Қазақ әдебиеттану ғылымы және оның қайраткерлері өтіп келе жатқан жол – бұралаң соқпақты, өрісінен еңісі көп, табуынан адасуы жиі «тар жол, тайғақ кешу» жолы секілді көрінеді. Тыңнан жол салған Ахмет Байтұрсынұлы бастаған бір шоғыр әдебиетші ғалымдар атылды, Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев, Т.Нұртазин сотталды, Б.Кенжебаев КОКП қатарынан шығарылып, қызметтен қуылды. Олардан кейінгі буын да «ұлтшыл» атанып, шарпылып барып, «әупірім-тәңірмен» аман қалды, әйтеуір.

Олар атылып бара жатып та айт­қа­нынан қайта қойған жоқ. Олар қазақ әде­биеті тарихы үшін сотталып, жаза­сын өтеп қайта оралғанда да ғылыми әдістерінен бас тартпай, қайта сол кел­ген жерінен әрі қарай жалғап жүре бер­ді. Қазақ халқына деген осы бір адал­дықты, ана тілі үшін алысып, ұлт­тық мүдде үшін тұрысатын табан­ды­лық­ты мирас етіп алып қалған балауса бір буын ағалар ізімен қазақ әдебиеті та­рихын жасауға білегін сыбанып кірі­сіп кетті. Бұл – елуінші-алпысыншы жыл­дар еді. Міне, осы буынның көр­нек­ті өкілі – Тұрсынбек Кәкішұлы!
Ұстаз және ғалым. Профессор Тұр­­сынбек Кәкішұлы осы екі саланы қам­шының өріміндей өзара сабақ­тас­тыра өрістетіп келе жатқан тұлға!

---

Ұлтымыздың ардақты ұлы, көрнекті қоғам қайраткері, ғұлама ғалым, филология ғылымының докторы, профессор, Жоғары мектеп академиясының академигі Тұрсынбек Кәкішұлының қазақ әдебиеттану ғылымын тың жаңалықтармен байытып, қазақ әдебиетінде жаңашыл ақын Сәкен Сейфуллиннің өмірі мен шығармашылығы турасында зерттеу жүр­гізіп, «Сәкентану» ғылымының негізін қалады. Көркем сөз қадірін зер­делеудің ақсақалы атанған Тұрсынбек Кәкішұлы студент-жастарға арнап көптеген оқулықтар мен әдістемелік оқу құралдарын да жазып шығарды. Осынау сан-салалы еңбектерінің арасында ұлағатты ұстаз, ғұлама ғалымның қазақ көркем сынының тарихы мен оның дамуы жөніндегі зерттеу жұмыстары өз алдына бір төбе.
Тау тұлғалы Тұрсекеңдей абыз ағамыз әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетіндегі гуманитарлық ғылымның көшбасшысы. Қандай бір әдеби, мәдени іс-шаралар болмасын ол кісінің көшелі ойы мен шалқар ақыл-кеңесіне жүгініп, ардақты ұстаздың кесімді шешіміне тоқтайтын­быз.
Өмірінің соңғы сәтіне дейін қаламы қолынан түспеген ерен еңбеккер, ай­бын­ды азамат, ұлағатты ұстаз!
Ғалымқайыр МҰТАНОВ,
әл-Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық университетінің ректоры, академик.

