Таланттар туралы толғау
Бір күні Ғабең телефон соқты.
– Тұр-сын-бек! Ғабит сөйлеген сөзіне дейін бастыртатын болыпты деген сөзге қалдырма? Ана «Жұлдызда» жарияланайын деп жатқан сұхбатты бермеңдер дедім. Оның уақыты әлі келер, асықпа?! Сон-ан соң, ес-ің-де бар ма? Үзіліс жасап алғаннан кейін бір мәнді сұрақтар қойып едің ғой. Оны қазір жариялауға мүлде қарсымын, сол пленканы маған әкеп берші, дабырлатпа, – деді.
Менің іс-әрекетімнен Ғабеңе жақын жүретін Жайсаңбек Молдағалиев хабардар болатын. М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының кино-фонотека бөліміндегі сұхбатты тыңдап алғаннан кейін Жайсаңбек «жинақ шығарайық деп жатырмыз, соған бермекпіз» деп Ғабеңе «бөскен» көрінеді. Бұған дейін аудиокассетаның төрт данасын жасап, біреуін институттың қорына, біреуін Ғабеңе, үшіншісін өзіме, төртіншісін университетке береміз деп ойласын деп пленканың соңғы жағын қиып алып, апарып бердім.
– Осы ғана ма? Ұзақтау сөйлескен едік қой, – деген соң, тыңдатпаққа әрекет жасап едім. – Ө-зім, ө-зім уа-қыт бол-ған-да тың-дай-мын ғой. Рахмет! – деп пленканы алып қалған еді. Қазір музейдің бір экспонаты болып жатқан шығар. Ғабеңе арналған бір видеофильмге бұл сұхбатымыздан үзінді беріліп, атап көрсетілді.
Әлгі сұратып алған бөліктің мәнін сұхбатты оқыған кезде аңғарасыздар. Біздің кейбір даңғой ақын-жазушыларымыз бен ғалымдарымыз Алаш қозғалысына қатысқандар ақталғаннан кейін Кеңес заманындағылардан ат-тонын ала қашып, Сәкен, Сәбит, Тұрар, Нығмет, Әліби сынды ұлы ақын-жазушылар мен қайраткерлерді «құрбандыққа» шалсақ қайтеді деген шолақ ойға беріліп, өздері болмағанмен, өздері «өсіріп» келе жатқан ожар «іні-қарындастарына» мақала жаздырып, күні кеше партияны, кеңесті, соцалистік реализмді мадақтамағандай сыңай танытқылары келеді. Сол сияқты Алаш деген атауды естуден шошитындардың біразы енді Алаш қозғалысына қатысқандарға шаң жұқтырғысы келмей шырылдап, зерттеу жасадым деп кеудесін керіп жүргендер де жоқ емес.
Ғабеңнің сол 1974 жылғы сұхбатта айтқан ойларын күні бүгінге шейін сол қалпында еш өзгеріссіз пайдалануға болады. Сондықтан сұхбат аты «Таланттар туралы толғау» деп аталып, бүгінгі оқушыға жол тартып отыр. Сүбелі ойларға құлақ қойыңыздар.
Тұрсынбек Кәкішев: Ғабе! Биыл қазақ совет әдебиетінің классиктері Сәкен Сейфуллиннің, Ілияс Жансүгіровтің, Бейімбет Майлиннің 80 жылдық тойына арналған жиындар өтіп жатыр. Жақында университетте Сәкенге арналған жиын өтті. Осы жиында Сәкеннің әдебиетіміз бен мәдениетіміздегі, халқымыздың тарихындағы орны жөнінде айтқан бір пікіріңіз бар еді. Сол ойыңызды нақтылай кетсеңіз қайтеді?… Алдымен Сәкеннің даңқын естідіңіз бе, өзін көрдіңіз бе?
Ғабит Мүсірепов: Алдымен Сәкеннің даңқын естідім.1923 жылы күзде Орынборға рабфакқа оқуға келдім. Орынбордағы оқу ісіне араласу Сәкеннің екінші бір қызметі сияқты екен. Оқуға отыз шақты бала келдік, ішіндегі ересегі мен. Сәбит рабфакқа бір жыл бұрын келіп түскен.Сол отыз шақты баланың бәрі де оқуға қабылданды.Сәбит жыл бұрын рабфакқа түскен соң Сәкенмен жақындасып кетіпті. Сәкеннің Орынбордағы «Деевкая, 5» дейтін үйінің бір бөлмесінде тұрады екен. Сәбитпен бірге қыс ортасына дейін мен де сол үйде тұрдым. Сәкеннің кісілік жаратылысында бір кемшілік жоқ деп ойлаймын.Ол шай үстінде көп әңгіме айтатын, өзі домбыра шертетін. Сәкеннің шайы деген 2-3 сағатқа созылады. Он-он бес кісі Сәкеннің айналасына жиналар еді. Оның үш-төртеуі Қарсақпайдың, Қарағандының жұмыскері, 1912 жылы Лена оқиғасына қатынасқан Угар Жәнібеков сияқты, сонсын өзі оқуға түсіріп, өзі өсіріп келе жатқан бірталай жұмысшы жастар, ел жастары Сәкеннің үйінде тұратын, ал тұрмағандарының өзі де Сәкеннің мойнындағы асыранды балаларындай көп болатын.
Сәкеннің кескініне қарап, оның ақын екеніне сенетін едік. Сәкен 28 жасында Совнарком председателі болған ғой. Енді қарасақ, Сәкеннен біз сегіз жас кіші екенбіз, бірақ сол кезде ол бізге таудай көрінетін.
Т.К.: Сәкеннің сізге тікелей тиген жәрдемі бар ма?
Ғ.М.: Біріншіден, Сәкен мені рабфакқа түсірді. Екіншіден, 1924 жылы партияға түсемін деп арыз бергенімде Сәкен менің рекомендаторым болды. Тағы бір жайды еске алуға болады. Қарақұм деген жерде 30-шы жылы аудандардың ортасындағы жер таласы болып, Әліби Жангелдин, Сәкен, мен тағы біраз адам сонда бардық. Сол кезде біз Аралда, бір вагонда тұрдық. Әрқайсымыздың бөлек купеміз болушы еді.
Сәкен бәрімізден ерте тұрып, қыдырып кетеді. Күнде таңертең Ташкентке қарай Москва пойызы өтеді. Содан газет алып келетін еді. Бір күні Сәкен менің бетіме «Литературная газетаны» «оқы» деп тастай берді. Өзі шығып кетті. Газетті жалма-жан алып қарасам, Маяковский қайтыс болған екен.
Маяковскийдің өліміне Сәкен қатты қайғырды. Өзінің де Маяковскийше жазған кездері бар ғой. Ешкімге айтып жарияламаса да Маяковскийді өзіне арқа тұтатын.
Т.К.:1922 жылдан бастап Сәкен қазақ тілін кеңсе тіліне айналдыру мәселесін көп көтерді. Ана тілі арқылы халықты өкімет ісіне жақындату, сол тіл арқылы елді өркендету, жеткізу мәселесіне Сәкеннің көзқарасы қандай еді?
Ғ.М.: Сәкен қазақтың тілі дегенге қатты қарайтын кісі еді. Ол елдің конституциясының бірінші пунктінде «Мемлекеттік тіліміз – қазақ тілі!» деп жазу керек деп сөйлейтін.
Сәкен тілді сөйлесу, жеке қызмет атқару үшін керекті нәрсе деп ұғынбайтын. Тілдің өзі көп салалы. Жалғыз әдебиет тілі ғана емес, мемлекеттік, яғни кәдуілгі кеңселік тіл, заң тілі, әскер тілі, сонымен бірге ауыл шаруашылық өндірістік дүние жағындағы тілі болуы керек дейтін. Демек, ол тілге, тілдің өсуіне мемлекеттік көлемде қараған кісі. Онысы кейде өзіне зиян болып жүрді. Кейбіреулер әдейі бұрмалады ғой.
