Өмір жолы сан тарау. Біреулер салғаннан самұрықша самғап бірден шырқау шыңға шығады. Екіншілері қилы-қилы, бұралаң, бұлтарысы көп жол кешіп мақсатына жетеді.
Алыстағы Арал ауданының қиян шетіндегі асау Сыр өзенінің өтіндегі Қаратерең елді мекенінде Ұлы Отан соғысы жеңіспен аяқталған соң үш жылдан кейін, 1948 жылғы 15 сәуірде жарық дүние есігін ашқан қызылордалық белгілі жазушы Бегімбай Ұзақбаев үстіміздегі жылы 70 жастың жотасына шықты. Бұл мерей жасқа ол құралақан келген жоқ. Алғашқы еңбек жолын туған ауылында жұмысшы, мектепте ұстаз болып бастаған Бегімбай мұнан соң комсомол, партия, кеңес органдарында жауапты қызметтер атқарды. Сөйте жүріп, Аралдағы Қазанғап атындағы халық аспаптар оркестрінің белсенді мүшесі, күйші, танымал әнші атанды.
Сол уақыттары С.М.Киров (қазіргі әл-Фараби) атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетін және Алматы жоғарғы партия мектебін тәмамдаған болашақ жазушы бала жастан жүрегінде от тұтатқан мақсаттың жетегімен облыс орталығына қоныс аударады. Ол Қызылорда қаласында тұрып жатқан, «Қазақтың Островскийі» атанған талантты қаламгер Зейнолла Шүкіровтың көзі тірі кезі. Бұл маңайдағы жазу-сызуға бейімі бар жастар балға үймелеген арадай үйіріліп ақынның А.Чехов көшесіндегі №29 үйінің пәтерінен шықпайды. Естуінше Зекеңнің құшағы, үйінің есігі талапты жастар үшін әрқашан айқара ашық көрінеді. Ендеше не тұрыс бар.
Бір күні Бегімбай да тәуекелге бел байлап жазушы ағасының есігін жасқаншақтана, жүрексіне қақты. Ар жағынан «бұл кім-ай?» деген ақынның таныс дауысын естіген бұл ағасының жанынан бір-ақ шығады. Бұл келген шаруасын айтып құс төсекте жаралы қырандай жамбастаған Зейнолла Шүкіровке тырнақалды туындысының қолжазбасын ұсынады. Бұл Бегімбайдың Қызылорда қаласына қоныс аударған 1973 жылдың тамылжыған тамыз айы еді. Бұған дейін де аудандық, облыстық газеттерде тұңғыш әңгіме-очерктері жарық көрген Бекеңнің көңілі көпке дейін алаң болған. Зейнолла Шүкіровтен әлгі «Ақ түн» деректі хикаятының бағасын алғанша байыз таппай, пәтерінде қара телефонға қарауыл болғандай талай күн, талай түн көз ілмегені күні кешегідей есінде.
Аға қаламгер «Ақ түн» хикаятына айтулы лебізін ауызша да, жазбаша да берген сәттегі жас жазушының шаттыққа кернеген жүзін көрсең… Көп ұзамай аталмыш шығармасы облыстық газеттің айқара бетіне басылып, оқырманның ыстық ықыласына бөленген. Кейінірек «Ақ түн» хикаяты автордың басқа да әдеби дүниелерімен бірге «Тағдыр» деген атпен республикалық баспалардан кітап болып басылып, жетпісінші жылдардың бас шенінде жарық көрген. Сол жетпісінші жылдардың алғашқы ширегінде емес пе, Бегімбай Ұзақбаевтың алғашқы әңгімелері республикалық «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас Алаш»), «Қазақстан пионері» (қазіргі «Ұлан») газеттерінің бетінде жарияланып, айды аспаннан шығарған тұсы.
Жазу-сызу – өнер. Онымен аш құрсағыңды жұбата алмайсың. Оның үстіне алған азғантай қалам-
ақың қара басыңнан артылмайды. Бегімбайдың шиеттей жеті перзенті бар. Соларды бір қараға жеткізу үшін қызметтен қол үзбеуі шарт. Ол сөйтті де. Кезінде облыстық партия комитетінде нұсқаушы, КСРО министрлер кеңесі Дін істерінің облыс бойынша уәкілі, Тәуелсіздік алғалы облыс әкімі аппаратында бөлім, сектор меңгерушісі, бас инспектор болып абыройлы қызмет атқарғаны қызылордалықтардың есінде.
