Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі «Мәдениет және өнер саласындағы бәсекелестікті жоғарылату, қазақстандық мәдени мұраны сақтау, зерделеу мен насихаттау және мұрағат ісінің іске асырылу тиімділігін арттыру» бағдарламасы «Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару» кіші бағдарламасы бойынша жарық көрген «Сиқырлы музыка» атты кітап авторы – Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, ақын, композитор Тілеуғазы Бейсембек.

Бейсембек Тілеуғазы
СИҚЫРЛЫ ҚАЗЫНА. Жыр жинағы.
Астана: Фолиант, 2016. – 208 бет.

Ең алдымен кітаптың өткен жылдардағы өл­шем бойынша 2000 данамен ғана шыға­рылғанын көргенде, әттеген-ай дейсіз.
Біздің білуімізде балаларға арналған та­ным­дық кітаптардың басым бөлігі ағылшын не­месе орыс тілдерінде жарық көрген басы­лым­дардың қазақшаланған тәржімалары бо­лып келеді. Ал толығымен ұлттық менталитет тұр­патын қамтитын бірегей дүниелер ілеуде-бі­реу десек, қателесе қоймаспыз. Осындай алар орны айрықша туындыларға көзқарас та өзгеше болуы керек емес пе?! «Сиқырлы му­зыка» кітабы дәл сондай ерекше туындының бі­регейі екеніне нық сенімдіміз. Сондықтан да мұндай еңбектің таралымы 2000-ақ дана деген аз деуді былай қойғанда, «Сиқырлы музыка» кітабын еліміздегі барлық мектептердегі бастауыш сынып оқушыларына жаппай оқу­лыққа қосымша ретінде ұсыну мәселесін қолға алса, құба-құп болар еді.
Енді жоғарыда айтылған пікірлерімізге дә­лелді себептермен жауап беріп көрейік. Кі­тап «Дыбыстар сыры», «Нота үйрену мек­тебі», «Би ырғақтары», «Ән саздары», «Күй күмбірі», «Сезімнен туған саздар» және «Түсініктеме» деп аталған жеті бөлімнен тұрады.
Міне, қараңыз:
Аптада бар жеті күн,
Демалысы соңында.
Білсең нота тетігін,
Жетеу саны оның да.
«До» дегенің – дүйсенбі,
«Ре» – сейсенбі емес пе?
«Ми» дегенің – сәрсенбі,
Сақта мұны сен еске.
«Фа» – бейсенбі, «соль» – жұма,
«Ля» дегенің – сенбі күн.
«Си» – жексенбі, болды ма?
Таласады енді кім?
Расында да, қандай таласыңыз бар? Кез кел­ген жеткіншек аптаның жеті күнін рет-ре­тімен жатқа біледі емес пе? Олай болса, му­зыкалық мақам – гамманы апта күндерінің ре­тімен есте сақтау әлде қайда оңай болары тү­сінікті ғой. Немесе:
Баурап алар күштіңді,
Сиқырлы еді не деген? –
Домбыраның үстіңгі
Қоңыр шегі – «ре» деген.
Күмбіріне домбыраның
Болсаң егер шөлдеген,
Астыңғы шекті дәл бұрағын,
Нотаға сап «соль» деген.
Тамаша ғой! Қазақтың кез-келген қара­до­малақ баласы мына өлеңді жаттап алып, қара дом­быраның құлақ күйін ешқандай камертон­сыз өзі-ақ келтірері сөзсіз.
Музыкалық терминдерді де тақпақ арқылы ес­те сақтау әлдеқайда тиімді болары даусыз:
Алмай демін тауысып,
Қалмаса екен тосылып.
Екеуінің дауысы
Дуэт болды қосылып.
Екеуінінің бағы бұл,
Ісімізді мәнді еттік.
Дауыс қосып тағы бір,
Трио болып әндеттік.
Қиын боп па шеберге,
Айтамыз да қайтамыз.
Сен қосылсаң егер де,
Квартет боп айтамыз.
Автор «Би ырғақтары» атты бөлімде «Би­ші», «Қаражорға», «Вальс», «Испан биі» және «Лез­гин биін» балаларға жыр тілімен түсін­діреді. Оқырман «Күй күмбірі» бөлімі арқылы дом­быра, қыл қобыз, скрипка, даңғара, сы­бызғы, сырнай, керней, дауылпаз сияқты саз аспаптарымен танысып, шертпе күй мен төкпе күйдің ерекшеліктерін ұғынады. Тәттімбет, Құрманғазы, Дина әже сынды күй құдіреттері туралы мағлұматтар алады.
Кітапта ең көлемді «Сезімнен туған саздар» бө­лімі аңыз-жырлар мен шағын дастандардан тұрады. Сондай-ақ әрбір дастаннан соң сол шығарма кейіпкерлерін таныстыру мақсатында қа­ра сөзбен беріліп отыратын мәтіндер де оң­тайлы пайдаланылған. Мәселен, «Күй туралы аңыз» дастанының соңында күй атасы Қорқыт баба, «Ертең кетемнен» соң – Құрманғазы, «Сыл­қылдақтан» соң – Тәттімбет, «Киелі дом­бырадан» кейін – Ахмет Жұбанов, «Сайраның әнінен» соң – Латиф Хамиди, «Ән еркесінен» кейін – Күләш Бәйсейітова, одан кейінгі жыр-дастандар соңынан – Евгений Брусиловский, Еркеғали Рахмадиев, Шамғон Қажығалиев, Ғарифолла Құрманғалиев, Мұқан Төлебаев, Нұрғиса Тілендиев, Айман Мұсақожаева сияқты саз әлемінің дүлділдерін таныстыратын мәтіндер берілген. Бұл бөлімдегі жыр-дас­тан­дар мен ақпараттар арқылы өскелең жеткіншек әлем мойындаған әйгілі музыканттар Никколо Паганини, Жан Батист Люлли, Фредерик Шопен, Сергей Рахманинов, Жорж Бизе, Во­льф­­ганг Амадей Моцарт шығармашы­лық­тары­на байланысты толыққанды мағ­лұматтар алады.
Өткен жылы «Фолиант» баспасынан жа­рық көрген осындай тамаша туындының ҚР Бі­лім және ғылым министрлігіндегі музыкант мамандардың назарына ілікпеуі таңдандырады. Табандап жүріп тапсырыс беріп, мұндай дү­ниені қолға түсіру оп-оңай шаруа емес.
Әрине, кітаптағы материалдардың орна­ласу реті, музыка әлеміндегі әйгілі тұлғалардың қамтылуы т.с.с. тұрғысында бұл еңбек те төрт ая­ғын тең басып тұр десек, асылық айтқандық болар. Дегенмен, ықылас білдіріп, жал­пы­халықтық игілікке айналдыруға ыңғай танытса, осы дүниені жеткіншектердің музыка сауатын жетілдіру мақсатындағы шынайы танымдық ба­лалар энциклопедиясы деңгейіне дейін кө­теруге әбден болады.

Қанат ҚАЙЫМ,
Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі.