Үш жасында отбасымен Қазақстанға жер аударылды. Қазақ жерінде тамыр жайып, топшысын қатайтып, өсіп-өнді. Қай жерде де «Қазағым, тілім!» деп, тілдің мәртебесін көтеріп жүрген Асылы Әлиқызы бүгінде «Достық», «Парасат» ордендерінің иегері, Оңтүстік Қазақстан облысының Түлкібас ауданының және Алматы облысының Құрметті азаматы. Қазақстандағы Әзірбайжан мәдени орталығының төрайымы. Қазақтың «Аштықта жеген құйқаның дәмі ауыздан кетпейді» деген тәмсіл сөзі бар. Зобалаң жылдары қазақ жерінен тұрақ тапқан Асылы Османның қиындықта сүйеу болып, бір үзім нанын бөліп берген пейілі дархан қазаққа деген алғысы шексіз. «Қазақ халқына мәңгі қарыздармын» деп айтудан еш жалыққан емес.

Кавказда туған қайсар қыз

Жексенбінің жайлы кешінде Ал­маты әуежайынан ұшаққа отыр­дық. Бағытымыз – Грузия мем­ле­ке­ті. Тап сол Қап тауының етегінен үш жасында еріксіз қуылған Асылы апай одан бергі уақытта туған жеріне аяқ баспаған. Қаны қазақ бол­маса да, жаны қазақ болып кеткен қазақтың қызын 72 жылдан соң кіндік қаны тамған Отанымен қа­уыш­тыруды аманат еткен «Айғақ» те­леарнасының түсірілім тобы әуеде қа­лықтаған ұшақтағы төрт сағаттан соң Тбилисиге түн ортасында келіп қон­ды.
Кавказдың қатпар-қатпар таулары кәрі тарихтың куәсі.Үнсіз мүл­гіп жатқан табиғат-ананы сілкіп қал­саң, селкілдеп келіп жылайтындай… Өзгенің емес, екі аяқты пен­де­нің көрсеткен кешегі қорлығы бү­гінгі тарих бетінде түбі бір түркі бауыр­ларының қанымен жазылды.
1944 жылы Сталиндік саясат­тың әмірімен қолына қару ұстай алатын 40 мың түрік Екінші дүние­жүзілік соғысқа алынады. Ал қалған Грузия жеріндегі Ахалцихе, Адиген, Ас­пин­дзе, Богданов және Ахалкалак сияқты оңтүстік-батыс шекара­лық аудандарын мекендеп, айрандай ұйып отырған халықты бір түннің ішінде үдере көшірді.Тарихи Отанынан күштеп жер аударыл­ған­дар­дың саны – 115 мың адам. Де­пор­тация­ланғандар негізінен әйелдер, ба­лалар мен қарттар. Ақ қар, көк мұз­да мал таситын вагон­дарға тиел­ген жазықсыз халық аштықтан, ме­дициналық көмектің болмауынан екі айға созылған жол жүру мер­зімі ішінде Қазақстан мен Орта Азия­ға жеткенше 20 мыңға жуығы жол­да қырылып кетті.
Асылы Әлиқызы соғыс бас­тал­ған 1941 жылы Грузияның Хавет де­ген ауылында дүниеге келеді. «Сор­маңдай сорлы екенімді кейін білдім. Тағдыр маған түрлі тауқымет пен қайғы қасіреттің куәгері болуды жазыпты», – дейді Асылы апай. Ға­сырлар бойы мекен еткен тарихи Отанынан күштеп айдалғанда ол не­бәрі үш жаста еді. Еміс-еміс есін­де қалғаны, тастан қаланған аласа үй­лер мен биік қырдың үстіндегі ағаш­тар ғана. Асылы апамыздан тәп­тіштеп білгеніміз осы. Нар тәуе­келге бел буып, Тбилисиден 183 ша­қырым жердегі Ахалкалак ау­даны­на жолға шықтық.
Биік тауларды қашай отырып салынған, бұрылыс-бұралаңы көп қауіпті жолдармен жүре отырып үш сағаттан соң Ахалкалакқа жеттік. Осы жерде біздің түсірілім тобымыз­ға біршама уақыт аялдауға тура келді. Өйткені, межелі жеріміз Асылы апамыздың туған ауылы Хавет одан әрі 54 шақырым қашықтықта. Ахалкалактың ең соңғы нүкте­сі, Түркиямен шекаралас жатқан шал­ғай­дағы ауылға біз мінген көлік жү­ре алмайтын болды. Ақылдаса ке­ле екіге бөліндік. Бір тобымыз Ахал­калакта қалды. Жергілікті екі аза­маттың жеңіл көліктерін жалдап, түсірілім тобымыз Асылы апа­мыз­ды ортаға алып Хаветке жол тарт­тық.
Екі көлік қатарласа жүйткіп ке­леді. Тастақ жолдардың соққысы де­неге ауыр тигеніне емес, 72 жыл кін­дік қаны тамған туған жерін көр­меген Асылы апамызды ойлап жү­регіміз ауырады. Келесі көліктегі Асы­лы апай анда-санда бізге қолын бұл­ғап қояды. Барлығымызды ма­за­лаған бір сауал: Атамекенінен сә­б­и кезінде саяси қуғынға ұшырап, қартайған шағында қайта оралуды маңдайына тағдыр жазған апамыз қандай көңіл күйде екен? Жылаған бала мен еңіреген ананы бір-бірінен айы­рып, тып-тыныш өмір сүріп жат­қан ата-бабасының жүрегін қан жы­латып, мал секілді вагонға тиегенде бейбақтарды осы жолдармен алып жүрген болар. Ауыр ойлармен ар­­палысып, Хавет ауылына да жет­тік. Міне, тап осы ауылда Асылы Ос­ман жарық дүниенің есігін аш­қан.

