Сламбек ТӘУЕКЕЛ,
Қазақстанның Еңбек сіңірген қайраткері

---

 

– Ғұмырыңызды кино саласына арнап келесіз. Қазақтың клас­си­ка­лық фильмдерін түсірген режис­сер­лердің көзін кө­рдіңіз, оларды са­ғы­на­сыз ба?
– «Өміріңізді кино саласына арнадыңыз» деген сәл асылық айт­қандық болар… Дәл осы кино саласына өмірімді арнайын деген нақты мақсат болған жоқ. Осы мамандықты таңдаған соң Құдай оңдап, Бүкілодақтық мемлекеттік кинематография институтына түстім. Оны аяқтаған соң «Қазақ­фильм» киностудиясына бір кір­ген соң шықпай қойдым. Өмірім­нің саналы кезеңінің барлығы киномен өткені рас, оған ешбір өкініш жоқ, ризамын. Мұнда өмірдің тыл­сым жағдайлары ашыла түседі, бір жағынан өмірді кино арқылы, эк­ран арқылы көрсету жолында көп ойға баттық, сол ойлардың же­тегінде жүрдік. Кеңес одағы тұ­сында кино сала­сындағы көркемдік кеңес өте жақсы жұмыс істеді. 17 жыл бойы «Қазақфильм» кино­студиясы директорының орын­басары, директоры, ҚР Мем­лекеттік кино комитетінің төр­ағасының орын­басары, дирек­тордың міндетін атқарушы болып жұмыс істедім. Ақсақал­дар­дың көзін көрдім. Шәкен ағамыз­бен бірге жұмыс істемесем де сту­дент күнімізде көрдік. Мәс­кеуде Бүкіл­одақтық мемлекеттік кине­матография институтында оқып жүргенде ылғи Камал Сейіт­жанұлымен бірге жүретін. Мәс­кеуде кино саласында білім алып жүрген қыз-жігіттердің бар­лығын жинап, кездесу өткізе­тін, киносту­дияда болып жатқан жаңалық­тарды айтатын. Мұндай кездесу­лерде Шәкен аға ән шырқайды, біздің балалар да өнерлерін көр­се­тетін. Мәскеудің ең үлкен ауру­хана­сы ауласында марқұмның сүйе­гін Алматыға алып кетердің алдында қоштасу рәсімі болды. Сонда Мәскеу киносаласы ма­манда­ры­ның, киносүйер қауым­ның қазақ­тың қарапайым ұлын еш риясыз ардақтағынын көзіммен көрдім. Ол маған өте қатты әсер етті. Шәкен аға өте кең, жомарт адам еді, ешкімді жатырқамайтын. Киностудияның немесе оқу орны­ның алдында кейбір қу жігіттер кездесіп бес-он теңге ақша сұраса, бере салатын.
Сұлтан Қожықов, Мәжит Бе­галин, Абдолла Қарсақбаев, Шә­ріп Бейсенбаев, Ораз Әбішев, Әмен Қайдаров сынды ағалардың барлығын көрдім. Ағалармен бірге жұмыс істей жүріп, сыйлас-сырлас бола жүріп, киноның қыр-сырын меңгердім. Олар адамгер­шіліктің университеті болды. Ки­носту­дияда жұмыс істеген 17 жыл ішінде аула сыпырушыға дейін жағдайын сұрап, біліп жүретінмін. Асанәлі Әшімов мен туралы «Кино­студияда 17 жыл жұмыс істеп, бір сабақ жіп алмаған адам» дейді екен. Бала күнімізден тазалықты бойымызға сіңіріп өстік. Сол тәрбиенің арқасында адалдық деген ұғымды аласартқан жоқпыз.
– Кино – өнердің өзге саласына қарағанда жас. Бұл өнер түрінің қазіргі қоғамдағы рөлін қалай бағалайсыз?
– Киноның жас өнер екені рас. 1996 жылы кино өнерінің 100 жыл­дық мерейтойына орай 13 кинематографист Алматыдан Парижге машинамен бардық. Луи және Огюст Люмьер есімді аға­йындылар алғаш кино көрсет­кен жерге ыдысқа отырғызылған гүлдер апарып қойдық. Гүлдерді қойып жатқанда Франция елші­лігінің мәдени атташесі: «Не істеп жатырсыздар?», – деп сұра­ды. Сонда мен «Люмьерлердің құр­метіне француз кинема­то­гра­фистері гүл қоймай ма? Біз Қазақ­станнан гүл әкелдік», – де­дім. «О-о-о! Бұл біз үшін өте үл­кен құрмет, қазақ халқына ризамыз!», – деп қуанып қалды.
