Cұлтан ОРАЗАЛИНОВ

---

Біз Кәмен Оразалин үйінің жанындағы биік қара ағаштың көлеңкесінде ерте тұрып саялап отырмыз. Кешеден бері илхамы келіп, көсіле сөйлеген ағаның сан түрлі тарихты қозғаған әңгімелеріне тәнті болған Рымғали (Нұрғалиев) әлі де сол әсерінен айыға алмай, бұтақтары жан-жағына жайыла өскен бес тармақты «менің бәйтерегімді» ұзақ қызықтады.

Кемеліне келген, діңінің кей жеріне аздап сызат түссе де қара жер­ге нық қадалған қара ағашпен үнсіз тілдескендей. Ол үйдің ірге­сінде тұрған, осы қара ағаштың за­мандасы, күнге кеуіп, әбден қу­ра­ған, қолдан долбарлап жасалған тақтай орындыққа отырып жа­тып:
– Сұлтеке, мен білсем, түбінде талай даналардың табан ізі жатқан мына бәйтерегің әлі ұзақ жасайды, – деді. Осы ағаштың өзі тұнып тұр­ған шежіре ғой. Ал, Кәмен аға­мыз ше? Нағыз күй талғамайтын жүйрік! Ішінде қаншама сыр жа­тыр?! Әттең, алыста, әдеби орта­дан жырақта жүргендіктен барша тұлғасы танылмай жүр-ау.
Сексенінші жылдардың ба­сын­да Рымғали екеуміз осы са­пар­ға бірге шыққан едік. Абай ауданын түгел аралап, Қайнар жаққа бет алмақпыз. Жазған, сызғанда­ры­мыз­ды ел танып қалған кез. Аудан басшылары құрметпен қарсы алды. Екі інісін, әсіресе, Кәмен аға қуана қабылдап, түнімен ақта­рыла сөйлегені бар. Әдебиеттегі жаңа шығармалар, жазушылардың қамы, тірлігі, қарым-қатынастары туралы да көп сөз болды. Әрбір жаңа­лыққа ерекше қуанып, за­ман­дастары туралы жақсы сөздерін аямаған ағасына Рымғали:
– Апыр-ай, Кәмен аға, сіз өзі та­залығын жоғалтпаған, аңғал, албырт жас сияқтысыз. Сіздің көңіліңізде қазақ жазушыларының бәрі періштедей пәк, тек әдебиет үшін жаратылған адамдардай көрінеді екен. Бірақ біз білетін аға­­ларымыздың көпшілігі пен­де­лік­тен асып кете алмай жүр ғой, – деді.
Сыртта отырғанда Рымғали осы пікірін қайта жалғастырды:
– Мынау маң дала, шексіз ке­ң­істік, жастайынан қанына сіңген Абай рухы, соның жақсылыққа баулыған тәрбиесі адамның жанын жаңғыртып, тазалап тұра ма дей­мін. Сұлтеке, мен саған алғашқы кездескен жолы-ақ Париждегі әде­би салондардың талай талап­тар­дың өнерін ашып, жанын ба­-
й­ыт­қаны туралы айтқан едім. Ал мына қарапайым үй, оның иесі Кәмен ағамыз сол Париждің әдеби салондарынан әлдеқайда мәнді, әлдеқайда пайдалы іс тындырып отыр десем, артық болмас. Осы кісі­нің ықпалымен ақын-жазушы болған Шыңғыстаулық жастар ел­ге мәлім. Ал осы қасиетті шаңырақ­та болған адамдар кімдер десеңізші. Осының өзі – қалың тарих емес пе?! Оны айту, жазу парыз. Өзің білесің, Лермонтов пен Пуш­кин­нің табаны тиген жердің бәрі – аңыз, әр ұрпақ том-том кітап жа­зып жатса да таусылмас шежіре. Ал Еуропа қалаларындағы қал­тарыстағы болымсыз шәйхана­ның қабырғасынан «осыдан жүз жыл бұрын Пәленше ақын, елу жыл бұрын Түгенше жазушы шәй ішіп еді» деген сөздерді оқығанда – біз отырған үйдің қаншалықты қадірлі екенін түсінесің. Өзің айтқан Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабиден Мұстафин, Қасым Аман­жолов… Құдай-ау, бәрін тізіп шығу мүмкін емес. Мен ойша санап көр­­дім, басқаларды айтпағанда, осы үйде болған ақын-жазушылар­дың ұзын саны жүзден асып кетті. Сонау «алыптар тобынан» бастап, балауса шығармалары енді ғана жарық көрген жас қаламгерлерге дейін, үш-төрт ұрпақтың ізі сайрап жатыр ғой мына іргеде. Маған сен­сең, Сұлтеке, бұл үй әлі-ақ әде­биеттің қасиетті ордасына айналады.