Көркем прозада роман жанрын кешегі соғыс көрген майдангер, қаламгерлер ауыр артиллерияға теңейтіні әсте тегін емес. Айтпаса да әдебиет ауылына келетін жас талап қаламгер әуелі өлеңнің есігін имене қағады, сонан соң әңгіме-новелла, сонан соң хикаят жанрына қарай қадам басатыны бәрімізге белгілі.
Сол сияқты теңіз жағалауындағы ауылда жүріп ақ қағазға алғашқы әңгіме, мақалаларын шимайлаған болашақ қаламгер келе-келе бір-
жола әдебиет ауылына аттың басын байлап, оқырмандарына 17 прозалық кітап ұсынып үлгерді. Оның 21 көркем және деректі повестер мен 67 әңгіме, хикаялар, 27 ертегі болып ерекшеленеді. Оның ішінде «Тағдыр», «Қилы-қилы заман-ай», «Сырлы сезім», «Бұтақтан өрген бәйтерек» және басқа повестері мен әңгімелері топтастырылған кітаптары кезінде қалың оқырман көзайымына айналғанын білеміз. Бұған қоса Бекең бір мезгіл өзі қаузап жүрген дін тақырыбында салмағы атан түйеге жүк боларлықтай салиқалы ғылыми мақалалардың тізбегін туындатуды да ұмыт қалдырған жоқ.
Анау бір жылдардан бастап жазушы Бегімбай Ұзақбаев Тәуелсіздік жылдары тарихи тұлғаларға тұғыр болған тарихи тақырыпты да айналып өткен жоқ. Кеңестік кезеңдерде Қазақ прозашылары қатарында бұл тақырыпқа түрен салған Ілияс Есенберлиннің «Алмас қылыш», «Қаһар», Әбіш Кекілбаевтың «Үркер», Мұхтар Мағауиннің «Аласапыран» романдары қызыл империяның қыл тұзағында қылғынған қазақ оқырмандары үшін айды аспанға шығарғандай тың жаңалық болды десек, бұл асыра айтқанымыз емес. Бірыңғай кеңестік жетістіктерді жіпке тізген жібектей кестелеген көркем фильмдерді тамашалап, көркем әдебиет көлеңкесін паналаған басқалар сияқты сол тұстағы қазақ оқырмандары да өткенін білуге құмартып өскендер қатарынан болатын.
Қазақ прозасына лайықты олжа салған жоғарыдағы тарихи романдардың авторы, Арал теңізінің құяр сағасына қоныс тепкен Қаратерең ауылындағы көптеген оқырмандарының Бегімбай ағамыз қашаннан ардақтысы атанған жан. Себебі, бұл ауылдағы оқырмандары үшін жерлес жазушының «Жалаңтөс баһадүр», «Сартай батыр», «Байқазақ», «Марал баба», «Қара бура», «Сопы Әзиз пір», «Байқазақ», «Алдаспандар рухы» атты тарихи романдары таптырмас рухани азық болғалы қашан.
Осы арада кезінде оқырмандарының ыстық ықыласына, көркемдік кестесімен көзайымына айналған автордың «Жалаңтөс баһадүр» романы жайында азды-көпті тоқтала кеткен жөн болар. Бұл романның алғысөзін аса көрнекті қаламгер, мемлекет және қоғам қайраткері, Қазақстанның Халық жазушысы, Еңбек Ері Әбіш Кекілбаев жазғаны оқырман қауымға кеңінен аян болса керек. Әбіш ағаның әдемі батасын меншіктеген, мемлекеттік тапсырыс аясында «Отырар кітапханасы» сериясымен жарық көрген аталмыш романның төрт мәрте басылып шыққаны қаламгер қарымын біраз байқатса керек.