Киноның 100 жылдығын 1995 жылы атап өтсек, қазір киноның пайда болғанына 123 жыл толды. Ол бірден қазақ даласына келе қалған жоқ. Шамамен 1940 жыл­дары бізге келді деп есептесек, қа­зақ кино өнері әлі сексенге де келген жоқ.
Телевизия саласының маман­дары оны өнер қатарына қосқысы келсе де, медиа құбылыста өнер түріне жатқанмен оның ақпарат­тық функциясы басым. Цифрлық технология жағынан телевизия алға шығып келеді. Суретшілердің өзі қазір қолына қылқалам алмай-ақ сурет салады. Ал ол бәрібір табиғи шықпайды. Аниматорлар да қолына қылқалам ұстамай-ақ мульткейіпкерлердің бейнесін сызады. Сөз де заманға сай жаңа­рып, қысқарған сөздер көбейді. Бұрын «телеграфтық стиль» деуші едік, қазір «sms» стиль өздігінен өмірімізге ене бастады. Сөз толық жазылмаса да нобайынан түсіне қоясың. Бұл да заманның өз талабы, өз сұранысы. Бірақ, бұлар нағыз өнердің, нағыз әдеби тілдің маңына жуымайды. Сол себептен киноның бұдан әрі қалай дамитынын Құдай біледі. Бір анығы: бүгін анимациялық фильмдер үлкен киномен қатты бәсекелесіп, үлкен киноның өкшесін басып келеді. Тіпті, «Мадагаскар», «Арыстан патша», «Көліктер» секілді анимациялық фильмдер кейбір үлкен кинолар жинай алмаған қаржыны жинап алды.
Жапондық анимацияның өзге елдердің мультипликациясынан ерекшелігі бар. Олар көбіне пер­сонаждарды ойдан құрастырып, адамның қиялына шексіз ерік береді. Ал кинода актерлер ойнай­ды, онда актердің шеберлігіне, драматургияға, сюжетке мән бе­ріледі.
Көркем суретті фильмдердің ұзақ сарындылары сериал, хикаят деп аталып, өзінше бір жанр ре­тінде дамуда. Ол арзан, қара­пай­ым тәсілдермен түсіріледі. Ал нағыз киноның табиғаты жыл өткен сайын күрделеніп барады. Оның да мүмкіндігі алда екені және оның шексіз екенін сезіну қиын емес. Қазір әлемнің көптеген кино режиссерлері қалыптасқан заң­ды­лықтарды бұзып, тіпті түкке алғы­сыз етіп жатқан жағдайлар бар. Демек, қиял өте ұшқыр, адамның ойлау кеңістігі де ұлғайып барады. Адамның күнделікті өмірде байқала бермейтін тылсым қасиетін, қиялының ұшқырлығын кинодан таба аламыз. Кино өнер ретінде бірінші театрды қорқытты, екінші әдебиетті қорқытты. Бірақ театр да, әдебиет те жоғалған жоқ. Әр өнер өз ағысымен жүзіп келеді. Бұл тұрғыда киноның болашағы өте зор. Мәселен, галлограмма тә­сі­лінде көрермен киноның ішін­де жүруі мүмкін. Киномен енді ешкім жарыса алмайды.
– Ал қазақ киносы бұл дамудың қай сатысында тұр?
– Біз қазір Т.Жүргенов атын­дағы өнер академиясының аула­сында отырмыз. Мен «Қазақ­фильм» киностудиясында жұмыс істеген жылдары осы оқу орнында киномаман дайыналса екен деп көп армандайтынмын. Кеңес үкіметі кезінде киномамандар тек Мәскеуде ғана білім алатын. Ук­ра­и­нада, сосын Тбилисиде шағын факультет болды. Жылына бір ма­ман Мәскеуден оқу бітіріп кел­се қуанатынбыз. Қазір Құдайға шүкір, киномамандар Жүргенов Ұлттық академиясында, Астана­дағы Қазақ Ұлттық универси­те­тінде, Тұран университетінде лек-легімен дайындалып жатыр. Мұның барлығы да қазақ кино­сының болашақ кадрлары. Бұрын «Қазақфильмнен» басқа жерде кино түсірілмей­тіндей болатын. Қазір техниканың дамығаны сонша кез келген адам қиналмай кино түсіреді.
