Қазақстан Жазушылар одағының XV Құрылтайы қарсаңында еліміздегі ең ежелгі әдеби ұйымның атқарған істеріне тағы бір көз жүгірту мақсатымен Жазушылар одағында өткен кезекті Құрылтайлар мен Пленумдарда, түрлі әдеби жиындарда жасалған баяндамалардан үзік-үзік деректер беруді жөн санадық.

Тіл тағдыры –
ұрпақ тағдыры
Қазақ тіліне кеңістік керек!
Қазақ тіліне болашақ керек!
Қазақтың тілін сақтап, қазақ­тың елін алдағы ғасырларға аман алып өтер арлы, тұлғалы, жүректі аза­­маттар керек!
Айт-айтпа, кешегі басып өт­кен жо­лымыз бен ертеңгі алдан кү­тер ға­сырымыздың ұлы ама­на­тын та­разы басына қоя отырып, ой­л­анар, ой толқытар тұс көп…
Кешегі дегеннен шығады… Кеңес үкіметі тұсында, 1920-1980 жыл­дар аралығында жергілікті ұлт тіл­дерін қамқорлыққа алу туралы 117 қаулы өмірге келіпті. Бірақ со­ның бәрі қазақ тілінің көр­кеюі­не, кемелденуіне қызмет етті деп ауыз толтырып айта аламыз ба? Әй қай­дам?! Жасырмай турасын айтар бір шындық, қай кезде де, қай ке­зеңде де қазақ тілінің қолданыс ая­сының тарыла түскені.

***
Міне, биыл ғасырлар бойы қыстығып келген қоңыр мінезді Ана тіліміздің егемендік алғанына яғни құқықтық жолмен мемле­кет­тік мәртебеге ие болғанына қоңыр күзде он жыл толады екен.
Әрине, ондаған жылдар бойы қыс­пақтың қыл бұрауында келген тілдің ентіккен демі мен та­сыр­қа­ған тұяғын қалпына келтіру үшін бұл аз мерзім.
Осы мерзім ішінде қазақ мек­тебінің саны 3291-ге жетіп, аралас тіл­ді мектептер саны мыңға та­қа­ған. Бұған күн санап қатары мо­лай­ған өнер ордаларын қосыңыз. Бұл ретте уақыт талабы мен тілегі­не сай түзетіліп, өмірге қайта кел­ген «Тіл туралы Заңды», сондай-ақ, өткен жылдың қазан айында Президент Жарлығымен бекітілген «Тілдерді қол­дану мен дамытудың Мем­ле­кет­тік Бағдарламасын» бөліп айтқан жөн. Мұны жүзеге асырудағы Қа­зақ­станның Мәде­ниет, ақпарат жә­не қоғамдық ке­лі­сім министр­лі­гінің нақты баста­маларын батыл қол­дауымыз керек, тізе қоса қимыл­дау шарт.
Иә. Тіл еркін өмір сүру үшін сөз жоқ, қолданылу аясы мол кеңіс­тік айдыны керек.
Қолданылу аясы дегеніміз не сон­да? Жауап іздеп көрейік.
Ол?!
Ол – қоғамдық ортадағы сұра­нысты қалыптастыру.
Ол – мемлекеттік мекемелер та­ра­пынан болар ықпалды күшей­ту.
Ол – әрбір азаматтың ішкі мә­де­ниеті мен құрметінен бастау алар ынтасын ояту.
Ол – өзінің ауасын жұтып, суын ішкен мына қасиетті жердің өткенін әспеттеп, бүгінін сыйлауға өзіңді де, өзгені де үйрету.
Ол – орынсыз байбаламға ба­сып, орынды, орынсыз жерде «тіл на­мысын» жыртқансып, өзге жұрт­тың қытығына тимеу. Ол – құқық­тық не­гізде өмір сүруге бет алған қоғам­ның бір мүшесі ретінде тиісті жер­лерге мәселені ретімен қоя білуге бейімделу.
Ол – қазақ халқының ұлт ре­тінде өмір сүруін қамтамасыз етіп келе жатқан «өнер алды – қызыл тіл» саналатын әдебиеттің дамуына жағдай жасау…

