Салафилік – бұл деген Ислам дінін «ас-Салаф ас-Салих» яғни, «біздің заманымыздан алдын өмір сүрген ізгі бабалар» ұғым-түсінігімен түсініп, олардың еткен амалдарын сол қалпында қабылдауды мақсат тұтқан діни-саяси бағыт. Алғашқы салафилік идеяны уағыздаушы – Абул-Аббас Тақиаддин Ахмад ибн Абдулхалим ибн Мадждиддин ибн Абдуссәләм ибн Тәймия. Ол адам Харран қаласында дүние есігін ашқан. Абул-Аббас Тақиаддин Ахмад ибн Абдулхалим ибн Мадждиддин ибн Абдуссәләм ибн Тәймия – салафиттік әрекеттің философиялық және құқықтық дүниетанымының негізін қалаушы. Ибн Таймия бірқатар мұсылман мемлекеттерін жеңіп, оларға өктемдік көрсеткен моңғолдар шабуылдаған кезеңінде өмір сүрді.

Бұл – ислам өркениетінің бір­ша­ма тоқырауға ұшыраған кезеңі еді. Ибн Таймия бұл тоқыраудың себептерін қарастыра, сондай-ақ ис­ламның басымдығын қайта жаң­ғырту жолында тынымсыз із­де­не отыра, өзінің салафилік идея­с­ына негізделген доктринасын түз­ді. Алайда, Ибн Таймия фило­со­фиясы өз дәуірінде ешбір қолдау көрмейді. Соған қарамастан, соң­ғы кездері Ибн Таймия тәлімінің бар­лық идеологиялық және мето­до­­логиялық принциптері Ислам­да­ғ­ы түрлі реформаторлық мектеп­тер жағынан қолдауға ие екені бел­гілі. Солардың бірі – XVIII ға­сыр­дың бірінші жартысында Сауд Арабиясының Нежд өлкесіндегі Рияд кенті маңында дүниеге кел­ген Мұхаммед ибн АбдулУаһһаб ибн Сүлеймен. Ол ханбали мазһа­бы­ның негізінде алғашқы діни білімді өз әкесінен алып, Құран Кә­рімді жаттап алады. Кейін Мек­ке, Мәдине, Басра, Бағдадта ілім ал­ды. Өмірінің көп уақытын ел ара­­сында саяхаттап, бірқатар ел­дер­ді аралап: «Мұсылмандар шек­тен тыс зираттарға, ескерткіштерге, ағаштарға табынып, негізгі ислам дінінен алыста жатыр» деген ұран­мен үгіт-насихат жүргізе бастайды. Жиырма жасы шамасында Басрада ол мұсылман жұртшылығына ис­лам­дағы «тек бір Құдайға» сыйыну нормасына қайтуға үгітін жүргізе бастайды. Бірақ оның үгітін құпта­мас­тан, оны қаладан қудалайды. Ибн Абдул Уаһһаб өзінің саяси қол­дауын Бани Ханифа тайпасы­нан шыққан жергілікті ад-Дария­ның ханзадасы – Сауда ұлы Мұ­хам­мед­тен және оның өлімінен кейін оның ұлы Абдул-Азиз ибн Мұ­хаммед ибн Сауда тарапынан табады. Өз идеологиялық және ме­то­дологиялық принциптерін уа­ғыздай келе, оны қолдаушылары мен қарсылас дұшпандары да арта түседі. Теолог Абдул Уаһһаб пен сау­дид тегінің «одақтастығы» осы идея­ларды іске асыруға негізд­ел­ді.
Кейінірек саяси қуат алған Аб­дул Уаһһаб пен саудид тегінің «одақ­тастығы» Араб түбегінде бір­тұтас араб мемлекетін құру мақ­са­тын­да жікке бөлінген араб тай­паларын олардың үстінен өктемдік жүргізіп отырған Осман империя­сы­нан азат ету мақсатында күресу туына айналады. Османдық импе­рия­дан азат етіп, Сауд Араб мемле­ке­тін құру мақсатымен Араб жази­ра­сында суфилік пен уаһабиліктің жақтастары арасында үлкен қан төгіс орын алады. Өйткені, суфилік идея Осман империясы мұ­сыл­мандары өмірінде кең таралған еді.