Талапты жастар өте көп, біз білмейтін фестивальдерге фильм­дерін жіберіп жатқандары бар, оларға кинематографистер одағы­ның да қажеті шамалы. Өз бетімен кино түсірген режиссерлердің еңбегі кейде адамды таңқалды­рады. Олардың еңбегінің нәтижесі бүгін көрінбесе де, ертең көзге кө­рінетіні анық. Қазір кинода үлкен дүмпу, серпіліс болып жатыр. Түсіріліп жатқан кино­лардың көп­тігін ағын судың тасқындап жатқан кезіне ұқсатуға болады. Әр қалада, әр кино­студияда кинолар көп түсіріледі. Тәуелсіз кино деген шықты. Әлем­дік киноның көптеген режиссер­і кәсіби білім алмаған екен. Бірақ, олардың фильмдері әлемді дүр сілкіндіріп жүр. Бізде де тәуелсіз кино түсіріп жүрген режиссерлер бар және олардың кейбірінің жұмысы жап-жақсы. Олар кино түсіруге көп шығын шығармайды, кино түсіру бары­сында ең оңтайлы жанр – комедия деп есептейді. Ал біз бұрын ко­медия ең қиын жанр деп есеп­тей­тінбіз. Әрине, бұлар­дың коме­дия­лары көңілді тап­қырлар клубының төңірегінде. Бірақ, қалай дегенмен де Нұрлан Қоянбаев түсірген «Бизнес по казахский» деп атала­тын кино өзінің шығынын ақ­тапты. Қазіргі көрермен жаңа буын режиссер­лердің еңбегіне қатты қызығады. Қазақ киносы шықты дегенді ести сала кино­театрға ағылады. Кейбір әлеумет­тік сауалнамалардың қорытын­дысына сенсек, қазақ­стандық көрерменнің көзқарасы бойынша қазақстандық фильм­дердің кейбірінің рейтингісі американың кей фильмдерінен жоғары тұр екен. Сол себепті қазақ киносы қазір өрлеу дәуірінде тұр демесем де, қарқынды серпілісте деп толық айта аламын. Бұл сөзсіз жаңа буынның еңбегі. Оған қуа­нып, тілеулес болған жөн.
– Мұндайда нағыз өнерді қалай тануға, танытуға болады?
– Әлем киносындағы ең үлкен проблема – осы. Негізінде өнер де­ген киноға кейін енді. Кино әу баста бизнес болып туған. 1895 жылы ағайынды Люмьерлер 25 декбарь күні киноға жұртты билет сатып кіргізді. Ал одан біраз уақыт бұрын Рентген өзінің атақты ап­пара­тын ойлап тауып, адамдарды тегін түсірді, яғни бизнесті мақсат еткен жоқ.
Киноның өнер ретіндегі ролі дами келе басымдық алды. Енді бүгін киноның үшінші тарихи кезеңі басталып, өнер мен бизнесті қоса алып жүретін деңгейге жетті. Осы тұрғыда кино әлеміндегі нағыз өнерді ажырату әлемдік кинофествальдардың құзырына берілген міндет болып тұр. Амери­калық кинематография ака­де­миясы Оскар сыйлығын, Халы­қ­а­ралық Канн фестивалі «Алтын Па­льма бұтағы» сыйлығын береді. Ал бізде қай фильмнің өнер туындысы еке­нін көрермен өз талғамына қарай анықтап жүр. Пайда үшін кино тү­сіретін азаматтар өздерінің фильмдерін пайда табудың жолы деп санап, өздерін де бизнес өкілдері қатарына жатқызып жүр. «Ойын арзан, күлкі қымбат» деген сөзді ескерсек, ол режиссерлердің арасында «Киномыздың таяз екенін білеміз, үлкен комедиялық туынды жасау үшін көп дайындық, көп ізденіс керек. Бұл біздің үлкен өнерге бару жолындағы тәжіри­беміз», – деп ашық айтатындары да бар.
Ал «Қазақфильм» өнер тудыру жұмысын тоқтатқан жоқ, жылдан жылға жақсы фильмдер шығарып келеді. Сатыбалды Нарымбетов қазіргі кино режиссерлердің алдында келе жатқан майталман. Оның «Аманат» фильмі өте та­маша шыққан. Дәрежан Өмірбаев та жақсы фильмдер түсіріп жатыр. Кезінде дүмпу тудырған «Жаңа толқын» өкілдері, Ақан Сатаев, Рүстем Әбдіраш сынды нағыз өнер тудырып жүрген режиссерлер бар. Олардың ешқайсысында біз кино арқылы пайда табамыз, жағдайы­мызды жөндейміз деген ой бол­майды. Олардың өнер жасау жолындағы арманы бөлек.