Қолдан жасалған қырғын…

Асылы апа бұл күні ұзақ жылады. Қазақтың дархан көңілі оны жет­піс жыл жетімсіретпесе де, туған жер­дің әрбір тасы, топырағы, жұпар ауа­сы оны еріксіз елжіретті.
Асылы Османның отбасында бір ана­дан үш ұл, үш қыз өскен. Әке­сі Әли­дің айтуына қарағанда, Гру­­зия­ның Түркиямен шекаралас Хавет ауылына жүк көліктері лек-легімен ағылғанда таң бозарып ат­қан мезгіл көрінеді. Әй-шай жоқ, кө­лікті есік­ке тақап қойып, біреуіне екі-үш үй­дің отбасы мүшелерін тиеп, те­мір­жолға әкеліп, мал таситын ва­гон­дармен белгісіз бағытқа жө­нел­теді. Аш-жа­лаңаш, қорғансыз үл­­кенді-кішілі қа­рапайым халыққа «тағдыр басқа сал­ды, біз көндік» дегеннен өзге қолдарынан дәнеңе келмейді.
Жоғарыда аталған тозақ вагон­да­рында жол-жөнекей өлгендердің саны көп болған. Бірнеше ай сасы­ған өліктермен қоян-қолтық өмір сүру­дің соңы денсаулыққа әсер етіп, рухани күйзеліс пен сырқатқа ұшырағандар да кездесіпті. Ауыр жағ­дайдан көз жұмған балаларын дұрыстап жерлеу бұйырмаған ана­лардың жүректері қарс айырылып, есінен адасқандар да болды. Алла Тағаланың ақ ажалынан емес, қол­дан жасалған қырғыннан, қия­нат­тан ауыр не бар екен бұл дүниеде?!

Жақсылық ешқашан ұмытылмайды!

