немесе бұл жоба Ахаң айтқан алты талаптың төртеуіне қайшы

 

Тұрдақын ЖЕКСЕНБАЙ,
жазушы, Халықаралық «Алаш»
әдеби сыйлығының лауреаты

---

Мақалаға кірісуден бұрын бұл ғылыми іске араласуға қандай жөніміз бен дайындығымыз бар екенін айта кетейін. Мамандығым – филолог. Академик Ісмет Кеңесбаев, мүше-корреспондент Мәулен Балақаев және басқа қазақ тіл білімінің ғұлама ғалымдарынан білім алдық. 5-6 жыл мектепте қазақ тіл-әдебиеті пәндерінен сабақ та бердік. Ұзақ жылдар бойы «Қазақ энциклопедиясы» бас редакциясында жұмыс істеп, білім мен тәжірибе жинадық. «Атамұра» корпорациясында редакция басқарып, «Әліппе», «Қазақ тілі» оқулықтарын шығаруға мамандандық, әсіресе әліппе әлемін көп зерттеп-зерделеп,
12 жылдыққа арналған «Әліппе» оқулығын да (байқау нұсқасы) жаздық. Осылайша әліпби жөнінде пікір айтатындай дайындығымыз бар ғой деп ойлаймын.

Қазақ тілінің латын графи­ка­сын­дағы әліпби жобасының ҚР Пар­ламентінде тыңдалуының өзі-ақ латын әліпбиіне көшудің мем­лекетіміз үшін де, халқымыз үшін де тарихи маңызы зор екенін айқын аңғартып тұр. Осында сөйлеген сө­зінде Мәжіліс төрағасы Нұрлан Нығматулин бұл аса маңызды істің басында Елбасы тұрғанын айта келіп: «Біз жаңа әліпбиді жан-жақ­ты талқылап, әрбір әріпті, әр­бір таңбаны, әрбір белгіні те­рең талдауымыз керек. Себебі, тіл мәселесінде, жаңа әліпби мә­­селесінде ешқандай қателік жі­беруге болмайды» деп, жаңа әліп­би жобасын бүге-шігесіне дейін терең талдауға шақырды.
Қазір парламентте тыңдалған сол әліпби жобасы қоғамда қызу тал­қыланып жатыр. Зиялы қа­уым өкілдері латын әліпбиінің ар­тық­шы­лықтарын, әлемдік ақпарат кеңіс­тігіне шығаратын төте жол еке­нін, әлем халықтарының 80 пайы­зы қолданатын әлемдік жазу екенін, оған көшу заман талабы, бәсекеге қабілетті болу қажеттілігі, оған көшу қазақ тілін жаңғыртып, мем­лекеттік тіліміздің мәдениеті мен мәртебесін көтеретінін, әлемдік өркениетке жетуге жол ашатынын, бүкіл әлем қазақтарын, түбі бір түркі дүниесін біріктіре түсетін аса зор, өте маңызды фактор екенін және басқа толып жатқан маңызды жақтарын жеткізіп айтуда.
«Ал енді сол әліпби жоба­сын­дағы әліпбидің бет-бейнесі қандай? Он­да қазіргі қазақ тілінің төл ды­быстары мен басқа да дыбыстары толық және дұрыс таңбаланған ба? Олардың оқуға, жазуға, үйретуге, прак­тикада қолдануға қолайлы-қо­лайсыздығы қалай? Артық-кем ды­быстар мен әріптер жоқ па? Қа­зақ жазуының реформаторы Ахмет Байтұрсынұлының әліпби жө­ніндегі талаптарына сәйкестігі қан­дай?» – деген сияқты әліпби жо­басын жетілдіруге тікелей қатысты жайт­тарды, әрбір дыбыс пен әріпті, әр­бір белгіні терең талдайтын да уақ­ыт келді. Әліпби жыл аяғына дейін қабылдануы тиіс.
Әліпбидің парламент тыңдаған жобасының әлпеті мынадай екен:
Көріп отырғанымыздай, пар­ла­мент тыңдаған бұл әліпби жо­басында қазақ тілінің 33 дыбысы бар. Оның 25-і бір дыбыс – бір әріп жүйесі бойынша, қалған 8-і қо­сарланған әріппен, яғни диг­раф­пен таңбаланыпты.