Рымғали орнынан тұрып, үш жағы өткір шақпақ тас тауып алды да «менің бәйтерегімнің» қабығы түсіп, жалаңаштанған жеріне «Р.Н.» деген белгі соқты.
– Міне, болашақ ұрпаққа мен де таңбамды қалдырдым, – деді мәз болып…
Бала күнімде көрген ақын-жазушылардың бәрі есімде жоқ. Бірақ бойы тартылған сымдай, әскерше тұрып, әскерше жүретін, даусы гүрілдеп, өлең оқығанда қуат­танып кететін, түсі сұсты Тайыр Жароковтың Жидебайдағы Абай зиратына барып келген соң қас қарайғанша үйге кірмей, жападан жалғыз Қарауыл төбенің басында толғанып отырғаны, толық дене­сіне қарамай аса ширақ қимыл­дай­тын, таң атар-атпастан орны­нан атып тұрып, ұйқыда жатқан басқа жұртқа маза бермей: «Әй, ұйықтауға келдіңдер ме? Мына Шыңғыстаудың саф ауасын, Абай жұтқан ауаны ел тұрмай жұтып алайық» дейтін Ғали Ормановты, сұлу мұртын сылап қойып, көзі күлімдеп, іргеде жатқан Абыралы мен Семейдің қадым заманғы тір­ші­лігін күні-кеше көргендей сыр­лап, сағына сөйлейтін Сапарғали Бегалинді қалай ұмытарсың. Ал түнімен Абай әндерін талмай шырқаған Жүсіпбек Елебековке Кәмен Оразалин қаршадай сары баланы көрсетіп:
– Жүсеке, қамқорлығыңызға алыңыз. Түбінде мына бала сүйікті шәкіртіңіз болады, – деп әлі он-он бір жастағы Жәнібек Кәрменовты ертіп әкелгені көз алдымда.
– Өзі Ерболдың ұрпағы. Абай атасының әндерін түгел біледі. Кейіннен ай­нып кетпесе, әнші де, жазушы да болайын деп тұр. Жәнібек Кәрмен­нің де, Жүсіпбек­тің де сенімін ақ­тады.
Осылайша қазақтың талай марқасқалары Абай деп келіп, Кәмен Оразалиннің үйінде түйісе­тін…
…Алматыда бір үлкен жазу­шы­ның мерейтойы өтіп жатты. Адам көп жиналды. Үзіліс кезінде үш­тен-төрттен топтасқан қаламгерлер әңгіменің көрігін қыздыруда.
– Әй, жігіттер! – деді жанында­ғылар­ға Хамит Ерғалиев.
– Есіме түсіп тұрғаны, мен мы­на Сұлтанды бесінші сыныпта оқып жүрген күнінен біледі екем. Екі құлағы қалқиып, біз Қарауылға барған сайын жанымыздан шық­пау­шы еді ғой.
Хамаң керемет жаңалық аш­қан­дай жан-жағына шуақ шашып, жадырай күлді. Жанында тұрған «жігіттері» қазақтың Әбу Сәрсен­баев, Зейнолла Қабдолов, Әзілхан Нұршайықов сияқты марқасқала­ры еді. Әңгіме Абай елі, Шыңғыс­таудың тарихы жөнінде болатын. Хамаң жұртты өзіне қаратып алған соң сөзін жалғады.
– Абай елі әдебиетіміздің ал­тын бесігі ғой, онда өскен адам бір университет бітіргендей білім ала­ды. Сол ортадан кетпей, Абай шы­р­ағын өшірмей отырған Кәмен Оразалиннің орны бөлек. Оның қа­дірін, жазушылық талантын бір­де бағалап, бірде бағаламай жүр­міз.
Хамаңның әңгімесіне елең етіп, назар аударған Зейнолла Қабдолов өзіне тән сырбаздық­пен:
– Кәмен – шын мәнінде қай­ратты талант, – деді.
– Орыстың Шолоховы Донда жатып ұлы шығарма жазды десек, біздің Кәм­ен Мұхаңның «Алматы­ға ауысқан­да не табасың? Айтарың да, жа­зарың да елде. Ал данышпан іздесең жаныңда Абай жатыр емес пе? Елге де азаматтар керек», – деген бір ауыз сөзін сыйлағандық­тан елден кетпей, қазақ әдебиетіне олжа салып отыр. Ол жазған шы­ғар­малар, әсіресе, М.Әуезов тура­лы романдары әлі-ақ өз бағасын алады. Бұндай ауыр, қиын тақы­рыпқа өзіне-өзі сенген батыр адам ғана барады. Біздің университетте оның шығарма­шылығына арнал­ған талай ди­плом­дық жұмыстар қорғалды.
– Зеке, сіз ғұлама, әдебиет ғы­лымының білгірісіз, – деді Әзілхан Нұршайықов қоңыр қаздың үніндей даусын соза сөйлеп.