Т.К.: Айтпақшы, осы кезде Би-ағаң қабырға газетінде жарияланған Сіздің «Тулаған толқынданы» оқитын еді ғой. Әлгі «Американ бидайығынан» туып жатқан ойлар ғой.
Ғ.М.: Би-ағаң кызық адам еді.Жазушылардың бір түрлі болмай, әртүрлі болғаны жақсы. Екі Сәкен болса, бір жерге сыймас еді, екеуі қызық та болмас еді.
Би-ағаң Сәкенге мүлде ұқсамайтын. Оның мінезі азырақ тұйықтау деуге келе ме немесе қақ-соқта жұмысы жоқтығына қарап, тұйық көреміз бе, ол өзі кәдуілгі ішінен ойланып, ішімен тексеріп жүретін адам болатын.
Ол кезде мен «Еңбекші қазақта» корректор болып істейтінмін. Оқып жүріп сөйтетінбіз, ақша тауып, күн көру керек. Сол кезде, әйтеуір, Бейімбет араламаған институт болмайтын.
Бейімбет сол жиналыстарда президиумға да отырмайды, келгенін де ешкімге білдіртпейді. Талай жиналыстарда әшейін топтың бір шетінде отыра беретін еді.
Әрбір жиналыста бірдеңе оқыл-май, бірдеңе айтылмай қоймайды ғой студенттер арасында. Соны Бейімбет ертеңіне ұстап алатын сияқты еді маған. Осы Тайырды (Тайыр ҚазИНО дейтін институтта оқитын) содан тауып алды, білдіңіз бе? Мені рабфактан тауып алды.
Т.К.: Бейімбет екеуіңіз бірігіп «Амангелді» пьесасын жаздыңыздар. 1936 жылы «Социалистическая Алма-Ата» дейтін газетте (Қазіргі «Вечерняя Алма-Ата») орысша повесть жаздыңыздар ғой деймін.
Ғ.М.: 32жылы біздің Қазақстанда бір ауыр жылдар болды ғой. Сонда…
Т.К.: Әлгі «Бесеудің хатын» айтасыз ба?
Ғ.М.: Сол «Бесеудің хатының» ішінде мен де бармын. Бізді быт-шыт қылып, онда-мұнда қуды ғой. Мені алты айға елдегі кемшілікті түзеп кел, жәрдем бер деп Батпаққара ауданына жіберді.Шолақсай деген жерде Помголдын тарысы бар. Сонда Амангелдінің әйелі қыс бойы, байғұс, түйемен тары тасиды екен. Барарда 120 шақырым жерге мініп баратын көрінеді, қайтарда жаяу келеді түйені жетелеп. Әбден қалжыраған екен.
«Қыс бойы тасыдым, үйде ауру кемпірім бар. Бір жолға қалайын» деп рұқсат сұрап келді. Мен енді өлкенің уәкілімін ғой. Райкомға айтып, босаттырып бердім.
Сол жолы Амангелдінің әйелімен жолығып, жай-күйлерін сұрастырып, Амангелдінің жайын біліп келіп едім. Мен ол кезде пьеса жаза алатын жайым бар деп ойламадым.
Би-ағаңмен өте жақын араласып, достасып кеткен адам едік. Амангелді жөнінде естіген-білгенімді айттым. Өзі де сол Қостанай жігіті ғой, оның да құлағында біраз әңгіме бар екен. Сол жылы күзде Амангелді жөнінде пьеса жаздық.
Т.К.: Сол кездегі газеттерде жазылды. Сіз бір жиналыста Бейімбет мәселесіне байланысты сөйлеп, «Егер Бейімбет жау болса, мен де жау шығармын» депсіз. Соны тарата баяндап берсеңіз.
Ғ.М.: Ол – нақты факті. Партия жиналысында айтылды. Мына Қара Қастекте күллі әртістер, «Ленфильмнің» адамдары жаз бойы «Амангелді» фильмін түсіріп жатқан. Бейімбет соның басы-қасында еді. Бейімбет ұсталардан бір-екі жеті бұрын Мирзоян маған: «Сәкен мен Ілияс ұсталып кетті. Енді, міне, Бейімбет те ұсталайын деп отыр. Материал көп…», – деп қынжыла айтты. Сонда мен Мирзояннан: «Онда мына фильмді қайтеміз?…», – деп сұрадым. «Түсіре берсін фильмді. Бір амалы табылар, ол фильм керек қой»,–деді ол. Айтқандай-ақ, Бейімбетті Қара Қастектен ұстап әкетті ғой.