Мұнда, біріншіден, барлық ды­быстар тек қана латын әліпбиінің төл әріптерімен таңбаланған, сырт­тан алынған латын жазуына жат, бөтен таңба жоқ. Екіншіден, қа­зақ тілінің Ахмет Байтұрсынұлы анықтап берген 28 төл дыбысы әліп­би құрамында түгелімен тұр. Үшін­шіден, қазіргі қазақ тілінің сөз­дік құрамында мыңдаған емес, он мыңдаған кірме сөздер ба­ры белгілі. Олар өзімен бірге кір­­ме дыбыстарды да ала келді. Сондықтан қазіргі қазақ тілінде төл дыбыстармен қа­тар в, ф, һ, ч сияқты кірме ды­быстар да бар. Мына әліпби жобасы оларды да шетке қақпай, әліпби құрамына енгізген. Бұл әліпбидің тіліміздегі қазіргі кірме сөздерді, сондай-ақ бұдан кейін де қабылданатын халықаралық терминдерді, шетелдік жер-су, адам аттарын дұрыс бейнелеуге икемділігін, қабілеттілігін көр­сетеді. Төртіншіден, кирилше әліп­бидегі қазақ тіліне жат, қос ды­бысты бейнелейтін ё, щ, ю, я сияқты таңбалар әліпби құра­мы­на енгізілмеген. Қажет болған­да, олардың дыбысын басқа әріп­термен-ақ беруге болады. Қысқаша санамалап айтқан бұл жайттар жобаның дұрыс жақтары, оны жа­сауға қатысқан мамандардың еңбегі деп білеміз.
Ал енді осы жобаның көңіл тол­­майтын, кемшіл тұстары бар ма? Бар болса, қайсы?
Ондай жайттар бар. Біріншіден, әліпбиде қосарланған таңбалар, яғни диграфтар тым көп. Бақандай 8 дыбыс қосарланған әріппен таң­ба­ланған. Бұл болса әліпбидегі 33 дыбыстың төрттен бірі деген сөз. Былайша айтқанда, 33 дыбыс 41 әріппен беріліп тұр. Және бір қо­лайсыз жері – бұл қос әріппен таң­баланған дыбыстардың көбі ті­лімізде жиі қолданылады. Оны мына бір шумақ өлеңнен-ақ көруге болады:
Шыңырау шатқал жатыр
шал­қасы­нан,
Түсе алмай біздер жүрміз
жар­та­сынан.
Көретін көкке қарап бүркітті де,
Көреміз төмен қарап
арқасы­нан.
Осы 4 жол өлеңде 18 сөз бар. Оның 14 жерінде қосарланған әріп­пен таңбаланған ж, ш, ө, ү, ң ды­быстары кездеседі. Сөйтіп, бұл 4 жол өлеңде 14 әріпті артық жазу­ға тура келген. Бұл деген – мәтіннің далиған көлемі және көп әріп­ті жазуға сырап болған уақыт деген сөз.
Әліпби жобасын жасаушылар та­рапынан диграфпен беруді қор­ғаш­тап, «қосарланған әріппен таң­баланған дыбыстар тілімізде сирек қолданылады» дегенді естіп қалдық. Ол дәл олай емес. 2013 жылы Тіл бі­лімі институты шығарған «Қазақ сөздігі» деген үлкен түсіндірме сөз­дік бар. Онда 106 мыңнан астам атау сөз қамтылған. Сол сөздік бойын­ша қос әріппен таңбаланған дыбыстардың тілімізде аз-көптігін байқап көрелік.
Ә. Әлипби жобасында қос әріп­пен таңбаланған дыбыстың бірі – осы «ә» дыбысы (ә – ае). Атал­ған сөздікте бұл әріптен (ды­быс­тан) басталатын 2 000-дай сөз бар екен. Бұл дыбыстың сөз ішін­де келетіні (сән, шәлі) және бар. Сондықтан мұны тілімізде «си­рек қолданылады» деп айта ал­маймыз. Жоба бойынша әже, әнші деген 3 әріп, 4 әріппен жазып жүрген сөздерді aezhe, aenshi деп 5 әріппен, 6 әріппен жазамыз.
Ө. Жобада қос әріппен таңба­лан­ған байғұс дыбыстың бірі – осы өзі­міздің «ө» (ө – ое). Аталмыш сөз­дікте бұдан басталған 2 600-дей сөз бар. Бұл аз десеңіз, оған сөз ішінде келетін (бөрік, көрік) ө-лер­ді және қосыңыз. Сонда «аз» деп айтуға ешкімнің де аузы бара қоймас. Жоба бойынша өлең дегенді – oeleng деп, көрші дегенді koershi деп жазамыз.
Ш. Қос әріппен таңбаланған жә­не бір дыбыс – ш дыбысы. «Қа­зақ сөздігінде» бұл әріптен бас­талған 6 900-дей сөз тұр. Оған бұл әріптің сөз ішінде (аша), сөз соңын­да (ағаш) келуін қосыңыз. Мұ­ны сирек, аз қолданылады деп, кім айтады? Жоба бойынша шаш де­генді shash деп, шаң дегенді shang деп жазады екенбіз.