Сауд Арабиясындағы осындай қат­ты қантөгіс орын алып жатқан жағдайға қарамастан, көршілес Иемен мемлекетінде сондай-ақ Мы­сыр, Марокко, Иран, Пакис­тан, Ауғаныстан мемлекеттерінде су­филік бағыт кең етек алған еді. Өйт­кені, сол халықтардың психо­ло­­­гиялық ерекшеліктерінде, нә­сіл­дік мәдениеттерінде, ұлттық салт-дәстүрлерінде осы суфилік идея негізгі тірек бола тұра тұрғын­дар жадына сіңіскен еді.
Уаһабиліктің басты белгілерінің бірі – мүташабиһ аят-хадистердің сөз­дік ұғымын негізге ала отырып, өз қалпында қабылдау болып есеп­теледі. Яғни, уаһабилік ағым­ды ұстанушылар Құран мен хадис­тегі «қол, бет, көз, келу, түсу, Ар­шы­ға отыру, ашулану, қуану» және т.б. Алла тағаланың сипаттарын жа­ратылысқа тән сипаттарға теңеп, қабылдайды. Ал Құрандағы көп­теген аяттар Алла тағаланың атал­мыш сипаттарын жараты­лыс­тың сипаттарына ұқсатудың орын­сыз екенін көрсетіп береді. Сон­дай-ақ олар қабірлерді зиярат ету­ден, дұғаларда пайғамбар­лар­дың, әулиелердің, періштелердің есімдерін айтудан, өлгендерге Құран оқып бағыштаудан, мешіт­терге садақа тастауға, тәспі қол­дану, т.с.с. басқа амалдарды дінге ен­ген жаңалық санап, оларға қа­таң тиым салды. Уаһабилік тұрғыда осындай суфилік рәсімдік ерек­шеліктер, өзін турашыл санайтын мұ­сылмандар үшін қабыл етуге рұ­қсат етілмейтіндей дінге енген жаңалық (бидғат) деп қарастырды. Бұл ағымға ерушілер өздерін «муах­хидун», яғни «бірқұдай­шыл­дармыз» деп санайды екен. Олар бид­ғат (жаңалық енгізу) арқылы исламнан тайған барлық мұсыл­ман­дарды мүшрік санап, оларға қар­сы қатаң соғыс жүргізу керек деп есептейді. Уаһабилік ағым – са­лафиліктің ең шегіне жеткен үл­гісі деп саналады.
Уаһабилік ағым кәләм мазһаб­тарын құптамады, олардың әдіс­те­месіне қарсы шығады. Олар дәс­түрлі исламдағы ең үлкен кә­ләм ғалымдары Әбу Мансұр әл-Матуриди мен Әбіл Хасан әл-Әш­ғариге кәләмдік дәлелдерді қол­­данып, ақылды Құран мен ха­дистерден жоғары ұстау арқылы таза Ислам сенімін былғады деп айып тақты. Уаһабилік немесе са­ла­филік доктрина Ислам әлемінде түрлі ағымдардың пайда болуына көп ықпал етті. ХХ ғасырдың ба­сын­да осы ағымды және бағытты үлгі тұтатын діни реформалық әре­кеттер пайда болды. Олар – Су­данда «маһдия», Ливанда «мад­ра­сат санусия», Мысырда Мұхам­мед Абдоның ағымы, Жамалиддин әл-Ауғанидің медреселері және Үндістандағы бірнеше ағымдар.
Уаһабилік ағымының ханбали мазһабынан адам баласы иман ка­лимасын айтқанымен, ол адам­ды иманды санамау, Алла атын айт­қанда тәспі орнына саусақ буын­­­дарын қолдану, мешіттер мұ­на­расы болуына, оның зейнет­телуі­не қарсы тұру, Медине қала­сын­дағы Мұхаммед пайғамбардың қа­бырының басына баруды көп­тәңірлікке теңеу, намазды міндетті түр­де жамағатпен оқу керектігін айту секілді басты айырмашылық­тары бар. Бірақ та Ибн Абдул Уаһһаб­тың өзі Исламға ешбір жаңалық енгізген жоқ еді. Оған тағылған айыптардың көбісін көзі тірісінде жоққа шығарған екен.
