Ханкелді Әбжанов,
тарих ғылымының докторы, профессор

---

Жер бетінде мыңдаған халықтар өмір сүріп жатыр. Оларды нәсіліне, дініне, тіліне, даму деңгейіне қарай түрлі топтарға, сыныптарға жіктейтініміз бар. Бірақ бір де біреуін отандық тарихқа көзқарасы бойынша жіктемейтініміз түсініксіз. Түптеп келгенде, тарихына құрмет немесе немқұрайдылық сол халықтың тағдыр анықтағыш таңдауы екеніне күмән жоқ.

Айталық, үш ғасырға жуық со­зыл­ған отарлау мен тоталитарлық өктемдік қазақты мың өлтірсе де, оны мың тірілткен құдіреттің бірегейі – ұлтымыздың төл тарихы, төл та­рихының ұрпақтан ұрпаққа ауызша, жазбаша аманатталуы, төл тарихына қызығушылықтың бәсеңдемеуі, төл тарихын зерделеген ой иелерінің сиремегені. Сондықтан да болар,
А.Байтұрсынұлы тарихты «ұлы дерек», «айғақты әуез», сөздің ең ұлысы, ең сипаттысы қатарына қойыпты.
Демек, бар саналы ғұмырын, шы­ғармашылық әлеуетін халқына ар­наған Әнес ағаның атақ-абыройға бөлеген прозадан тарихи зерттеуге ден қоюы әсте кездейсоқтық емес. Повестерінде, әңгімелерінде, романдарында, кеңестік жылдары жазыл­ған еңбектерінде ұлттық ұстаным мен мүддені эвфемистік тіл-тәсілмен жеткізген ізденімпаз жан тәуелсіздік тұсында еркін көсіліп, тарихи та­қы­рып­қа бес кітап жазды. Бұлардың әр­қайсысына тоқталып жатуды ке­йін­гі күннің еншісіне қалдырып, сөзі­мізді «Ноғайлы» зерттеуіндегі пайым-тұжырымдар мен таным төңір­егінде түзгенді жөн санадық.
Әнес Сарай тарихқа әдебиет ар­қылы келгенін айттық. Осынау әлеу­меттік-кәсіби эволюция тарихи зерт­теулерінде тайға таңба басқандай менмұндалап тұр. Мәселенің мәнісі мынада: кәсіби тарихшылардың тілі көбінесе қасаң, оқуға қиын яки жойдасыз күрделі келеді. Ә.Марғұлан, Х.Арғынбаев, М.Қозыбаев, К.Нұр­пейіс тәрізді жатық та жарқын жазатындары сирек. Олқылықтың орнын Әнес ағаның қаламынан туған зерттеулер толтыруда десек еш қателес­пей­міз. Тарих үдерісін, ондағы тұл­ға­лардың, бұқараның миссиясын аш­уы бай да әсерлі әдеби тілмен жү­зеге асырылған. Толғауы тоқсан қызыл тілге ерік берген. Ал соған елтіген оқырман автордың жетегінде кетуі мүмкін екенін ескерсе керек, Әнес Сарай ақиқаттың соңғы нүк­те­сін қоюға тырыспайтынын ауық-ауық еске салып отырады. «Менікі – бұлдыр тұман көмкеріп, сағым шай­ған өлкеге із салу, олқы-кемін кейінгі ұрпақ толықтыра жатар деген үміт», — дейді ол кітаптың «Сөз басында». Кітаптың ортасынан аса бе­ре: «Төбеден тас құлатқандай үлкен жаңалық ашуымыз неғайбыл. Кейбір пайымдауларымызда құжаттылық негіз солқылдақ болғандықтан
үс­ті­рттік орын алуы да мүмкін», – дейтіні және бар.
Бүгінгі мерейтой иесінің тарихи көзқарасына тән келесі бір ерекшелік – зерттеу тақырыбының хронология­лық шеңберін мейлінше кең пішуі. Мәселен, Ноғайлы мен Ноғай орда­сының тарихын талдағанда XIV-XVII ғасырлармен шектелмейді. Б.д.д. III-II мыңжылдықтарға бойлап кете барады. Әрине, бұл әрқашан өзін ақтай беретін әдіс емес. Тақырыптан ауытқып кетуге ұрындыратын қаупі бар. Бұған айғақ-дәлел ретінде «Но­ғай­лыдағы» жетінші тарау «Кіші Азия көшпелілері және Гомер» тал­қы­лауын айтар едік. Мұнда Ұлы даладан алыста орналасқан Хат, Хет патшалықтары, «Иллиада» мен «Алпамыс» жырларының композиция­лық ұқсастықтары мен дереккөздік қа­сиеттері сөз болған, Ноғайлы ауыз­ға алынбайды. Ол мүмкін де емес еді.