Ж. Қос әріппен таңбаланған (ж-zh) дыбыстардың ішіндегі ең көп, ең жиі қолданылатыны – осы ж дыбысы. Әлгі сөздігімізде бұдан бас­талатын сөздің саны 12 000 мың­ға жетеді, яғни бір өзі бүкіл сөз­діктегі сөздің 9 пайыздайы бо­лып тұр. Мұның сөз ішінде (бажа) келуі және бар. Осындай жиі қолданатын дыбысты қос әріп­пен қалай таңбалады екен де­сеңші! Жоба бойынша жүн дегенді zhuen деп, жең дегенді zheng деп жазамыз.
Ң. Қазақ тілінде «Ңң» дыбы­сы­нан (әрібінен) сөз басталмайтыны бел­гілі. Сондықтан аталмыш сөз­дік­те бұл әріптен басталатын сөз жоқ. Бірақ бұл дыбыс сөз ішінде (оңай, жаңа) сөз соңында (таң, аң) көп қолданылады. Жоба бойынша 3 әріп­пен жазып жүрген шаң сөзін 5 әріппен shang деп, 4 әріппен жазып жүрген жаңа сөзін 6 әріппен zhanga деп жазамыз.
Ал енді сөздікте ү (uе)-ден бас­талатын 1 300-дей сөз, ғ (gh)-дан басталатын 500-дей сөз бар екен. Екеуі де сөз ішінде (күн, аға) қолданылады. Қос әріппен таң­баланған 8 дыбыстың ең сирек қолданылатыны – кірме ч (ch) дыбысы. Сөздікте оған 30 шақты ғана сөз беріліпті.
Ахаң – Ахмет Байтұрсынұлы: «Әліп­би деген тілдің негізгі ды­быстарына арналған таңбалардың жұмағы. Неғұрлым тіл дыбыс­та­рына мол жетсе, арнаған ды­быс­қа дәл келсе, оқуға, жазуға жеңіл болса, үйретуге оңай болса, за­манындағы өнер құралдарына орнатуға қолайлы болса, соғұрлым әліпби жақсы болмақ», – деген еді ғой. Әліпби жобасында 8 дыбыстың қосарланған әріппен таңбалануы Ахаң айтқан 6 талаптың – «…ар­наған дыбысқа дәл келсе, оқуға, жазу­ға жеңіл болса, үйретуге оңай бол­са…» деген төртеуіне қайшы келіп тұр. Сондықтан диграфтардан арылған жөн деп білеміз. Бұлар қазақ әліпбиін басқаларға түсініксіз етеді, мәтін көлемін ұлғайтып жі­береді, уақытты көп жейді. Ең қауіп­тісі – жаңа әліпбиге деген ынта-ықыласқа көлеңке түсіреді.
Енді ұсыныстарымызды ай­тайық.
1. «Хх» дыбысы мен әрібін әліп­би құрамына енгізу. Өйткені, бұл дыбыс пен әріп тілімізде едәуір жиі қолданылады. Үлкен «Қа­зақ сөздігінде» осы әріптен бас­талатын 475 сөз бар. Оның үстіне бұл әріп сөздің ортасында да (асхана), аяғында да (тарих) келеді. Бұған жақын айтылатын «Ққ», «Һһ» дыбыстары оның орынын баса алмайды. Бұл дыбыспен әріп әзірбайжан, өзбек әліпбилерінде де бар. Таңбасы (Хх) латын әліпбиінде дайын тұр.
2. «Цц» дыбысы мен әрібін әліп­би құрамынан алып тастау. Өйткені, бұл тілімізде сирек қолданылады, қа­жет болғанда оны басқа әріппен-ақ жазуға болады.
3. Латынша «Сс» әрібімен «Шш» дыбысын таңбалаған дұ­рыс болар. Сонда ол қос әріппен таң­баланудан азат болады.
4. Латынның «Jj» әрібімен «Ий» емес, «Жж» дыбысын таң­­­балау. Сөй­тіп өте жиі қолданылатын «Жж»-ны қос әріппен таңбаланудан құтқару.
5. Кейбір дыбыстарды латын әрібіне қосымша белгі қою арқылы таңбалау. Мысалы, «Ғғ» – «Ğğ», «Өө» – «Өө», «Ңң» – «Ŋŋ». Бұлар қо­сар­лаған әріптер әлегінен арылу­ға көмектеседі.
6. Әліпби жобасын практикалық сы­нақтан өткізу. Ол үшін газетке жо­ба жазуымен шағын материалдар жа­риялап тұру (әр түрлі стильде). Оған материал дайындап, түс­кен пікірді қорытатын жоба жа­сау­шылар болу керек. Осылай бол­ғанда жаңа жазуға жұрттың көзі үй­рене береді және жазудың кем тұс­тары жақсы байқалады.