Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрлігі мен Қазақстан театрлар ассо­циациясының ұйымдастыруымен ха­лық­аралық ЭКСПО-2017 көрме­сі­нің мәдени бағдарламасы ая­­­­­сында өткізілген драма театр­лар­­дың ХХV республикалық фес­ти­­валі (9–13 қыркүйек аралығы) көр­некті театр сыншысы, ҚР ең­бек сіңірген қайраткері, Мем­ле­кет­тік сый­лық­тың иегері, про­фес­сор Ә.Сығайдың 70 жылдығына ар­налды.

Соңғы демі таусылғанша қазақ өне­ріне адал қызмет еткен сара­б­дал сыншы, бірегей театр қайрат­ке­рінің шығармашылығын дәріп­теп, есімін ел есінде мәңгі қал­­дыруды мақсат еткен фес­ти­валь­ге республиканың сегіз театр ұжымы қатысты.
Фестиваль шымылдығын Астана қаласы әкімдігінің Жастар театры Т.Ахметжанның «Сұлу мен суретші» шығармасы бойынша қойған спектаклімен ашты. Сахнадағы оқиға екі кейіпкердің махаббат сезіміне құрылған. Кездейсоқ кездесіп бір-біріне ғашық болған Сұлу мен Суретшінің ғашықтық сезімдерін режиссер Н.Жақыпбай барынша айқын боялармен өрнектеген. Әсіресе, көпшілік сахнасындағы екі жастың жан дүниесіндегі бұлқынысты актерлер пластикалық қимыл-қозғалыстар арқылы әдемі жеткізеді. Орындаушылардың би тілімен өрнектелген қимыл-қозғалыстарынан бірде жағаға соққан толқынның үні, бірде ғашықтық сезімнің бұлқынысы, енді бірде жалғыздықтың салқын ызғары еседі. Сахнаға түсірілген жарық, музыка барлығы да өзара үйлесім тауып, адамды айрықша сезімге жетелейді.
Сұлу – Н.Қарабалина мен су­рет­ші – Ә.Ахметов кейіпкерлерінің жан дүниесін мейлінше ашуға ұм­тылды. Алайда, олардың ойы­нын­дағы қайталана беретін үнсіз­діктер спектакльдің ырғақ-екпінін бә­сең­детіп жіберді.
Қ.Қуанышбаев атындағы мем­лекеттік академиялық қазақ му­зыкалық драма театры Ш.Айтма­тов­­тың «Боранды бекет» ро­ма­­нын­дағы «Раймалы» аңызы мен «Жәмила» повесі бойынша жасалған инсценировка (инс­ценировка авторы Т.Теменов) негізінде қойылған «Аққудың көз жасы…» спектаклін көрсетті.
Спектакльдің өзіне лайық пішін режиссер жақсы тапқан. Рай­малы мен он сегіз жасар Бегімайдың махаббаты туралы аңыз­ды Данияр аузынан айтқызып, оқиғаны жұмырлай білген. Т.Те­менов қойылымды лирикалық драма үлгісінде шешіп, бас-аяғы жинақы көркем дүние жасапты. Дегенмен, кей тұсы режиссер тара­пынан қайта қарауды қажет ететін тәрізді. Әсіресе, Данияр мен Айғанша екеуінің сахнасында келіншектің қол сумкасынан су араластырған спиртті алып шығып ішулері шындықпен жанаспай қалған. Соғыстың ауыр күндерінде спирт былай тұрсын, бір кесе айранға жарымай отырған кез қой. Сол сияқты, спектакльдің фи­на­лында соғыстан оралған Сейіт ал­дынан шыққан Жәмиланы қам­шының астына алып сабайды. Осы оқиғадан кейін Жәмила Да­ниярмен кетуге шешім қабыл­дай­ды. Ал шығармада Жәмила күйеуі соғыста жүрген кезде кетіп қалады. Бұл Ш.Айтматовтың жазушылық ше­берлігінен туған шешім екені әлім­сақтан аян. Спектакльдің соңы осылай аяқталса, қойылым­ның көркемдік сапасы жоғарылай түсері сөзсіз.