***
Мемлекеттік тілде әуелі өзіміз сөй­лейік!
Өз министрлеріміз бен өз әкім­деріміздің, өз елшілеріміз бен өз сая­саткерлеріміздің тілге ден қойға­ны қажет!..
Осылай соза берсек, «қажет», «ке­рек» сөзінен биік мұнара да тұр­ғызуға болады, қадірлі әріптестер… Өзінің мемлекетін, Мемлекеттік ті­лін екі мың жыл бойы аңсаған ев­рей халқы 1948 жылы мемлекет бо­лып ірге бекітіп, ұлттық мұрат­та­рына қол жеткізгеннен бергі елу жыл­да ұлт ғылымын, мәдениетін, ті­лін дамытуда қаншалықты іс тын­дыр­ғаны көз алдымызда.

***
Атақты орыс жазушысы Конс­тан­тин Паустовский: «Ана тіліне нем­құрайды қарау – өз халқының өт­кеніне, бүгініне, болашағына нем­құрайды қарау деген сөз» десе, оны қазақтың ұлы сөз зергері Ғабит Мах­мұтұлы Мүсірепов: «Қай ха­лық­тың да қоғамдық өсу-өркендеу жо­лында көтеріле алған биігі мәң­гі­лік боп ана тілінде сақталып оты­рады… Ана тілін өгей ұлдары ғана мен­сінбейді, өгей ұлдары ғана аяқ­қа басады» деп толықтыра, ай­шық­тандыра түсіп еді кезінде.
Құдай бізді өгейліктен сақтай көр­сін дейік…
Алдағы ғасыр ұлдарымызды да, ұлтымызды да өгей ете көрмесін!

Ортақ үйіміз –
ордалы төріміз
1996 жылдың екінші жартысы­нан бастап өз қызметіне кіріскен шы­ғармашылық ұйымның жаңа бас­шылығы алғашқы айларын ұйым­дастыру шараларын атқару мен алда тұрған міндеттерін ай­қын­дап алуға арнағанын бұрынғы П­ле­нум­дардан, әр алуан басқосулардан жақ­сы білесіздер.
Уақыттың көбі шығармашылық ба­ғыттағы шараларымыздың жолын ке­сер қаржы қиындықтарын ше­шу­ге, сондай-ақ Одақтың берекесі қаш­­қан, тістегеннің аузында, ұста­ған­ның қолында кете жаздаған, жан-жақты талан- таражға ұшы­ра­ған мүліктік-меншіктік заттарымыз­ды (Шығармашылық үйді, Әде­биет­шілер үйін, «Қаламгер» ка­фе­сін, Ор­талық мәжіліс залын) заңды сот жо­лымен қайтарып алуға кетті.
Аудандық, қалалық соттармен қатар, Жоғарғы Сот босағасын қайы­­ра-қайыра тоздырған ондаған «алысулар» мен жүздеген «ар­басу­лардың» бәрін бұл арада айтып тауысу – азап, жеткізу – қиын. Оның үстіне, өткен – өтті, беттің арын белге түйіп, өздерінше «шын­дық іздеп», шырқырағансып, қауым­­дық мүлікті иеленіп қалғысы кел­гендер де шілдей болып шашы­ра­ды… Ендеше «болар іс болды, бояуы сіңді» демекші, ескі жараның ау­зын қайыра қасып жату керек пе де­ген де ойдың туары заңды… Ке­рек! Әлдекімдерді мұқату үшін емес, бәлкім ұйым басынан кешкен ұзақ жылдық «тауқыметтің» біт­ке­ніне, көпке созылған дау-шардың, ай­тыс-тартыстың аяғы жерге жет­кеніне, нүктесі қойылғанына көзді жет­кізу үшін айту керек секілді. Съезд мінбесінен сөйлеп тұрып «Жо­ғалған мүлкіміз оралады. Кет­кен дүниеміз қайтады. Ешкімге бер­мейміз. Жазушысын сыйлайтын ел­ге, Елбасына сенеміз», – деп едім. Ол кезде аталмыш даудың екі жыл­дан астам уақытымызды алып, аяғы «осы Жазушылар одағы не іс­теп жүр?» деген күңкіл-сүңкілге жал­ғасарын қайдан білейік?!
Табаны күректей екі жарым жыл кетті!
Көз көреді, құлақ естиді… Амал жоқ жауапкершілік жүгін мойынға ілгесін, төзу керек. Шыдау керек Ар­қаны аяздай қарыған әрқилы сөз­ді ести жүріп, күресуге тура кел­ді. Сотқа барудың отқа барумен бір­дей екенін де осы кезде, осы дау­дың тұсында аңғардық…
«Аруақты жерден ат үркеді» де­ген.
Айтыс-тартыстың ақыры 1998 жыл­дың желтоқсан айында іргесін ұлы арыстарымыз бен алыптарымыз қалаған ұлттық руханият әлемінің қа­рашаңырағы, қазақ Сөзінің қа­сиетті төрі – Жазушылар одағы­ның пайдасына шешілді.