Оны естіген соң, Жазушылар одағында партия жиналысы болды. «Мына Бейімбет ұсталды, Сәкен ұсталды, Бейімбеттің достары бар», – деп, қырағылық көрсетіп, атымды атамаса да, тиісе сөйлеп жатыр. Партия жиналысында айттым: «Бейімбет ұсталыпты, мен де естідім. Бірақ Бейімбет халық жауы емес, Бейімбет халық жауы болса, мен де халық жауымын». Бұл менің батырлық істейін деп айтқаным емес, Бейімбеттің тазалығына, қақ-соқпен жұмысы жоқтығына бір жола сенген сөзім.
Зерттеуден үнемі қалыспайтын, зерттеген уақытта үлкен бір бөлімді меңгеріп жүрген Кәкішевтің сөздерін бағалы деп санаймын.
Мұхтар Әуезов, көрнекті жазушы,
Қазақ ССР ҒА академигі.
Тұрсынбек Сәкенге қатысты тың деректерге тоқталып қана қоймай, қазақ халқының тіршілігінде болған үлкен оқиғаларды Сәкен өміріне байланыстыра жазып, біраз шындықтың сырын ашуға талпынған. Мұндай еңбектер бізде көбірек жазылу керек.
Сәбит Мұқанов,
Қазақстанның халық жазушысы,
Қазақ ССР ҒА академигі.
Т.К.: Әйтсе де, Ғабе, «Бесеудің хатының» ішінде болдыңыз. Одан мына оқиға. Бұлар қорқақтың қолынан келмейтін іс. Айтпақшы, «Бесеудің хаты» Сәкен, Ілияс, Бейімбеттерге қалай әсер етті?
Ғ.М.: «Бесеудің хатынан» кейін, Сәкен маған ерекше көңіл танытты.
Т.К.: Өйткені ол кезде өзі «Қызыл атты» жазып жүрді ғой.
Ғ.М.: «Қызыл атты» Мирзоян келген соң жазды.
Т.К.: Оған дейін де жазды.
Ғ.М.: Бірақ, кейін жарияланды.
Т.К.: Алғашқы тараулары «Лениншіл жаста» 32 жылдың күзінде басылды.
Ғ.М.: Солай ма? Әйтеуір біздің сол мәлімдемемізге Сәкен: «Егер шындықты айта алмасақ, жазушы болып не керек, адалын айт, адалынан өлсең арманың бар ма?», – деді.
Бейімбет: «Әй, осы бірдемеге ұрынып қалмасаң жарар еді. Жай белгілі, жағдай қиын», – деді. Ол солай дейтұғын.
Ал Ілияс мұрны қолағаштай, қабағы қалың, денелі, күлмейтін кісі сияқты болғанымен, іштей юморист, қалжыңбас болатын.
Ілиястың бір-екі өте қызықты хаты бар еді. Батпаққарада жүргенде сүзек болып ауырып қалдым. Сонда Ілиястың «Сен болсаң, курортқа кеттің, елге бара жатырсың. Біз мұнда іштен тынып отырмыз. Меніңше, сенің сүзек болып жатқаныңның өзі курорт» деп жазыпты.
«Бесеудің хатын» Крайкомның бюросында қарап, бәрі мақтаған болды. «Жақсы қаулы аламыз. Сіздерге көңіл аударамыз, пәлен-түген» деп Голощекин сөйлеген.
Бір-екі күннен кейін Ілияс кез болды. «Көңіл аударамыз депті. Құтты болсын көңіл аударатыны». Солай сөйлесетін ол. Маған Ілиястың поэзиясы қатты ұнайды. Баяғыда «Талпақ танауды» алғаш жазғанымда, Ілиястың «Сары атан төрт табан құмды үйіріп, нан илеген» деген жерлерін ұнатып едім. Тамаша емес пе?! Ол өзі ауылдың, даланың бейнесін жасағанда, ғажап келтіретін.