Бұдан кейін Ғ.Мүсірепов атын­­дағы қазақ мемлекеттік ака­де­миялық балалар мен жа­сөс­пі­рім­дер театры М.Горькийдің «Шыңырау» драмасын көрсетті. Ре­жиссурадағы қадамын енді ғана бас­таған Д.Базарқұловтың бұл спек­таклі туралы А.Әшімов төр­-
а­ға­лық еткен қазылар алқасы әр ­түр­лі пікір айтты. Ресейлік театр сын­шысы О.И.Пивоваров «Горь­кий шығармасынан ештеңе қал­ма­ған, режиссерлік қолтаңба ай­қын емес» деген ойын жасырған жоқ. Біздіңше, жас режиссердің күр­делі пьесаға өзіндік көзқараспен ке­ліп, бүгінгі күннің өзекті мәсе­ле­сін көтеруге өзінше талпынған. Сахна түкпірінде созылған қол-дар­дың ілініп тұруы пьеса идея­сын аша түскен. Қобыраған қа­ғаз­дардың арасында әрекет жасаған кейіпкерлердің барлығы да бұрын­ғы өмірлерін тәрк етіп, жарыққа шық­қылары келеді. Бірақ бір-бі­ріне қолдарын созып көмектесе ал­майды. Сырт жақтан да жәрдем жоқ. Спектакльден актерлік ан­сам­бльдің үйлесімі байқалады.
Аталмыш фестивальге Атырау об­лыстық Махамбет атындағы қа­зақ драма театры Р.Отарбаевтың «Бас» тарихи драмасымен қатысты. Ре­жиссер Ж.Телтаевты пьесаның идея­сы қызықтырғанымен де, спек­такльді көркемдік биікке кө­те­ре алмаған. Спектакльде Ма­хам­беттің басы ақынның поэзиясынан докторлық қорғаған ғалымға да, ол басқаратын Әдебиет институ­ты­на да, Мәдениет министрлігіне де, музейге де керегі болмайды. Ба­рымызды бағалай алмағандық­тан талай ұлттық құндылықтардан айы­рылып қалғанымызды ре­жис­сер қара костюм киіп шы­ғатын кі­лең бассыз адамдар арқылы көр­сетуге ұмтылған. Бассыз адам – бас­сыз қоғам. Олардың бір қалып­тан шыққандай қозғалып, бірдей жү­рулері қоғамды немқұрайлық жай­лап бара жатқандығын ұқты­рады. Бі­рақ осы бассыз адамдардың қай­та-қайта сахнаға шыға беруі кө­рерменді жалықтырады. Сол сияқ­ты, режиссер адамның басы доп­ша домалатуы ақталмай қалған. Спек­такльде кейіпкерлердің бірін-бірі көруі, сөз тыңдаулары, өзара ұғы­нысуы, зейін қою жағы на­зар­дан тыс қалған. Орындаушылар жат­танды сөздерін сырғытып ай­тып шығумен шектелді.
Фестивальге Шығыс Қазақстан об­лыстық Семейдің «Дариға-ай» жас­тар театры Дина Құнанбайдың ре­жиссурасымен У.Шекспирдің «Ри­чард–ІІІ» (аударған Х.Ер­ға­лиев) трагедиясымен қатысты.
Спектакльдің көркемдік үлгісі, жанр табиғатына сай күңгірт түс­пен безендіріліп көрермендерді те­рең ойға жетелейді. Алакөбе жа­рық арасынан топтан суырылып зы­миян күлкісімен ортаға шыққан Глос­тер Ричард бүкіл оқиғаны өз уы­сына алып, қанды жоспарларын жүзеге асыруға бел шешіп кіріседі. Бұл рөлде ойнаған Еркебұлан Нұғ­манов бір бойында данышпандық пен зұлымдық қатар өмір сүріп жат­қан адамның жүз құбылатын екі­жүзділігін, сатқындығын на­ным­ды бояулармен аша білді.