Тірі қалғандар қазақ жеріне жет­кізілді. «Шын мәнінде қазақ се­кілді мейірбан халық кездеспеген­де, қыстың көзі қырауда қырылып қалар ма едік», – дейді Асылы апай. Қа­зақстанға жеткізілген соң, бұлар­ды бөліп-бөліп, әрбір ауылдарға ж­і­береді. Мүмкін бақыты болар… Асылы апамыздың әулеті Оңтүстік Қазақстан облысының табиғаты ғажап Түлкібас ауданына қоныс­та­на­ды. Бұл – 2-ші Дүниежүзілік со­ғыс­­тың нағыз қиын күндері болатын. «Шықпа жаным шықпамен» отыр­ған қазақ халқы өздері қина­лып отыр­са да, кең қолтық, дархан пейіл­мен, соңғы үзім нанын жер ау­­да­рылған жандардың аузына то­са­ды.
Осылайша ынтымағы жарасқан ортаға тап болған Асылы апамыз­дың көп ұзамай анасы Ағжа көз жұ­мады. Ол кезде Асылы апа бар бол­ғаны төрт жаста. Шиеттей алты баламен қалған отағасы Әли аға­мызға балаларын жетілдіру оңай болған жоқ. Жанашыр адамдар оңды-солын енді таныған Асылы қызға қазақтың салт-дәстүрлерін, тіл мәйегін сіңіреді. Сон­дықтан да ол өзін әрқашан қазақ халқының алдында қарыз­дармын деп есептейді!
Жанындай жақсы көрген әкесі Әлидің мал баққан сай-салалары, тар кұрсағын кеңейтіп өмір сый­ла­ған Ағжа анасының табаны тиген қа­сиетті өлке, бауырларымен асыр са­лып ойнаған қамсыз балалық шақ­тың мекені, ата-бабасының та­рихи Отаны, Асылы Османның шыр етіп дүниеге келген туған жері, ту­ған топырағы.
– 72 жыл жанымды жаралап, жұ­дырықтай жүрегімді езіп келген азалы қасірет бүгін мені босатты, – деді Асылы апа. – Қап тауы әке-ше­шемнің жүрген жерлері болған соң, тартқан шығар. Алайда, мен үшін туған жерімнен тұрған жерім артық…
Міне, Асылы Әлиқызы Осман­ның азаматтық бейнесі осындай!
…Тбилисидің жаңа күні таң шапағымен нұрланып тұрды. Асылы апаның жүзі де бүгін ерекше ажарлы. Грузияның ең үлкен өзені Ку­рамен жүзіп келеміз. «Айғақ»
те­леарнасының осынау ғажап өлкеге іс-сапары аяқталуға жақын. Азды-көпті уақыт бізді осы бір ға­жап өңірге бауыр бастырды. Ал Тбилисиде тұратын қандастары­мыздың қонақжайлылығы, ыстық ілтипаты бізді бұл сұлу өлкеге жіпсіз байла­ғандай тіпті…
Айта кетерлік жайт, Түлкібастың ту­масы саналатын, киелі Түркі­-
­с­тан­да білім нәрімен сусындаған Асылы апамызға биыл Оңтүстік Қа­зақстан облысының әкімі Жан­сейіт Түймебаевтың ұсынысымен сес­сияда қаралып, халық қалау­лы­ларының тарапынан қолдау тауып Оңтүстік Қазақстан облысының «Құрметті азаматы» атағы берілген бо­латын. Міне, осыған орай Асылы апа­мыздың иығына Кура өзенінің бойында қазақы салтпен ша­пан жабылды.
Қазақ тілінің қаймағынан қал­қып алып, алқалы топта арқаланып, ойын ашық айтып, миллиондардың жүрегіне жол тартқан Асылы апа­ның риясыз көңіліне сүйсінбеу мүм­кін емес. Тумаса да туғандай бол­ған, берісі қазақтың, арысы түр­кінің бағына жаралған қайсар қыз­ды өзі құлай сүйетін қазағының дар­хан пейілі асқақтата бергей!

Дулат ӘБІШ,
Оңтүстік Қазақстан облысы Қоғамдық кеңесінің мүшесі.