– Сіздің ойыңызша, бүгінгі киноның басты тақырыбы қандай?
– Күндер алға жылжыған сайын жаңа проблемалар шығады. Осы күні қазақ­қа жат, жаман әдеттер бойымызға сыналап сіңіп барады. Әкесін қарттар үйіне апа­рып тастағандар жөнінде «Жы­латпа, мені, балам» деген сценарий жазып жатырмын. Бұл әдет қа­зақта жоқ еді. «Әке-шешең жынды болса, байлап бақ» дейтін қазақ қазір көп қасиетінен айырылып қалды, бетіңді көрсет десе, санын көрсететін деңгейге түсіп кетті. Әрине, мұндай тақы­рып­пен ақша табу мүмкін емес. Бірақ, біз осы дүниені түсінетін, осыны бізге айтып кетті-ау деп ұғатын келесі ұрпаққа үнімізді жеткізуіміз керек. Қанша өміріміз қалды дейсіз?.. Оған күш керек, ақша керек. Бұл сценарийді тү­сіруді қолға алсам, краудфан­дингті қолданып көрсем деп ойлап жүрмін. Ресей ре­жи­ссерлері «28 Панфиловшы» ди­визиясы туралы фильм түсіреміз деп Қазақстаннан әжептеуір ақша жинап кетті.
Әзірге Тоқтар Әубәкіров ту­ралы толықметражды деректі фи­льм­ді аяқтап қалдым, бір серияға, яғни, 52 минутқа Тоқтардың жа­саған ерліктері сыймады. Тиісті адамдарға түсіндіріп жүріп, қо­сым­ша 52 минут сұрап алдым. Бұл қазақтағы алғашқы екі сериалы деректі фильм болмақ.
– 1991 жылы «Қағажу» деген деректі фильм түсірдіңіз. Бұл фи­льм­де қозғалған тақырып қазір күн тәртібінен түсті ме?
– «Қағажу» – Кеңес одағы ке­зін­де жұрттың назарынан тыс қалған қазақтың ауылы туралы болатын. Ол кезде Ресеймен арада шекара жоқ. «Варваровка» – орыстың қағажу деревниясы, «Жаңабет» – қазақтың қағажу ауылы. Екі ауылдың адамдары бір-бірімен тамыр боп араласатын. Осыны негізге алып, халықтардың бір-біріне ұқсайтынын, бір-бірін жақсы көретінін айтып, фильм түсіргем, ол деректі шындық.
Бүгінде шалғайдағы ауыл тү­гілі, қалаға жақын ауылдардың өзі қағажу болып қалды. Мен түсірген фильмде ауыл геогра­фия­лық мән­де қағажу болса, қазіргі ауылдар психологиялық мәнде қағажу. Сол себепті бұл мәселе күн тәр­тібінен түскен жоқ, керісінше қалыңдай бастады. Ауыл қазақ рухының бесігі. Біз одан айы­рылып қалсақ, мәдениетіміз де, адамгершілік қағидаларымыз да әншейін сөз жүзінде қала береді.
– Бүгінгі деректі фильмнің та­ра­луы жайлы не айтар едіңіз?
– Деректі фильмді телевизия­ның құрамынан бөліп ала алмай­мыз, оның табиғаты телевизия өмі­рімен біте-қайнасып кетті. Оның үстіне, кинотеатрлар оған уақыт бермейді. Ал киноэкранның тәртібімен жасалған деректі дү­н­иенің телеэкраннан көрсетілгені ерекше құндылық. Деректі фильм интернет арқылы да тарап жатыр. Кеңес одағы кезінде Қазақстанда 2500-ге жуық кино көрсететін қон­дырғы болатын, қазір 302 ғана зал бар. Ауылдық жерде деректі фильмді қойып, көркем фильм де көрсе­тілмейді. Олар кішкентай телеэк­раннан көрген қазақша дүниені қанағат тұтып жүр. Ауыл халқы үшін билет алып кино­театр­ға бару мүлде таңсық боп қалды. 100 мың халқы бар қала­ларда да бір зал жоқ. Кинопракат мәселесі жабулы қазан күйінде тұр. Талқы­ланып жатқан Кино туралы Заң­ның ішінде бұл жөнінде біраз нәрсе айтылған дейді. Бірақ біздің елде заңды қабылдау оңай, орын­дау қиын болғандықтан, аса көп үміт арта алмаймын.