---

Алпысыншы жылдар басында Ака­демияда ғылыми көпшілік ашық сыр­ласқан маңызды әдеби кон­фе­рен­ция өтті. Әркім білгенін, әдебиетке қа­жет деп тапқан ой-пікірін қалтарыс­сыз қырындысымен ортаға салды. Әде­биетте айта білсе, келістіре алса кіші проблема жоққа тән емес пе?! Сол жиынды жас ғалым Т.Кәкішұлы әде­биетіміздің алғашқы адымы – арнала­ну ба­ғытына еңбек сіңірген үлкен тұл­ға­лармен бірге, шама-шарқы, дарын қауметінше еңбектеніп халха­дариқал үлес қосқан «кіші таланттар­дың» да ес­керіліп, әдеби мұрасы зерт­телуі қа­жеттілігін еске салды, орынды проблема көтерді. Олардың әрқайсысы әр ке­зең­де туып, тіршілік кешкен, үлкенді-кі­шілі әдеби-публицистік, ғылыми мұра қалдырған жандар. Әйт­песе, белгілі бір кезеңде жасаған бір дәуірдің адамдары болса бір сәрі. Бір дәуірден бір дәуірге өтіп, «кіші дарын­дар» әдеби мұрасын жинақтау, дәуірдің де, дарынның да психологиясына еніп, әлгі дү­ние­лер­ден рухани құндылық та­бу, оны жаңа дәуір оқырмандарына ұқса­тып жинақ­тап, кітап қылып құ­растырып, ұғы­нықты етіп ұсыну, тұшымды етіп тү­сіндіру қайдан оңай болсын?! Тіпті ол да­рын­дар бір дәуірде өмір сүрген күннің өзінде архив ақтарып, ескі газет-жорналдардың шаңын қа­ғып, қара құлып са­лынған есік­терді еппен ашып, ептестіріп алып шығып, кітап етіп, аруақ­тарды «тірілту», жұрт кәдесіне жаратып, рухани игілік сыйлау айтарға ғана оңай. Егер, Тұр­секеңнің ыждағатты еңбегі бол­маса ұлты татар, қызметін қа­заққа жұм­саған, алғашқы ел­шінің бірі – Са­быр Шариповтың жуан қос томдығы, аз ғұмырда от-жалынға өртеніп кете барған Сат­тар Ерубаевтың жуан бір том­дығы жарық көре қоймас еді-ау деп ой­лаймын. Бұған Жиенғали Ті­леп­бер­ге­нов, Елжас Бекеновті қосыңыз. Ау­қым­ды дүние! Олардың туған-туыс­тары, ұрпақтары Тұрсекеңді әкелерінің, бауырының көзіндей көреді.
Сәкен Сейфуллин көп томдығы әуелі Тұрсекеңнің Мәскеу, Санкт-Пе­тер­бург архивтерінен тірнектеп жина­ған бай материалы (әсіресе 4, 5, 6 том­­дары) негізінде жарыққа жедел шы­ғып, оқырманға дер кезінде жол тарт­қаны қапысыз шындық.

---

Соңғы жылдары қазақ диаспорасы жөнінде зиялы қауым арасында профессор Тұрсынбек Кәкішевтің азаматтық, қайраткерлік үні сондай жарқын, пәрменді, әрі қуатты естіліп жүр. Естіліп қана жатқан жоқ, оған өзі тікелей араласып, бұл істің түбегейлі, тиянақты, ыждахатты, жүйелі түрде ұлттық мүдденің мақсат-мұраты болуына атсалысып, оны мемлекеттік шара деп түсініп, соның баянды етуге бар күш-жігерін салып, ықпал жасап жүр.
Өмірде мойымайтын, шегінбейтін, жеңілмейтін Тұрсекең мемлекеттік іс – қазақ диаспорасының мәселесімен шұғылданып, оны әдебиеттегі қыруар ісімен қат-қабат жүргізіп келеді.
Ілия ЖАҚАНОВ,
композитор, өнер зерттеушісі.

Тұрсынбек Кәкішев шын мәнінде Алаштың арысы, қазақтың намысы еді!
Қазақ деген ұлт барда Тұрсынбек Кәкішевті ел-жұрты ұмытпайды!
Тоқтар Әубәкіров,
Қазақтың тұңғыш ұшқышы,
Халық қаһарманы.

Тұрсынбек Кәкішев – қазақтың тұмары,
түріктің шынары.
Асылы Осман,
ҚР Еңбек сіңірген қайраткері.

