ХХ ғасырдың 60 жылдары М.Әуезовтің «Жыл келгендей жаңалық сеземіз» деген сөзінде қаншама тарихи мағына жатыр десеңізші! Бұл сөз поэзияға ғана емес, бүкіл өнер саласы мен әлеуметтік ортаға тән. Өйткені, 1953 жылы Сталин қайтыс болғаннан кейін қазақтар «жылымық», орыстар «Хрущевская оттепель» деп атаған кезең әдебиет пен мәдениет саласына жаңа сілкініс туғызды.

Бұғанға дейін «ұлтшыл, кер­тартпа байшыл бағыт өкілдерін дәріптеуші» деген айып тағылып, алды түрмеге тоғытылып, арты қуғын-сүргінге ұшыраған М.Әуе­зовтен бастап, көптеген майталман қаламгерлер елге орала бастады.Міне тура осы кезде жарық көрген Сафуан Шаймерденовтің «Инеш» романы шөліркеген адамның шө­лін қандыратын бір жұтым судай болып, жарқ ете түсті, әрі оның е­сімінде бірден дүр еткізді. Сол тұста М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мү­сірепов, Ғ.Мұстафин сияқты атақ­ты сөз зергерлерінің «әдебиетке талантты жазушы келді» деп бір-бірінен сүйінші сұрауы тегін емес. Аласұрған кезеңнің азабынан құтылып, қорқыныш пен үрейлі түнекті жеңе білген, атақ-даңқы жер жарған аузы дуалы арыстары­мыз­дың біреудің жақсы дүниесіне шын пейілімен қуанып, қолдап-қолпаш­тай білгенінің өзі қандай ғанибет! 1992 жылы Қазақстанның халық жазушысы атағын иемден­ген, 1988 жылы «Ағалардың алақа­ны» атты кітабы үшін Мемлекеттік сыйлық алған С.Шаймерденов «жыл кел­гендей жаңалық» сезінген төрт ағасының сенімін ақтап қана қойған жоқ, талайға шапағаты тиіп, өзі де ағалар ізінен таймай өтті. Бір мақаласында С.Шай­мер­денов «Ғ.Мүсірепов – ар мен ұят­тың өлшеміндей» деп жазған екен. Осы сөз авторға да қатысты.
Көзі қарақты оқырман ғана емес, жалпы қалың көпшілік қолдан-қолға тигізбей, жастана оқыған студенттік өмірден сыр шертетін «Инеш» романы 1950 жылы жазылып, 1953 жылы «Бола­шаққа жол» деген атпен жарық көрген. Орыс тіліне «Инеш» деген атпен аударылып, кейін өңделіп-жөнделген қазақшасы да «Инеш» деген атпен жарияланды. Бұдан кейінгі уақытта жарық көрген «Мезгіл», «Қарғаш», «Өмір нұры», «Ит ашуы», «Мәжнүн тал», «Жыл құсы» атты повестері мен «Әнім сен едің»,«Дөкей келе жа­тыр, «Қай­­дасың, Зәрина?», «Қыр гүлі», «Шайқақ», «Кеш оянған ма­хаб­бат», «Леп белгісі», «Марғау», «Өкіл әке»,», «Төрт бойдаққа бір қалың­дық», «Түйе көтерген», «Аруана дү­ние» пьесалары, үнді жазушысы Р.Тагордың «Күйреу», «Гәуірмақан» романдары, Л.Толстойдың «Аль­берт» повесі, Беларусь драматургі А.Макаеноктың әңгімелері, «Три­бунал», Француз композиторы Эрве мен драматург А.Мильяждың «Түлкі бикеш» комедиясы атты аудармалары мен толып жатқан әңгімелері, «Ағалардың алақаны» атты әңгіме, эссе, хикаяттары Са­фу­ан ағамызды халықтың шексіз сүйіспеншілігіне бөледі.