Т.К.: Ғабе, тағы бір мәселе бар. Ол тарихқа байланысты. Біздің қазақ әдебиетінде шықпай, жарияланбай жатқан біраз дарындар бар…
Ғ.М.: Мысалы?
Т.К.: Мысалы дейсіз бе? Орыс әдебиетінде Иван Буниннің 9 томдығы, Марина Цветаеваның, Гиппиус, Мережковский, Бальмонт, тағы басқаларының кітаптары шықты. Осылардың көбі шетелде өмірін өткізіп, сүйектері сонда қалған адамдар ғой. Ал енді біздің әдебиетімізде де түрлі себеппен әдеби мұрасы халыққа жетпей жатқан тұлғалар бар. Мәселен, Шәкәрімнің, Мағжанның, Жүсіпбек Аймауытовтың шығармаларына бір қозғау салатындай жағдайды ойластырса қайтеді?
Ғ.М.: Оған қозғау салынбай жүрген жоқ. Бір кезде мен Одақта отырғанда Мағжан Жұмабаевтың, Жүсіпбек Аймауытовтың мәселелерін қойып, тіпті комиссия да құрғанбыз. Іріктеп алуға жауапты бір редколлегия құрып, түсіндірмелерімен, алғысөздерімен басқымыз келіп еді. Оған жоғары орындар ризашылық та берген. Соны енді жүзеге асыруға келгенде, баяғы өзіміздің тарапымыздан, жазушылардың тарапынан көлденең тұрушылар көп болды. Яғни жазушыларымыздың бір жағы басамыз десе, енді бір жағы құбыжық көріп, қарсы шықты. Сонымен бөгеліп қалған бір жағдай бар.
Екінші жағдай, сондай жаңалықтың хабарын естіп, соның абырой-атағын ала қояйық деп, осы сіздің КазГУ-дің жігіттері даурықтырып жіберді. Жоғарғы жақ бір қаулы алса, солардың дегенімен алғандай етіп көрсетпекке тырысты.
Одан соң Аймауытов туралы бір шала, шикі нәрсе бар. Өзім сенбеймін. Аймауытов 1932 жылдары мына Сарысуда ма, басқа жерде ме, «көтеріліңдер» деп хат жазған дейді. Сол хат біздің қолда дейді. Тиісті бір мекеме айтады. Сол хаттың көшірмесі мен аудармасы бар да, тұпнұсқасы жоқ. Аудармаға қарағанда, тіпті соның хаты болғанда да, кешірілмейтін күнә емес еді. Оны сот ақтады, реабилитация болды. Шындап келгенде, ол хатпен айналыстым, сол хатты Аймауытов жазды деп ойламаймын… Жазушылар одағында отырғанда соның тұпнұсқасын таптырып ала алмадым.
Т.К.: Фабрикация болуы мүмкін ғой.
Ғ.М.: Солай ма деймін. Өйткені, бір кезде оның көтеріліңдер деп жазған хаты бар деп айтқан адамдар соның ізіменен барып сұрастырғанда, ондай хат жоқ деген еді тиісті орган дейтұғын жеріміз. Артынан сол хат сонда болып шықты. Одан бері неше бастық өзгерді ғой. Сол екі арада фабрикацияда болған шығар, фальсификация да болған шығар деймін. Хаттың тұпнұсқасын көрсем, мен, мысалы, Аймауытовтың жазуын таныр едім…
Т.К.: Ал Ахмет Байтұрсынов мұрасы, оқулықтары жөнінде не дейсіз?
Ғ.М.: Бұған ғалымдарымыз қарсы.
Т.К.: Тілшілердің өздері ме?
Ғ.М.: Тілшілер қарсы. Өйткені, шындап алғанда, тілшілердің пайдаланып отырған есімдік, етістіктері, негізгі терминдердің барлығы Ахметтікі ғой. Ахметтің өзіне қайтарып берсең, оларға не қалады? Сосын, бұл кісінің соңғы жазған кітабы болатын. Оның қолжазбасын өзімнің қолымнан алып кеткен. Кітаптың аты – «Қазақ тілінің теориясы».