---

Т.Кәкішұлының шығармашылық жо­лындағы жоталы тақырып – әуелі «Қы­зыл сұңқар» (1968 ж.) деген атпен ар­найы еңбекке айналып, ана тілімізде дү­ниеге келді. Көркем баллетристік, д­ерегі мол еңбек жазылу формасымен қа­зақ әдебиетіндегі жаңалыққа балан­ды. Тағы да ілтипатпен қарап, тосыр­қаған көпке тойтарыс берген, еңбектің әділ бағасын айтқан адам – Сәбит Мұқанов болды. Ол кітапқа жазған алғысөзінде: «Ең алдымен бұл кітапта Сә­кеннің өмір жолында оқырмандарға бұрын мәлімсіз материалдар, деректер көп. Тұрсынбек оларды Сәкенді көр­ген, істес болған адамдармен жолығысу арқылы, Омбының, Қызылжардың (Пет­ропавл), Ақмоланың (Целиноград) ар­хивтерін ақтару арқылы тапқан. Бұлар­дың бәрі де оқырмандардың Сә­кен туралы бұрын білетін материал­да­рын байыта түседі», – деп жазды.
Т.Кәкішұлының «Қызыл сұңқары», оған жазылған Сәбеңнің алғысөзі
С.Сейфуллин жөніндегі ағымдағы ағын­ды бұзды.
Алғашында қиындау жол кешкен ең­бек кейін Сәбең айтқан «Өнегелі өмір» сериясына барып қосылды. Орыс тілінде 1972 жылы «Молодая гвар­­дия» баспасы арқылы одақта жа­рық көрді. Жарық көру арқылы қазақ әдебиеті мерейін биік көтерді дей аламыз. Өйткені, еңбек өз жанры бойынша Орта Азиядағы алғашқы қарлығаштан саналады.
Тұрсекең атқарған тағы бір міндет – арнайы ғылыми конференцияларда мә­селе көтеріп, жоғары оқу орында­ры­на «Сын тарихы» деп ата­латын ар­найы курсты қоймай жүріп енгізді. Жос­пар-жоба жасап, «Қазақ әдебиеті сы­нының тарихы» оқулығы республи­каның гуманитарлық оқу орындарының міндетті сабағына ай­налды. Қазіргі таң­да бұл еңбек Т.Кә­кішұлының зерт­теу мектебін қалыптас­тырып отыр.
Профессор Тұрсынбек Кәкішұлы зерт­теу еңбектері, біріншіден, жан-жақ­ты терең зерттеу нәтижесі. Екін­шіден, ол еңбектерін ғылыми кон­цеп­ция­ға құрады. Үшіншіден, ғалым ең­бек­тері архивтік деректерге толы ке­леді. Бұл – еңбектің дәйектілігін, ғы­­лыми маңызын арттырады. Төртін­шіден, профессор еңбектері үлкен ғы­лыми жинақтаулардан тұрады. Оның зерттеу еңбектерінен тұтас-тұтас дәуірдің саяси халі, әлеуметтік ахуалы, әдеби процесі өзара жымдасып, тұтаса көрінеді. Оның еңбектері – өзі зерттеп отырған дәуір келбеті, портреті дәрежесіне жетеді.

---

Капитаны «шындық» атты кеменің

Сізді көрсем, өмір сүргім келеді,
Аға, оның білесіз бе себебін.
Жүрегіне бар қазақты сыйғызған,
Капитаны «шындық» атты кеменің.

Осал жерге ой қадайсыз сынадай,
Жалтақ қоғам түзелер ме сынамай.
Су түбіне батырар деп талайлар,
Кемеңізден түсіп қалған шыдамай.

Жаныңызды мекен еткен ізгілік,
Сәкен жүрген тар жолменен жүз жүріп.
Дауылдардан, жауындардан өткенсіз,
Ағыстарға қарсы кеме жүздіріп.

Місе тұтпас, ұсынса да алтын тақ,
Атақ үшін көрген емес жалпылдап.
Адастырмас, шындық атты кемесін,
Сіз секілді капитанға халқым жақ.

Серік ҚАЛИЕВ.