1950 жылы әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың филология факультетін үздік дипломмен бітірген Сафуан ағамыз Зейнолла Қабдолов, Мыр­за­бек Дүйсенов, Рахманқұл Бер­ді­баев, Мүслім Базарбаев секілді көр­некті ғалымдарымызбен және қазір 90-ды алқымдап отырған Бағдат апамызбен бірге оқыпты. М.Әуезов, Б.Кенжебаев, С.Бәйі­шов, М.Балақаев, С.Кеңесбаев­тар­дан дәріс тыңдады. Ұстаздары мен курстастары туралы туралы жазған­да­рының өзі – бөлек әңгіме.
1986 жылы тоқырау кезеңі бас­тал­ған тұста да С.Шаймерденов өкі­мет басшысының бетіне тіке қа­рап тұрып, 48 минут тайсалмай сөй­легенін қазіргі уақытта біреу білсе, біреу білмейді.
Оған Төлен Әбдіковтің мына бір сөзі дәлел: «Сапекең – қазақ әдебиетінің үлкен тұлғаларының бірі. Оның жазушылық, шы­ғар­ма­шы­лық ауқымының кеңдігі, терең­дігі – өз алдына жеке әңгіме. Адам­гер­шілік, азаматтығы – бір төбе. Сапекең бүкіл қазақ жазушылары­ның ішіндегі ең батыр, пікірін аш­ық айтатын азаматтық жауап­кер­шілігі өте биік жазушы еді. Ке­шегі Желтоқсан кімнің кім екенін көрсетіп берді. Жазушылармен кездесуінде Колбиннің бетіне қатты батырып айтқан екі адам болды. Оның бірі Жұбан Мол­да­ғалиев болса, екіншісі осы Сафуан Шай­мерденов еді. Әрине, Жұбан­ның сөзі – өз алдына. Өте сезіммен сөйледі. Сапекеңнің де сөйлеген сөзін бәріміз тыңдап отырдық. Ол кісі пышақпен тілгендей қылып айтты. Тіпті, Колбиннің өзіне: «Сіз неге ыржалақтай бересіз?» – деді. Сол кезде біздің жүрегіміз дірілдеп қоя берді. Бәріміз іштей «енді қа­лай болады?» дедік. Кеңес өкіме­тінің қылышынан қаны тамып тұрған кезі. Мен ол кісінің сонша­лық­ты ұлтжандылығы мен сауат­тылығына қайран қалдым. Жазу­шылар одағының есеп беру жылдық қорытындысында ақын, жазу­шыл­ар­дың еңбектерін қатты сынайтын. Ақиқатын еш бүкпесіз айтатын. Қазіргі қоғамда Сапекеңдей адам ауадай қажет болып тұр. Мұндай ерлік – қазір дефицит. Бізде, рас, ақынымыз жетіп жатуы мүмкін, білімдіміз жетіп жатуы мүмкін. Бірақ бізге бүгін Сафуанның ерлігі жетіспейді».
1986 жылғы «Желтоқсан төң­кері­сіне» байланысты Жазушылар одағында өткен осы жиналыстан кейін жазушының жары Бағдат апамыздың айтуы бойынша бір жылдай Сафуан ағамызды тиісті органдар қайта-қайта шақырып, әуре-сарсаңға салған көрінеді. Бірақ бұл кезде шылбырынан айрылып, кетеуі кете бастаған кең­ес өкіметі М.Әуезов, Қ.Сәтбаев, Қ.Жұмалиев, Е.Исмайлов, Е.Бек­маханов, Қ.Мұхамедханов, А.Жұ­банов, Т.Нұртазин, Қ.Бекқожин т.б. сияқты көрнекті тұлғаларды қудалағандай, жойқын әрекетті жасай алмағаны анық. Әйтпесе…