Т.К.: Жарық көрмеген бе?
Ғ.М.: Жарық көрмеген. Мен 28 жылы күзде Қызылордаға бас редактор болып келдім. Сонда қолжазба мемлекеттік қауіпсіздік мекемесінде екен. Соның Шығыс бөлімінің бастығы Әбдірахман Бегишев деген жігітке Сәбит жіберіпті. Маған дейін баспаның бас редакторы Сәбит қой. Бір күні сол Бегишев келіп өзі айтты: «Маған жіберген сондай бір қолжазба бар. Оны шеше алатын жайым жоқ, өздеріңе жіберейін» деп. Ол менің таныс жігітім емес еді. Телефон соғып, «жіберіңіз» дедім. Содан олар қолжазбаны әкеліп берді. Қолжазбамен таныстым. Қолжазба, кәдімгі ғылыми еңбек. Төрт жүз беттен астам. Соны біз басу-баспаудың амалын шеше алмай қойдық. Сол кезде Ахмет бір ұсталып шыққан.
Т.К.: Жиырма тоғызыншы жылы ғой…
Ғ.М.: Иә, иә. Сосын, аяғында, менен сол қолжазбаны Сапарбеков сұратып алды. Ол сол кезде Крайкомның үгіт-насихат жөніндегі секретары болатын. Оқып шығып: «жақсы екен, бірақ басуға болмайды» деді. Екі жылдан соң Ахмет қайтадан ұсталып кетті ғой. Кейін материалды КГБ қайтарып алды.
Т.К. Ал енді осы мекемеде жатқан архив дүниелері көп. Сәкеннің, Бейімбеттің, Ілиястың, тағы басқа да көптеген адамдардың дүниелері. Солардың ешқайсысын қайтармайды, соңына түсіп көрдім. Жазушылар одағы, мәдени мекемелер болып, соларды қайтаратын жағдай жасауға болмай ма? Біз шаршадық ол тарапқа бара-бара…
Ғ.М. Меніңше, қайтарып алуға болар еді. Ол қолжазбалар, кітаптар неге керек оларға. Ғылыми-әдеби қолжазба ғой, кінәлайтын документ болса, мәселе басқа. Айтып отырмын ғой, Бейімбеттің «Қызыл жалау» романының қолжазбасы сонда, тағы бір пьесасы, либреттосы кетті. Олардың аты менің бір жазғанымда болу керек. Солардың енді ешкімге керегі жоқ, кінәлайтын документ емес, оның үстіне ақталғаннан кейін документ емес, керегі жоқ. Соларды біздің жігіттерден ізіне түсіп, сұрап алып жүрген кісі жоқ қой деймін.
Сырт жағынан қарағанда Сәкен жайында бірнеше еңбектер жазылып қалған екен өзі. Соның ішінде сенің «Жизнь замечательных людей» сериясында шыққан кітабың тексеруі піскен еңбек сияқты. Мен көп нәрселерді өте терең ұғынғаныңды байқаймын. «Точная науканың» материалындай жақсы шыққан.
Ғабит Мүсірепов,
Қазақстанның халық жазушысы, Қазақ ССР ҒА академигі,
Социалистік Еңбек Ері.
Тұрсынбек Кәкішев – қазақ әдебиеті тарихының деректері мен фактілерін, әсіресе революция дәуіріндегі әдеби қозғалыстың құпия сырларын ашуға қажет документтерді оқып біліп, көп тексеріп келе жатқан білімді де, ойлы да әдебиетші.
Есмағамбет Ысмайылов,
ҚР Ұлттық ғылым академиясының корреспондент мүшесі, Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері.
Тұрсынбекті мен аппақ пейілі ақаусыз, кісілік пен кішілігі бірдей жарасқан аса ірі азамат деп таныдым.
Әбділда Тәжібаев,
Қазақстанның халық жазушысы, филология ғылымының докторы, профессор.
1974 жыл, 25 шілде.