қазіргі қазақ ақындарында пост­мо­дерндік ағым сарыны бар десек, со­ның нақты дәлелін Дәулеткерей өлеңі­нен табуға болады. Бұл жөнінде Б.Майтанов мынандай ой топ­шы­лайды: «Постмодернизм үрдісіндегі қа­зіргі қазақ поэзиясында айна­ла­сы­на көңілі толмау сарыны бәрінен ба­­сым. Лирикалық кейіпкерлер тар­тысты ғұмыр кешеді. Әлемдегі тех­ногенді заман өзгерістеріне жы­лы ұшырай алмайды. Байырғы ұлт­тық құндылықтардың жойылып ба­ра жатуына наразылығы күшті. Тәр­кі дүние соққыларына төтеп беру қиын. Олар жалғанның опасыз­ды­ғынан түңіледі де, белгісіз бағдарда, уақыт пен кеңістікті сезінбейтіндей жағ­дайда шарасыздық мұнарасына сіңіп кетуге бет алады…» («Қаз.әдеб», 14.10.2011). Бұл ой-тұжы­рым­ның көп жағдайда аталмыш ақынға да қатысы баршылық. Себебі жо­ғары­да келтірілген жыр жолдарынан, әсі­ресе, «көшпелі кербез тірліктен мән қашқаны ма?» әлде, «тақымын қы­сып ажал тұр ма екен?» деген сөз тір­кестері мен басқа да өлең өр­нек­те­рінен лирикалық қаһарманның көңіл құлазысы, екіұшты ой үзгісі ай­қын аңғарылады. Мәселен, ақын­ның:
Пенделіктің әшейін пердесі ғып,
Адаммын деу… ол дағы – өлмес үміт.
Жапырақтай, жүрегім, жайқала бер,
Топырақ боп кеткенше жерге сіңіп! – («Адасқақ»)
немесе:
Қабарған қара түн қақырап,
Түнектің етегін түремін.
Үзіліп түскенде жапырақ,
Кіжініп күлемін!
…ай, жүрегім! – деген жыр пер­не­лерінде қазіргі кезең кескіні – ға­сыр қасіреті саналатын қоғамдағы ке­сапаттар мен ұлттық санадан ада ұрпақ­тың келбеті көлбеңдейді.
Әдетте, әр бөлімге тоқталып, әр өлең­ге баға берудің жөні жоқ сияқ­ты. Ең бастысы – Дәулеткерейдің жаз­ба жырдың жарысында жол шиыр­ламай, соны сүрлеуге түсуін құп­тап қана қоймай, ізденіс үстіндегі ізгі қадамдарын игілікті іс деп біле­міз. Оған қоса айтарымыз – оның өлең­дері көрмеге қойылатын көркем дү­ние іспетті шын шебердің қолы­нан шыққандай іші-сырты әсем көм­керілген, тіл кестесінде кем-ке­тік кездеспейді.
Сайып келгенде, ақын Д.Кәпұ­лы­ның айтыстар жинағы мен жазба жыр кітаптарына жылы лебізін біл­діріп, шынайы пікір айтып жатсақ, оны­мыз оның шығармашылық жол­дағы табысына тамсанып, талан­ты­на таңырқағанымыз болар.

Сейфуддин СҮТЖАНОВ, фи­лол­­огия ғылымының
докторы, профессор.
Павлодар қаласы.