Ф.ғ.д., профессор Құлбек Ер­гө­бек «Сыншыл, сыршыл қаламгер» де­ген мақаласында:«Солдат ши­не­лін жаңаламай әдебиетке келген Сафуан Шаймерденовтің тырна­қал­дысы – «Болашаққа жол» ро­маны. Романның қолжазбасын Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ілияс Омаров секілді үш бірдей қайраткердің қолына қарандаш алып үңіле оқып, пікір айтуы ойландырады. Алғашқы қадам уәделі жемісімен қуандырған екен. Сол кездік көзбен қарағанда жас саналатын буынға азғантай аға буын жасаған қамқорлықты жәй баяндамай, архивтік дерекпен бекітейік: «… былтырғы жазған хатымда, «Сіз көрсеткен жақ­сы­лықты өтей алмаспын» дегенді жазған едім. Өтей алатыныма жұрт талқысына түскеннен кейін көзім жетіп отыр. Горькийдің Королен­коға жазған хаты есіме түсе береді. Сонда Алексей Максимович Л.Н.Тол­стой туралы айта келіп, «Не сирота я на земле, пока этот человек есть на ней» – депті. Шы­ным, Сіз жөнінде де осындай пікі­рім бар» (24 ақпан, 1952 жыл) депті бір хатында жасжазушы Сафуан Шай­мер­денов. Бала шақта жазыл­ған бұл хат – «Болашаққа жол» романының қолжазбасы қайта-қайта тал­қы­лаудан өтіп жүрген ба­лаң Сафуан­ның ұстазы Сәбит Мұқановқа жолдаған хаты. Аты Сафуандікі болғанымен, заты әдебиетке үйме-жүйме келген сол бір буындікі се­кілді көріне береді бізге. Бір Сәбит Мұқановқа арнал­ғанымен бұл хат бірегей аға буынға арналған көңі­л ыс­ты­ғын­дай, ықы­ла­сындай сезіле береді бізге» дей келіп, «Со­рай­ған Солтүс­тіктің қара­ғайы» атанған, бойын жүз, ру секілді пендешіліктен таза ұстаған, «Бар қазақ менің жалғы­зым» деп дауыл­дарға қарсы тұрумен өткен кірпияз жазушының» әңгіме­лерін талдайды және оның сүйкімді бей­несін көз алдына елестетіп, өзі­не жасаған жақсы­лығын да еске түсіреді.
Сөзіміздің тоқетері ретінде, академик З.Қабдоловтың мына сөзін келтірейік: «Сафуанның ардақ тұтатыны – адам, аспанға көтеретіні – адамгершілік. Мұның өзі шын мәніндегі қалам иесінің күллі қасиетінің синтезі секілді абзал гуманистігі екендігі сөзсіз… Ол қазақ прозасының құнарлы топырағына нық, нығыз қағылған қазықтарының бірі».
2013 жылы «Ан-арыс» баспа­сынан жазушының бес томдық жинағы жарық көрген екен. Бағдат апаның айтуы бойынша 10-томға толық сиятын қолжазбасы бар көрінеді. Бес томды парақтағанда, жұртқа белгілі кейбір туындылары­ның расында жинаққа енбей қалға­нын байқауға болады.Бағдат апай­дың көзі тірісінде жазушы шы­ғар­маларын түгендеп, толық жинағын шығару өткенге ізет, бүгінге құрмет болар еді.
Тарихи дамудың сан түрлі жол­дарынан өтіп, жанрлық жағынан да, тақырыптың ауқымы тұрғы­сынан да кең қанат жайған бүгінгі ұлттық әдебиетіміздің өткеніне көз жіберсек, көркемдік үрдістің әр түрлі қоғамдық өзгерістерге сай даму ерекшелігінбайқаймыз. «Қызыл тілім кісендеулі» деп Мағ­жан ақын айтқандай, кеңес өкі­меті тұсындағы ресми идеоло­гия­ның жетегінде кетіп,жалаң үгітшісіне айналмай,құрсаулы тығырықтан жол тауып, шығарма­шылық тұғыр­намасын қалыптас­тыра білген Сафуан Шаймерденов тұлғасы көркемдік-эстетикалық тұрпатқа мол тәрбиелік-тағлымдық дүние­танымның айнасы деуге лайық.

Руда ЗАЙКЕНОВА,
Қазақ Мемлекеттік қыздар педагогика университетінің профессоры, филология ғылымының докторы.