***
Секретариаттың екі жарым жы­лы тек ер үстінде жүріп, соттағы «еге­сулермен» өтпегенін бәріңіз де бі­лесіздер. Жазушылар одағы жар­ғақ құлағы жастыққа тимей, рес­пуб­лика өміріндегі әдеби-мәдени ша­ралардың барлығына атсалысып, біра­зына жетекшілік жасап, біра­зы­на мұрындық болды. Қазақстан ау­мағында, сондай-ақ, Респуб­ли­ка­дан сырт жерлерде өткен іргелі жиын­дарға, үлкен мерейтойларға қойын-қолтық араласып, бел­сен­ділік танытып келеді.
Шығармашылық одақ жыр алы­бы Жамбылдың 150 жылдық ұлы тойын өткізуде Қазақстан Үкі­метімен, Алматы облысымен, сон­дай-ақ, Алматы қаласының әкім­ші­лік­терімен бірігіп, біраз ірі-ірі ша­ралар атқарды. Ақын тойына кел­ген әлем жұртшылығының көр­некті өкілдерін қатыстыра отырып, Жамбыл шығармашылығына бағышталған кеңейтілген Пленум, ұлы ақын аруағына арналған ақын­дар мүшәйрасы өткізілді.

***
Айбергенов рухына арналған жас ақындардың жыр жарысын, сту­дент ақындардың жыр мүшәй­ра­сын, «Көктем – жастық, ма­хаббат» атты тақырыппен өткен поэзия кешін айрықша ықыласпен атағым ке­леді.

***
1996 жылдың соңғы төрт-бес айы заманымыздың ұлы жазушысы, кемеңгер ойшылы Мұхтар Омар­ханұлы Әуезовтің, ЮНЕСКО шең­берінде әлем жұртшылығы кеңінен атап өтетін 100 жылдық мерей­тойы­на дайындық жұмыстарын жүр­гізуге арналды. Ұлтымыздың шын мағынасындағы интеллек­туал­дық қанат-қарымын танытар, кең­дігі мен тереңдігін аңғартар жаңа той өткізу бағытындағы жұмыс шараларын анықтауда жазушылар қауымының бай арсеналы – ойы, ұсы­нысы, тілегі толық қамтылды.

***
1996 жыл мен 1997 жылдың Әде­би жыл қорытындылары одақ өміріндегі елеулі оқиға болды. Әде­би процеске кәсіби талдау жасалды. Ара­да бес жыл салып, қайта тірілген бұл талдауларда екі жыл аумағында дү­ниеге келген көркем туындылар ай­наласында әр алуан пікір-тұ­жырымдар айтылып, тамыры сал­қын тарта бастаған көркемдік әлем­ге қайыра жан кіргендей, қайыра қан жүгіргендей болды.