Тарихты зерттеу оқиғалар тізбе­гін түгендеу емес. А.Байтұрсынұлы «Тарихшылардың мақсаты – уақи­ғаның уақытын ғана көрсету, яки не түрде болған тысқы сиқын ғана көр­сету емес, ол уақиғаның болуына қандай нәрселер, нендей уақиғалар себеп болғанын көрсетіп, ішкі мәнісімен де таныстыру» депті.
Әнес Сарай үшін тарихтың «ішкі мәнісімен таныстыру» адам факторын дәйектеумен шешіледі. Бұл ұста­нымын жасырмайды да. «Хандардың тарихын моншақтап тізіп, біздің хан, сіздің хан деп таласып, босқа қиқыл­дасып жатқанымыз да жоқ емес… Қазақ тарихы ана хан, мына ханның қайраткерлік іс-әрекет, өмірбаянын­да емес, солар жетекшілік еткен тай­палардың тарихында жатыр» — дейді қаламгер.
Осынау теориялық-методология­лық ұстаным «Ноғайлы» зерттеуінің құрылымын анықтаған екен. Мұнда­ғы жеті тараудың бесеуі тұлғалар мен тайпаларға, яғни тарих субъектісіне арналған, 30 баспа табақ көлемнің 90 пайызы адам факторын алға тартқан. Есесіне ноғайлының тегі, жері мен елі, басқару жүйесі, кәсібі, тұрмысы, лә­шкері, қалалары, рухани өмірі қыс­қа да нұсқа баяндалып отырады.
Әнес ағамыздың тарихи көзқара­сында халықшылдық, тұлғатанулық басымдыққа ие болғанмен мемлекет­тілікті ұлықтауы көзге түсе бермейді. Заң, билік, мемлекеттік мүдде мен қауіпсіздік, тарихи өркендеу, бәсе­кеге қабілеттілік мәселелерін зерделегеннен гөрі билеушілер мен батыр­лардың, жыраулар мен ойшылдардың тағдыр-тәлейін, қақтығыстарын, жорықтарын, мұрасын таразы­ла­ған­ды, салдары мен нәтижесін, тапқаны мен жоғалтқандарын ашқанды құп көреді. Ноғай ордасының ақырын анықтаған да осы субъективті себептер деп пайымдайды. «Миларына өшпендіктің қарабас құрты еніп алған Ноғайлының билеуші тобы бір-бірін өлтіруден жалықпады… Баспалап еніп, ата қоныстарын мен­шік­теп жатқан қалмаққа мойын бұрып қарауға мұршалары болмады… Қырым бетке түгелдей түріліп тасталды… Ноғайлының саяси билігі біржола жойылды», – дейді автор.
Сөйте тұра ол тарихтан, соның ішінде қуанышынан қасіреті көп Ноғайлы тарихынан да адамгершілік, ізгілік, жасампаздық құндылық­та­рын тауып, қағазға түсіріп, солар арқылы оқырманын жақсылыққа, оптимизмге, гуманизмге, отансүй­гіш­тікке жетелегісі келеді.
Әнес Сарайдың тарихи көзқара­сын өзіне ғана тән тұжырымдары, интеллектуалдық әлемі, баяндау қи­сыны, өмір тәжірибесі айшықтады. Ол – жалқы, бірақ жалғыз емес. Жал­ғыз болмайтыны – Ноғайлыны зерттеген ғалымдардың иығында, солар ғылыми айналымға қосқан, өзі де тапқан деректердің үстінде тұр. Демек, алысты көруге мүмкіндігі бар. Ең бастысы – туған халқын қа­лай сүйсе, Ноғайлыны да солай сүйеді. «Кеше, бүгін боп өткен жағдай болса, бұл оқиғаны жаза алмас едім. Қолым қалтырап, қалам тербеуге дәтім де бармас еді. Арада 350 жылдай уақыт өтіп, ол күндердің ыстық-суығы басылған соң ғана салқын ақылмен өзіме тоқтау айтып отыр­ғандаймын», – деген жолдарды жазу ағамызға жеңіл тимегенін ешкім терістей алмас.
«Не жазып кетсе – жайы сол», – деген екен ұлы Абай. Әнес ағамыз бір сұхбатында былай деген екен: «…Менің жазғандарым туралы әзірше теріс пікір бола қойған жоқ. Бола қалғанның өзінде одан үрке шошыну­дың қажеті шамалы. Әйтеуір, «тисе терекке, тимесе бұтаққа» деп, беталды топырақ шашу болмай, дәлелді, салауатты сын өрбісе, ондай пікір­та­ластың пайдасы болмаса, зияны болмайды».
Тоқсан сөздің тобықтай түйіні – тарихшылар қауымы сізге сенеді, жаңа еңбектеріңізді асыға күтуде.