– Сіз түсірген «Жерұйық» ха­лық арасына кең таралмай қалды. 1 мамыр сайын немесе қазақ ара­сына сіңіп кеткен өзге ұлт өкілін көрген сайын осы ой мені маза­лайды. Сіз қандай ойдасыз?
– Жуырда ғана «1 мамыр Қаз­ақ­стан халқының бірлігі» кү­ніне орай «Дін істері және азамат­тық қоғам» министрлігіндегі бір коми­те­т­тің аппаратына «Жер­ұйықты» көрсеттік. Ондағы қыз­мет­керлер «Біз шұғылданатын шаруаның негізгі аспектілері мына фильмде айтылған ғой», – деп жатты. Бұл фильмнің қара­пайым көрерменге жетпегенінен бұрын жауапты адамдардың өзі көрмей қалғанына ішім ашыды. Халықта ешқандай кінә жоқ. Ұлттар арасындағы қарым-қа­тынас тақырыбы өте нәзік дүние, кейбір адамдар оған білместікпен сына қағады. Ал, қарапайым халықтың арасында жүрген өзге ұлт өкілдерімен ара­лас­қанда олардың қазақ халқына риза көңілін байқауға болады. Мен осындағы кәріс ұлтының өкіл­дерінен «Сендер қазақ хал­қына рақмет айттыңдар ма?», – деп сұрадым. «Жерұйық» филь­мінің аяғында бұл фильм Қазақстанға департациямен келген ұлт өкіл­дерінің қазақ халқына біл­дір­ген алғысы, – деген сөз жазылды. Фильмді Шешенс­тан­ның Ха­сав­юрт қаласына апарып, 1200 адам жи­налған спорт сарайында көр­сет­тік. Сонда шешеннің бір қария­сы қазақ тілінде «Қазақ деген халықтың бақыты үшін бір шешен шалдың басы керек болса, мен дайынмын», – дегенде жи­нал­ған жұрт тікесінен тік тұрып, қазақ халқы үшін қол соқты. Олар қазақ халқының жақсылығын ұмытқан жоқ.
– Әлем киносының 100 жыл­дығы мен Қазақстан Республикасы­ның 5 жылдығында әлемнің 25 елін аралап, Қазақстан киносын көр­сетуге бастамашы болдыңыз. Дәл қазір осындай мүмкіндік туса кейінгі жылдары түсірілген қай фильмдерді апарар едіңіз?
– Қазақ хандығы туралы түсі­ріліп жатқан фильмнің сығым­далған, үлкен экранға арналған нұсқасы болса, соны апарар едім. Жуық арада Ресей кино мамандары түсірген Алтын орда туралы фи­льм­ді 15 минут көріп, өшіріп тас­та­дым. Өйткені, тарихи оқиғалар­ды тым қатты бұрмалаған. Бір аңыз­дың желісімен дүниеге келген «Жау жүрек мың бала» фильмін де апаруға болады. Біздің ерлік жасауға деген ұмтылысымыздың, елді қорғауға деген талпыны­сымыздың бала-шағамызға дейін сіңген жақсы қасиет екенін ұғындырған туынды. Ол фильм­дерде осынша аумақты қалай сақ­тап отырғанымыздың сыры бар. «Аманатты» да осы тізімге қосар ем, анимациялық фильмдеріміздің кейбіреуін апаруға болады. Бұл қазақ деген халық туралы там-тұмдап болса да мәлімет берудің жолы.
Алғаш рет Баян-Өлгейдегі қа­зақ­­тарға қазақ тіліндегі фильм­дерді көрсеткенімізде ондағы кинотеатрлар 72 сағат бойы үздік­сіз жұмыс істеді. Халық лек-легімен ағылды. Үлкен экранның қазақ тілінде сөйлеп тұрғанын олар сонда алғаш рет көрді. Өз халқының тілінде кино көру ад­амға қаншалықты қымбат екенін сол тұста анық түйсіндім. Ол дәтке қуат, рухқа азық.
– Әңгімеңізге рахмет!

Әңгімелескен
Назым ДҮТБАЕВА.