Спектакльде ойнаған Кларенс – Әділжан Серікқалиев, Королева Елизавета – Айнұр Жадранова, Гер­цогиня Йорская – Мейрамгүл Але­парова, Бекингем – Елдос Қа­сымбеков, Лорд Хестингс – Естай Шәріпұлы, граф Риверс – Дәурен Төлеубаев, лорд Грей – Ислам Ази­зов, т.б. актерлер өз кейіп­кер­леріне тән мінез ерекшеліктерін қа­растырып, шамалары келгенше ре­жиссер бағыттаған сілемнен шық­пауға талпыныстарын та­ныт­ты. Алайда, көптеген актерлердің ойы­нында ой мен сезім бірлігі тұтас­тық таппай шашырап кеткен. Әсі­ресе, көпшілік сахналардағы ак­терлердің қимыл-қозғалыста­рын әлі де болса ширату қажеттігі се­зіледі.
«Дариға-ай» жастар театрының бұл қойылымы фестивальдегі «Ең үз­дік спектакль» болып ба­ға­ланды.
Республикалық академиялық не­міс драма театры көзіміз үй­рен­ген «Ревизор» қойылымын өз­ге­лер­ден ерекше сахналапты.
Н.Дубс спектакльдің сыртқы пі­шінін әдемі тапқан. Оқиға сахна ше­тінде тұрған үлкен кітаптың іші­нен бір-бірлеп шыққан кейіп­керлердің костюмдерін киюінен бас­талады. Режиссер пьеса қаты­су­шыларының денін әйелдерге ай­налдырып жібергендігімен сөз­деріне өзгеріс кіргізбеген. Спек­так­льдің әрбір сахнасы өзара бай­ланысып, шығарманың са­ти­ралық мәні ғана емес, көп­шілігіміз бай­қай бермейтін философиясы да терең ашылған. Орындау­шы­лар­дың іс-әрекеттері сахналық тұтас­тық тауып, негізгі режиссерлік ой-тұжырымға топтастырылған. Мұндағы кейіпкерлер тап болған оқи­ға көрермендерді күлкіге ке­нелте отырып, ойға жетелейді.
Фестивальдің соңғы күні көр­сетілген Жас сахна театрының «Көш­кін» спектаклі көрер­мен­дердің ерекше қошеметіне ие бол­ды. Түрік драматургі Т.Дю­же­ног­лудың бұл туындысы бұрын да бір­неше рет қазақ театрларының сах­насында қойылған. Ал Тә­жікстан Республикасының белгілі өнер қайраткері Барзу Абдураз­зо­ков режиссурасымен жарық көр­ген аталмыш қойылым мүлде бас­қа қырымен тәнті етті.
Тәжірибелі режиссер спек­такльдің пластикалық формасын, көр­кемдік кілтін, бейнелік шеші­мін дұрыс тапқан. Шығарманың таби­ғатына лайық мизансценалар құра білген.
Күрделі психологиялық, фило­со­фиялық ойларға бірден жетелеп әке­тетін бұл спектакль мықты ак­тер­лік ансамбльге жұмылды­рыл­ған. Әрбір кейіпкер өз монологын ай­тып болып бей-жай отыра бер­мейді, керісінше спектакль ат­мос­ферасында өмір сүріп үнемі көзге көріне бермейтін ішкі байланыста тір­лік кешеді. Актерлердің бар­лығы да Егде әйел – Ж.Серғазина, Егде еркек – Вахид Изимов, Жас әйел – А.Орынтай, Жас еркек – М.Са­рыбай, Еркек – Ә.Ахметов, Әйел – Н.Алпысбаева, т.б. өз кейіп­керлерінің мінез-құлқына сай қимыл-әрекеттерді шебер үй­лестіріп, кейіпкер жан дүниесінде бо­лып жатқан арпалыстарды ұтым­ды жеткізе алды. Жас сахна теат­рының актерлері өздерінің қа­білеттерін, шығармашылық да­ралығын таныта білді.
Сонымен Астана төрінде өт­кі­зілген дүбірілі театр мерекесі бү­гін­гі Қазақстан театрларының шы­ғармашылық ізденісте жүргенін көр­сетіп берді.

Бақыт НҰРПЕЙІС,
өнертану докторы, Т.Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық Өнер академиясының профессоры.