Салафилік бағытты ұстанатын­дар фиқһ мәселелерінде мүжтаһид имамдардың біріне ілесуді немесе сол имамдардың Ислам ғұлама­ла­рының назарында Хақ деп таныл­ған төрт мазһабтың бірін ұстанудан тыя­ды да оны күпірлік яки адасу деп біледі. Негізінде ол имамдар­дың мазһабтарының бірін ұстану­ды харам, адасу деп санау қате пі­кір. Хадис ғалымдары ижтиһад (аят-хадистерді және онда кел­ті­ріл­­меген мәселелерді терең ілім­мен жан-жақты талқылап, ұшқыр ой-санамен түйіндей) ете отыра, барлығы бір ауыздан хадистерді са­пасы жағынан сахих (дұрыс), ха­сан (жақсы), дайыф (әлсіз) деп үш топқа бөлген. Хадистерді осы тә­різдес классификациялауда сол ға­лымдардың ижтиһадтарына сүйе­неді. Сол себепті де, кейінгі бір ғалымдар сол имамдардың кі­тап­тарындағы хадистерді дәлел ретінде қолданудан алдын хадис­тер­дің сапасын білу үшін олардың көз­қарастарын ұстанып, оларға тақ­лид жасайды.
Қазіргі кезде өздерін «біздің зама­нымыздан алдын өмір сүрген ізгі бабалар» жолымен жүру­ші­лер­міз, салафиміз деп қаншалықты жар салғанымен де, олар мен ал­дың­ғы салафтардың арасындағы айыр­машылық жер мен көктей еке­нін көреміз. Имам Әбу Ханифа та­биғин, бұрыңғы салаф ғұламалар қа­тарына жатады. Ахмад ибн Хан­бал салаф әулетінің ең соңғысы деп саналады. Ахмад ибн Ханбал өз дәуіріндегі бірнеше патшалар­дың зұлымдықтарын көп уақыт бойы көргенмен оларға қарсы еш­қан­дай содырлық іс-әрекет жаса­ған емес, керісінше жоғары дәре­жеде тым сабырлық танытқан. Алай­да, қазіргі уақытта оның идея­логиясын ұстанушылардың сабырлықтан жұрдай болып, түрлі конфессияларға деген көзқарасы, діни сезімдері шыдамсыздықты, дөрекілікті үгіттейді. Салафилік бір ғана қоғамға немесе уақытқа тән болмағандықтан, оны уақыт жағынан бір ғасырға белгілеп, оның сырына толық жету әсте мүмкін емес.
Уахабшылар, салафиттер және тәкфиршілер деп әртүрлі аталып жүрген Сауд Арабиясынан шыққан ағымның Исламның негізі мен моральдық құндылықтарына сай келмейтін діни төзімсіздікті арт­тыру, ширк, күнә, күпірлік, кәпір, жиһад, тек қана Құран мен сунна сөздері арқылы қазақтың ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрі мен діни тұрақтылығына нұқсан келтіру. Сол арқылы халықты төл мәдениетінен айыру, діни рәсім­дердің барлығын Құран мен сун­наға негіздейміз деп салт-дәстүрге құрметпен қарайтын қазақ хал­қының дәстүрлі сунниттік жолы ханафиттік тармақтың күшін әл­сірету, біз ешқандай мазхаб ұс­тан­баймыз деп ханбалиттік мазхат негіздерін уағыздау арқылы ел ара­сында діни рәсімдердің орын­далуында іріткі тудыру, жиһад ұғы­мын тек күрес мағынасында қол­да­нып, жақтастарына діни білім берудің орнына сыртқы көрініске көбірек мән беруге дәріптеу секілді бірнеше ерек­шеліктері бар. Осы орай­да айт­рымыз, осындай бір кері ағым­дардан сақтанып, абай жүр­геніміз дұрыс. Өйткені, ұлт бо­лып ұйы­ғымыз келсе, әлгіндей нәр­се­лерден аулақ жүргеніміз аб­зал…

Азамат ЖАСҚАЙРАТ, дінтанушы.