***
Дәстүрлі Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығын та­ғайындауда биыл есімі елге таны­мал Болат Әбі­лев секілді бизнесмен азамат басқа­ратын «БУТЯ» фир­ма­сы­ның қол ұшын бергені, демеуші бол­ғаны бізді қуантады.
Одақтың қоғамдық ортадағы, әсі­ресе, руханият айдынындағы ор­ны күшейе түспесе, әлсіреген жоқ. Республикалық «Ақжол» қоз­ға­лысының тұсауын Алматы қаласы әкім­шілігімен біріге отырып, жазу­шылар қауымының кесуі, «Семей – Невада» қозғалысының он жыл­ды­ғына орай, Одақ ғимаратының ал­дына ескерткіш тастың орна­тылуы соның белгісі. Таяуда ғана өт­кен «Тіл тағдыры – ұрпақ тағ­ды­ры» атты басқосуымызды да осын­дай ойлы оқиғалар санатына қосуға бо­лады.

***
Одақ мүшелері әзірге Одаққа «мін­дет артумен» келеді. Енді Одақ­тың міңдетін де көтерер кез келді. Ба­сын мүшелік жарнадан бастайық­шы. Жарна мөлшері жылына 300-500 теңге арасында болса деген ұсы­­­­нысқа қалай қарайсыздар? Жа­ңа қоғам жағдайында қалыптаса бас­таған «брокерлік» міндетті на­мыс көрмегендеріңізді қалар едік. Әсіресе, атақты, абыройлы қалам­гер­лердің бұл іске араласқанынан еш­кім ұтылмасы анық. Одаққа мү­шелікке қабылдауда тек көркем твор­чествомен айналысатындар жө­нінде әңгіме болғанын қалаймыз. Бұл орайда, талап қатал болуға тиіс. Жас мөлшерін анықтағанымыз да жөн шығар.
1999 жыл.
Әдебиет –
ардың айнасы
Жас әдебиетшілердің алғашқы Республикалық Кеңесінде жасалған баяндамадан:
Жүйрік көңілді тақуа тірлік тұ­сай­ды демекші, көптен жоспар­ла­нып келген Сіздермен дидарласу, ақ­жарылып сырласу сәті бүгінге бұйырыпты. Жиын өткізу туралы ұсы­нысымыз тәуелсіздік тойын өт­кізу жөніндегі Үкімет комиссиясы та­рапынан қолдау тапты. Соның нә­тижесінде, кезінде ел Прези­ден­ті­нің пәрменімен өмірге келген Мә­дениетті қолдау Қоры қол ұшын берді. Қазақстанның қиыр-қиы­ры­нан келген жас қаламгерлердің бас қосуына мүмкіндік туды.

***
…Бүгін айтылып бітпеген сөз ер­тең жеке жанрлар бойынша өтетін секциялык, мәжілістерде қамтылуы тиіс. Қалай дегенде де өтінерім: Сө­зіміз шын болсын! Әлі қайрақ көр­меген алмастарымызды байқамай жа­сытып алып немесе орынсыз кө­тер­мелеп, «тасытып» алып жүр­мейік. Әр шығарма бір-бір ой мен қиялдың, бір-бір арман мен мұрат­тың жемісі екенін естен шы­ғар­майық. Жас өнер иесіне айтылар әр­бір пікір қылпыған ұстараның жүзі секілді. Байқаңыздар, тайып ке­тіп, талант тағдырының обалына қа­лып жүрмейік. Асылы нағыз та­ланттың көп жағдайда өмірге икем­сіздеу келетінін естен шығар­майық.