«Жалаңтөс баһадүр» романының жазылу формасы тарихи деректі шығарманың табиғатына көбірек келіңкірейтіндігіне ешкімнің дауы болмас. Бас кейіпкері тарихта өзіндік қолтаңбасы бар қаһарман қолбасшы, Самарқан аймағының әкімі Жалаңтөс Сейітқұлұлы. Атамекені Алаш даласы, Сыр бойындағы Қазалы өңірі. Қазіргі Өзбекстан Республикасының Нұр Ата өңірінде өсіп-өнген. Ұрпақтары да сол аймақта өмір кешіп жатқан көрінеді.
Жазушы заманында айналасындағы үлкенді-кішілі хандықтар түгілі, Парсы, Үнді, Алтын Орда патшалықтарына есімі мәшһүр болған Жалаңтөс баһадүрдің батырлық бейнесі мен адами келбетін көркем тілмен кестелей біледі. Тілі қарапайым, қаламгерлік қолтаңбасы айқын. Оны мына төмендегі шығарманың шырайлы, шұрайлы жолдарынан әбден айқын аңғаруға болады.
…Жалаңтөстің назарында қоңтайшы мен қалмақ әскерлері қатар жүреді. Күн өткен сайын күшейе түскен бұл қос үкімет бір күні тұтқиылдан тиіп, қазақ пен қырғыз біткенге қырғидай шүйілетінін аңғарады.
Мұның алдында қалмақ елшісі Бахтый келіп кеткен. Сықи көздің түлкі жанары қадалғанда көкіректен өтіп ішкі жан сезімі нені аңғарып, жұмбақтай түйіп сыртқа шығармай отырған сырыңды оқып отырғандай үңіледі.
Білімдарлығында шек жоқ. Осы өңірдің ғұлама ғалымы әрі ақыны да жазушы Ахмад әл-Мутанабби жайлы мақтауын келістірді. Онымен ешкім де үзеңгі қағыстырып, тең келе алмайды, деген сыңай танытты. Оның түпкі ойы нені меңзеп, нені айтып арбап отырғаны бұған мәлім…
Жазушы Жалаңтөс баһадүрдің ішкі ойы арқылы басты кейіпкеріміздің үлкен ақыл-парасат иесі екенін аңғартады. 1643 жылы әйгілі Жәңгір хан ескі Жаркент қаласынан күншілік жердегі Қосқолаң тауының арасында 600 сақадай сайланған сарбаздарымен Жоңғардың 50 мың әскерімен шайқасып жатқанда, Жәңгір ханның хабарына орай Самарханнан 20 мың әскерімен жедел жетіп, жаудың төбесінде жай ойнатқан осы Жалаңтөс баһадүр болатын.
Қаламгер шығармашылығының ортасынан ойып орын алатын салмақты романы «Сартай батырды» оқып шыққан кез келген оқырман мұның да басты кейіпкері жайлы жақсы білетіні анық. Себебі, ХVІІІ ғасырда ғұмыр кешкен сол заманғы орыс-қазақ қатынастары құжатында аты бар Сартай батыр әйгілі «Мың бала» қозғалысы тарихынан белгілі бейне. Кейін осы батырдың негізінде «Жаужүрек мың бала» көркем фильмі дүниеге келгені қазақтың үлкен-кішісіне түгел мәлім болса керек.
Жазушы Бегімбай Ұзақбаев негізінен тарихи тұлғалар туралы тақырыпқа бір табан бейім. Онысы сәтті шығып жүр десек, жаңылмаймыз. Мұны Бекеңнің қаламынан бүгінгі жетпіс жастың жотасына шыққанда туған жоғарыда біз атап өткен қос романнан басқа «Байқазақ», «Марал баба», «Қара бура», «Сопы Әзиз пір», «Алдаспандар рухы» романдарынан көзіқарақты оқырман жазбай, жатырқамай таниды деп ойлаймыз. Бұған біз жоғарыда атап өткен айтулы шығармалары толықтай дәлел бола алады.