– Кәмен туралы әділ пікір айтып тұрсыз. Менің ойымша, Абайды Мұхтар арқалап әлемге танытса, әлем білген Әуезовті арқалауға иығын Кәмен тосты. «Алыпты алып арқалайды» деген сөз шын­дығы осыдан шығады.
– Әттең, сендердің осы пі­кі­р­ле­ріңді Шыңғыстаудың бауырында жалғыз жатқан Кәмен естісе бір жасап қалар еді-ау, – деді Әбу Сәр­сенбаев көкбурыл тартқан бұйра шашын бір сілкіп.
– Амал не, жазу­шының жанын жадырататын осындай сөздер, кейде иесіне жетпей қалады.
– Жоқ, Әбе! Дәл осы әңгімені Кә­менге жеткіз деп мына Сұлтанға аманат етейік, – деді Хамаң. Бәрі қоштап күлісіп алды.
– Осыдан біраз жыл бұрын Сұлтан екеуміз Ғабиден ағамызға атқосшы болып Кәменнің алпыс жылдық мерейтойына қатынасып қайттық.
Әбең үзілген әңгімесін жал­ғады.
– Абай елінің қасиеті мен шежіресін білген сайын таңырқай бересің. Шыңғыстаудың әр түп көдесі ән салып, әр тасы сыр шертіп жататын сияқты. Сол ортада өскен Кәмен маған бәрінің тілін білетін, жез көмей кәрі жы­раудай көрінді. Оның көзімен қарасаң селеуден басқа шөбі жоқ көсіліп жатқан ақ даласы – Иран бағындай, әр бұлағының жылап аққан суы Ертістей шалқиды. Мына мен, Кәменнің айтуымен, Тоғжанның табаны тиген, Әй­герім­нің кебісі жатқан жерлерден, Керімбала ән салған төбенің басы­нан түрлі-түсті асыл тас теріп әкеп, үйімде сақтап отырмын. Ол тастар – маған сол сұлулардың көзіндей қымбат жәдігер. Ал Кә­менді айтсам, ол өздерің сияқты қимас, рухани інім. Менің қабыл­дауымда оның «Абайдан соң» романы әдебиет сарайына қалан­ған әдемі «кірпіштердің» бірі… Ал, Сұлтан, сен тапсырылған аманатты ұмытпа!
Әңгіме осы жерден үзіліп, жұрт жапырлап дастархан басына жинала бастады…
Мен, әрине, ағаларымның тілегін орындадым.
Қарауыл кенті қазір қатты өз­гер­ген. Әсем ғимараттар көбейіп, оқ­тай түзу көшелерін жасыл же­лекті тоғайлар көмкерген. Солар­дың бір шетінде ата қаздай ерек­шеленіп, бойы да, сойы да бөлек осы тоғайлардың бабасы қарт бәйтеректің жапырақтары желмен теңселеді. Оның іргесіндегі үй, талай даналар қадірлеп, аялдаған Кәмен Оразалиннің үйі, ескіріп, жылдар мүжіген. Иесі дүниеден өткелі оған кіріп-шығатындар да азайыпты. Бірақ Абай, Шәкерім, Мұхтарды пір тұтып, өмірінің алпыс жылын соларды насихат­тауға арнаған, мыңдаған шәкір­тінің бойына адамшылық нәрін құйған ұстаздың еккен дәні өсіп, өне беретіні даусыз. Ол өзі үнемі айтатын: «Абайдың терең сөздерін бүгін түсінбесең де, бала кезден жатқа біл, күндердің күнінде көкі­регіңде көктеп, бүр жарады. Өмі­рің­нің көп сәттерінде көмекке келеді», – дейтін. Кәменнің туын­дылары мен ұлағатты ісі де сол сияқты талайдың санасын оятып, елімен бірге жаңғыра бермек.
«Кәмен Оразалин Абай рухы­ның шырақшысы еді…» – депті оның көп шәкіртінің бірі, қазақ­тың көрнекті жазушысы Роллан Сейсенбаев.
– Қадірлі ұстаз, сіз бізден әде­биет әлемінде таза болуды та­лап еттіңіз. Өзіңіз де туған әде­бие­ті­міз­дің алдында кіршіксіз таза да, адал едіңіз.
Асыл бейнеңіз, жауынгер ру­хы­ңыз, ұстаздық үлгіңіз, жазу­шы­лық жанкештілігіңіз есімде әр­-
да­йым сақталады.
Жүрегі жаралы болса да, сіз тір­лікте адамдығын, кісілігін, мә­рт­тігін жоғалтпаған, асыл ұстаз­сыз!
…Заман түзелер, ой биіктер, рух кемелденер, намыс от болып жанар кез туар, сол тұста қазақтың біртуар кемел жазушысының тойы Дешті-Қыпшақ елінде жарасымды көңілмен, барша жүрек жылуымен аталып өтетініне сенем».