***
…Жыл сайын беріліп отыратын Пре­зидент стипендиясы, «Дарын» Мем­­лекеттік сыйлығы мен Жастар ода­ғының сыйлығы, сондай-ақ бір топ жас кәсіпкерлеріміз төл то­пы­ра­ғымыздағы меценаттық қозғалыс­тың үлгісі ретінде жыл сайын та­ғайын­­далып келе жатқан Ха­­­­­лық­­аралық «Тарлан» сыйлығында жас­тар үшін арнайы номина­ция­лардың беріліп отыруы айтқа­ны­мыздың бір айғағы. «Егемен Қазақ­стан», «Қазақ әде­бие­ті», «Жұлдыз», «Прос­тор», «Таң-Шол­пан», «Жас Алаш», «Жас қа­зақ», «Ұлан», «Бал­дыр­ған», т.т. осы тә­різді респуб­ли­ка­лық басылымдар жаңа толқын, жас буынды әр кез өз назарларында ұстап келеді.

***
…«Жұлдыз» журналының жас ақын­­дарға арнап, арнайы Артығали Ыбыраев атындағы жастар поэ­зия­сы­ның мүшәйрасын өткізуі – тол­қын­ды толқын тәрбиелейтін игі­лік­ті әдеби шараға айналып отыр­ғанын үлкен ризалық сезіммен айтқымыз келеді.
«Жақсының жақсылығын айт, нұ­ры тасысын» дейді қазақ. Тәуел­сіздік тойы қарсаңында әдебиеттің ғана емес, мәдениетіміздің өмірінде үлкен оқиға болған «Отырар кітап­ха­насы» сериясымен шыға бастаған жүз кітапты айрықша бөліп айтқы­мыз келеді. Жазушылар одағы мұрын­­­дық болған тікелей Иманғали Тас­мағамбетов бауырымыздың бастама-басшылығымен шығып жат­қан аталмыш серияның жар­ты­сынан астамын жастар шығарм­а­лары құрағаны үшін қалай ғана қуан­бассың?! Қалай ғана шабыт­тан­бассың?! Соны бүгін айтпағанда қа­шан айтамыз?! Мемлекеттік сұра­ныстан тыс жарық көріп жатқан бұл дүниелердің қаражатын табу әрине, оңайға түспегенін осы отырған бә­рі­міз де білуге тиіспіз. «Қалауын тап­са, қар жанады» деген…Иман­ғали бауырымызға қолына қалам ұстаған қандастары мен отандас­та­рының атынан осы мінбеден алғыс айтуға рұқсат етіңіздер.
2001 жыл.

Уақыт аманаты
Ел Тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған «Тәуелсіздік тағлымы: уа­қыт және әдебиет» атты ұйымның ке­зекті Пленумында жасалған баян­дамадан:

…Жазушылар одағы қазір алдағы уақытта үкімет қаулысына орай, жос­парланып отырған ХХ ғасыр­дағы қазақ әдебиетінің екі бірдей ұлы классигі Ғабеңнің өз анықтам­а­сымен айтқанда, рухани тарихы­мыз­ға «алыптар тобы» деген атпен ене­тін Ғабит Мүсіреповтің, Ғабиден Мұс­тафиннің 100 жылдық мерей­той­ларына дайындық жүргізуде. Ас­тана, Алматы қалалары мен Солтүстік Қазақстан, Қарағанды об­лыстарында шаралар өткізу бел­гіленуде. Бұл жиындар да, сондай-ақ өзінің өршіл, асқақ рухты поэ­зия­сымен Алаш жұртының ай­бы­нына айналған ұлы ақынымыз Махамбет Өтемісұлының келе жатқан 2004 жылы аталуға тиіс 200 жылдық ме­рейтойы да ЮНЕСКО шеңберінде өтетін мемлекеттік деңгейдегі ірі ша­ра­лар болмақ.

***
…Қазақстан Жазушылар ода­ғы­ның өзінің Орталық Азия ай­ма­ғын­дағы Қырғыз, Өзбек, Тәжік, Түр­кімен сондай-ақ, Әзірбайжан, Гру­зин және Москвадан Сергей Ми­халков басқаратын Халықаралық Жазушылар Одақтарының қауым­дас­тығымен, Ресей Жазу­шы­лар ода­ғымен, Татар, Башқұрт Жазу­шы­лар Ұйымдарымен байланысын қа­лыпқа келтіре бастады.