Жауапты мемлекеттік қызмет маңайында жүріп-ақ, кезінде ел жұртқа елеулі шығармалар ұсынған Төлен Әбдіков, Әбіш Кекілбаев, Марал Ысқақбаев, Кәкімбек Салықов, Садықбек Хангелдин және басқалары сияқты Бегімбай ағамыз да талай татымды тәуір дүниелерінің тамырына атынан ат үркетін зәулім ғимараттың қырық қабат қабырғасында қан жүгірткеніне менің ешқандай шүбәм жоқ. Шынайы қабілет-дарын иесі етпеттеп жатып-ақ есесін жібермейді. Тас қорғанның тас түнегінде де елді елең еткізетін елеулі шығармалар туындай береді. Бұған бірнеше жыр жинақтары жарық көргенге дейін көрпе үстінде көсіліп жатып тамаша өлеңдер жазған кешегі Қадыр Мырза-Әлі, сегіз жасынан бастап елу екі жаста өмірден өткенше төсекке таңылған Зейнолла Шүкіров, Қытай түрмелерінде қырық жыл тұтқын болған Қажығұмар Шәбденұлы, «Моабит дәптері» сияқты талантты дүние қалдырған татар ақыны Мұса Жәлел тағдырлары дәлел болса керек.
Қазір базарлы нарық балақтан тартып, етектен елі қалмай жүрсе де, шын талант иелері қаламын кідірткен жоқ. Аш қарындарын өзі жазған шығарманың шырайымен-ақ жұбатып, алдан барша қаламдас біткеннің арманына айналған ақжарылқап мезгілді асыға күтеді. Әрине, әрбір адал еңбектің өтеуі, моншақтап төгілген маңдай тердің қайтарымы болуы тиіс. Мұны қызылордалық қаламгер Бегімбай Ұзақбаевтың да ұстанымы деген жөн болар.
Жалықпай жазып, жақауратқанға жалбақтамай мақсат тұтқан биігіне құласа да сүрінбей, сүрінсе де бүгілмей жететін талант иесі болу кез келген қаламгерге бұйыра бермейтін бақыт. Осы үдеден жазушы Б.Ұзақбаев қолтаңбасын көрсек дейміз. Бұған қаламгердің кез келген тарихи романын бас алмай оқып, көңіл тезінен өткізген кез келген оқырманының көзі жетеді.
Қазақстан Жазушылар одағының жыл сайынғы әдеби жыл қорытындысында проза жанры бойынша қызылордалық қаламгер Бегімбай Ұзақбаевтың жаңа кітаптары жайлы жағымды пікірлер айтылып жүргенін білеміз. Бұл оның қабілет-қарымының, еңбекқорлығының қайтарымы болса керек. Үстіміздегі жылы өткен Қазақстан жазушыларының кезекті ХV Құрылтайында Бегімбайдың жаңа кітабына проза жанры бойынша хабарлама жасаған белгілі жазушы Нұрдәулет Ақыш басқа да қалам иелерімен бірге өз лебізін білдіргенін құлағымыз шалды. Демек, Бегімбай прозашының тарихи тақырыпқа түрен тартқан тың туындылары да оқырман аясынан табылады деген сөз бұл. Ендеше Бекең жетпіс жасқа құралақан келген жоқ. Барша саналы ғұмырын қазақ әдебиеті атты киелі шаңырақтың тарихи проза арнасына таңдау жасаған Сыр бойындағы қалам иесі Б.Ұзақбаевтың әлі де бергенінен берері мол екеніне күмәніміз жоқ. Тарихта жасаған тұлғалардың өмірінен көркем шығарма туғызу кез келген қаламгердің маңдайына жазыла бермеген бақыт, талантына бұйыра бермеген талап. Сол салада қаламын – қайық, шабытын – желкен етіп әдебиеттің шалқар айдынында жүзіп жүрген Бегімбай Ұзақбаевтың ұзақ жылғы шығармашылық еңбегі жеміссіз, талабы табыссыз емес.
Арал, Қазалы аудандарының Құрметті азаматы, Қызылорда облысы әкімінің жыл сайынғы сала үздіктеріне берілетін стипендиясының үш мәрте жүлдегері атанған ақиық қаламгер.
Тұлғаларды тарихи,
Талмай жазып өтті ісің.
Кейіпкерлерің сияқты,
Сен өзің де тектісің.
Туғызар сан роман,
Бар бойыңда көп күшің.
Құтты болсын ендеше,
Асқар таудай 70-ің!
Толыбай АБЫЛАЕВ.
Қызылорда.