---

Өтпелі кезеңде Тұрсынбек Кәкіш­ұлы саясаткер болып, атқа мінді. Кейбір замандастары «Замана әлде­қа­лай құбылып кетпес пе?» деп әліптің артын бағып, сақтық жасап отырғанда, бодандық тарихын егжей-тегжейлі білетін ғалым жан-жағына жалтақтап жатпай, саясат теңізіне түсті де кетті. Ғалымның өтпелі кезеңде даусының ащы шығып жатуына соның алдында ғана құйын боп келіп, империялық құйтырқы саясаттың артын ашып кет­кен Желтоқсан оқиғасы да себепкер бол­ды. Өйткені, 1986 жылы Қазақ ұлттық унвиерситетінің филология фа­культеті деканы болып қызмет атқарған профессор Тұрсынбек Кәкіш­ұлы тіміскіленген қауіпсіздік орган­дарына, студент балаларын өз пер­зен­тіндей қорғаштап, бірде-бір жығын бер­меген, сөйтіп сөзге қалған, солдан тұр­ған жел оңға ойыспаған жағдайда тағ­дыры не болары белгісіз, бірақ тәуе­кел деп тас жұтып, бәріне де белді бе­кем байлаған табанды кісіңіз. Ға­лым­ның «Санадағы жаралар» аталатын пуб­лицистік кітабы өмірге осылай кел­ген еді. Ұстаздың өтпелі кезеңде өріс­теген ой-пікірлері, сөйлеген сөздерінен бас құраған отты, ойлы публицистика­лық кітабын қазір де қайта бір бастап оқы­сам, басымды көтере алмай қал­а­мын. Осы мақаланы жазу барысында жә­не бір рет оқыдым. Оқыдым да, ой­лан­дым, толғандым. Өзгені де ойла­н­ды­ра­рына, толғандырарына көз жет­кіздім.
Бір кітабын Тұрсынбек Кәкішұлы «Сан­далтқан «Садақ» атады. «Садағы» не­сі? Майлин әдеби мұрасына байла­нысты сөз арасында айтылып өтетіні болмаса «Садақ» жорналын көпшілік біле бермейтін. Ептеп естіген ескі көз­дер сарқылған кез. Аға буын өмір-та­рихында үлкен рөл атқарған, Биағадан бастап бірсыпыра дарындардың ыры­мал­ды туындылары жарияланған қол­жазба басылымның бірі – Түсекең індете жүріп тапқан, кейбірін «Жұлдыз­да» жариялатып, әдеби айналымға қайта түсірген осы «Садақ» жорналы.
Тұрсекеңнің майдадан жинақтап ірі шығарған, елеусіздеу дүниелерді уа­қыт көзімен қарап елеуліге айнал­дырған еңбегі, бет пішімі де, жанрлық табиғаты да өзгешелеу туындысы – осы «Садақтың» жанры не? Егер «эссе» дей салсақ, көп әңгімеден ың-шыңсыз құтыламыз. Бірақ, бүкіл әдебиетшілік шығармасын іздеуге құратын Ираклий Андронников өз кітаптарына, әсіресе бүкіл өмірінің мәніне айналдырған, со­ған орай кәделі сыйлық алған «М.Ю.Лермонтов» аталатын кітабы­ның жанрын «Ізденістер мен олжалар» (поиски и находки) деп атаған жоқ па? Андронниковты қоя тұрып, өзінің сыралғы досы, татар әдебиетшісі Ра­фаэль Мұстафин да Мұса Жалел жайында жазған кітабын «ізденіс» деп атады. Сол секілді профессор Тұрсын­бек Кәкішұлының «Садағы» да «ізде­ніс». Ол Тұрсекеңді әуреге салып «сан­далтқанымен» қазақ оқырманын ке­ніш олжаға кенелтті.
Қазақ әдебиетінде «Садақ» сынды екін­ші бір кітап жоқ әл-әзірге.
Көркем шығармашылық адам­дары­ның әдебиеттің бір жанрынан екін­шісіне өте еңбектенуі – табиғи құбы­лыс. Ал әдебиетші ғалымдардың жазу­шылыққа ден қоюы сиректеу көрінер жәйт. Әдебиетші, көрнекті ға­лым Тұрсынбек Кәкішұлының де­рек­ті прозаға дендеп баруы, баллет­рис­тикаға бой ұруын жоғарыда айттық. Бір сәт қиял қыдыртып, әдебиетшіл жұмысымен жарыстыра алып келе жатқан бұл салада Тұрсекең соңғы кез­дері «Сәкен сүйген сұлулар», «Мағжан мен Сәкен», «Сайыс» секілді кітап жазды.
Әдебиетте Сәкенді сүйіп зерттегені секілді, ғылымда ұстаз тұтып ерекше жақ­сы көрері – Есмағамбет Ысмайы­лұлы.

---

Сын әдебиетті жасамайды, өскен әдебиет сынды өрістетеді.
Сын жазу, сын айту – жауапты іс.
Сын адамды жақсылыққа, әдептілікке, шабыттылыққа үйретуге тиіс.
Шындықты дәлелдеу тек ғана уақыттың құдіретінде.
Сыншы – адалдықтың күзетшісі.

Тұрсынбек Кәкішев.

---

Қазақстан Республикасы Архив Басқармасына қарасты Орталық Мем­лекеттік архивте көрнекті ғалым Ес­мағамбет Ысмайылұлы жеке қорында еске аларлық құжат бар. Өмірде туа дімкәс, оның үстіне қуғын-сүргінді көп көріп, жарық жалғаннан ертерек кет­кен аталмыш ғалымның төрт-бес жи­нағын дайындапты. Алғысөзін Сә­бит Мұқанов жазбақ болыпты. Ұстаз ғалым еңбегін жобасын жасап, жинап-теріп дайындаған шәкірт ғалым – Тұрсынбек Кәкішұлы.
Өмір сапарымыздың оң басталуына ықпал еткен, әдебиет дүниесінде ақ жү­ріп, адал еңбек етуге үндеумен бол­ған бүтін болмысты ұстаздың өзге де толып жатқан шығармашылық жос­пары бар еді. Шәкірттерін алаламай, бөлмей, тұтас жақсы көріп, бауырына қысқысы келіп тұратын тұтас тұлға, ұлы ұстаз!
Ұлы ұстаз қазақ ғылымына да, қа­зақ қоғамына да аз тер төккен жоқ.
90 жылдық тойында ортамызда болмай­тыны өкінішті…
Ұлтына қалтқысыз еңбек еткен ғұла­ма-ғалым, ұлы ұстазға қызмет енді біз­дің парызымыз.

Құлбек ЕРГӨБЕК,
сыншы, профессор.