***
…Осыдан екі жыл бұрын Жазу­шы­лар ұйымы дүниеден өткен ХХ ғасыр қаламгерлерінің отбасылары мен ұрпақтарымен тікелей бай­ла­ныс орнату және сол марқұмдарды еске алу мақсатында Республика Са­райында «Тағзым» атты кеш өт­кізді. «Тағзым» атты клуб ұйым­дас­ты­­рылды. Екі жылдан бері жазу­шы­лар одағы өз қаржысымен осы клуб­қа қатысты материалдарды «Қа­зақ әдебиеті» газетіндегі «Алтын адам» қосымшасына жариялап ке­ле­ді. Оннан астам саны жарық көр­ді…
Осы жылдар ішінде жиырмадан ас­там өмірден өткен қаламдас әріп­тестеріміздің ұлт рухы мен игілігіне сіңірген еңбектерін рухани кеңіс­ті­гіміздегі орнын ескере оты­рып, Алматы, Астана қалаларында, өзге де облыс, аудан орталықтарында көшелер ашылып, ескерткіш тақта­лар орнатылды. Ауыл, мектеп ат­тары берілді. Бұл шаралардың бар­лығы да тікелей Жазушылар ода­ғының ұйытқы болуымен жүзеге ас­ты.

***
…Алматы қаласының әкімші­лі­гі­нің қолдауымен, осыдан бір жарым жыл бұрын Жандосов пен Алтын­са­рин көшелерінің қиылы­сында ор­наласқан Қазақстан Жа­зушылар кі­тапханасының тұсауы кесілді. Кі­тап­хана қазір қаламгерлер ұйы­мы­мен қоян-қолтық жұмыс істеуде.
Жазушылар одағының ұсы­ны­сы­мен ондаған жазушыларымыз мем­лекеттік наградаларға ие болды, атақ алды, халықаралық, мемле­кет­тік, «Тарлан», «Дарын», «Алаш» сый­лықтарының лауреаттары атан­ды.
Осы жылдар ішінде Жазушылар ода­ғының ұсыныс-бастамасымен, Ел Президентінің пәрменімен шығармашылық ұйымдарда өтетін ірі бағыттағы айтулы шараларды қар­жыландыру үшін арнайы «Мә­де­ниетті қолдау қоры» құрылды. Бі­раз жазушыларымызға Президент гран­ты тағайындалып, біраз жазу­шыларымызға мемлекеттік сти­пен­диялар беріліп келеді. Жастарымыз­ға да жыл сайын Президент сти­пен­­дия­лары тағайындалып жүр.
Жазушылар одағы ешқашан еш­кімге ұлы дүние жазып бермейді. Ұлы жазушыны да жаратпайды. Одақ жақсы дүниенің жалпы жұртқа жетуіне, тиесілі көркемдік бағасын алуы­на, жазушы көшінің (екі дү­ниеде бірдей) аман болуына ықпал ғана жасайтын орын. Яғни жазу­шы­ның екі дүниедегі іздеушісі. Қуан­са, тойына ортақтасар, қайтса ару­лап көміп, ақтық сапарға шы­ға­рып салар иесі жоқшысы!

***
…Екі күннің ойымызға – үміт, бойы­мызға сенім ұялатқанын, шын ма­ғынасындағы әдебиет тойына ұлас­қан жастар басқосуына тәнті бол­ғанымызды Сіздерге жеткізгім ке­леді. Солардың біразы бүгін ара­ла­рыңызда отыр. Төс қалталарына, жү­ректерінің тұсына Жазушылар ода­ғының билетін ұстап, толқып, те­біреніп отыр. «Ат тұяғын тай басар» деген. ХХІ ғасырдың ертеңгі хас жүйріктері мен хас тарландары отыр арамызда. Қатарымыз 36 жас пен жаңа 36 ұйым мүшесімен то­лықты. Қол соғып, құттық­тау­ла­рыңыз­ды сұраймын!
2001 жыл.