Романмен қоштасқан әлем
Қаншама рет қайталанған бір жағдай бар: кітап жәрмеңкелерінде, кітап дүкендерінде бір мырза қолына менің кітабымды ұстап келеді де, қолтаңба жазып беруімді өтініп, сөзін былай толықтырады: «Әйелім үшін, қызыма, қарындасыма, анама; ол кітапты керемет оқиды, әдебиетті түсінеді». Мен бірден былай деп сұраймын: «Сіз ше? Сізге кітап оқыған ұнамай ма?». Жауаптың ерекше болуы сирек кездеседі, көбіне мынаны естимін: «Жоқ, әрине, ұнайды, бірақ мен бір қолы босамайтын адаммын, өзіңіз де түсінесіз ғой». Иә, мен жақсы түсінемін, өйткені бұндай әңгімені ондаған адамнан естігенмін: мыңдаған мырзалар сияқты бұл мырзаның да соншалық маңызды жұмысы бар, мойнында жауапкершілігі көп, сондықтан сағаттап роман, өлеңдер жинағын немесе эссе оқып, алтын уақытын рәсуа ете алмайды. Осынау жаппай тарап кеткен түсінікке сенсек, оқу – қосымша жасалатын іс, жай ғана көңіл көтерудің амалы, сөйте тұра, күнделікті жасалатын көңілсіз іс те емес және мейірім мен әдепке тәрбиелейтін нәрсе. Ол өмірдің сәнін кіргізетін қызығушылық, бірақ тек қолы бостар үшін ғана. Спортқа, киноға, шахматқа немесе бриджге де арнауға болатын уақытты күнделікті тіршілік пен мойындағы жауапкершіліктерден құтылып, ұжданың тынышталған шақта кітап оқу үшін құрбан ете салуға болады.
Марио Варгас Льоса,
әдебиет саласы бойынша
Нобель сыйлығының иегері,
перуан-испан
жазушысы, саясаткер
Уақыт өткен сайын кітап оқу әйелдер айналысатын іс болып барады: кітап дүкендерінде, жазушылар конференциясында, әдеби кештерде және әлбетте, гуманитарлық ғылымдардың кафедра-
лары мен факультеттерінде шалбарлар юбкалардан ойсырай жеңілуде. Бұның себебін көбіне былай түсіндіреді: орта таптағы әйелдер көп оқиды, өйткені аз жұмыс істейді, сондай-ақ, олар ерлерге қарағанда уақытын қиял мен арманға арнаудан ұяла қоймайды. Осы адамдарды жынысына бөліп, бір топқа артықшылық немесе кемшілікті теліп жіберетін теориялар пайым тезімнен өтпейді, сондықтан осы түсіндірмеге де келіспеймін. Алайда, оқырмандар (олар әжептәуір көп, бірақ әдетте қайдағы жоқ, түкке татымайтын нәрселерді оқитыны да рас) жыл сайын азайып, араларында әйел көбейіп келе жатқанына күмәнданбаймын. Бүкіл әлемде солай. Испаниядағы авторлар мен баспагерлер қоғамы зерттеу жүргізіп, соңында қорқынышты нәтижеге тап болыпты: елдің тең жартысы өмірінде бірде-бір кітап оқымапты. Және де әдебиет сүйер аздаған қауымның ішінде әйелдердің мөлшері ерлерге қарағанда 6,2% артық екен және бұл айырмашылық болашақта арта түспек. Әйелдер үшін, әрине, қуаныштымын, бірақ ерлер мен оқу біле тұра кітап оқымайтын миллиондаған адамдардың таңдауы үшін зарлап жылауға дайынмын.
Біз білім бөлшектеніп көбейетін, яғни фрагменттелу дәуірде өмір сүріп отырмыз. Ғылым мен техниканың шапқан аттай дамуы салдарынан білім көптеген салалар мен мамандықтарға бөлінеді, бөлшектеледі, мәдениеттер сыпырылысады және болашақта бұл жағдай қарқындай бермек. Бөлшектеніп көбеюдің пайдасы көп екені рас. Мысалы, ол зерттеуді тегеурінді жүргізуге, тәжірибені батыл жасауға көмектеседі, дамудың қозғаушысы да сол емес пе? Алайда, теріс жағы да бар – адамдардың бетпе-бет өмір сүріп, араласа отырып әлдебір әдепті сезінетін мәдени түсініктерін жоғалтады. Фрагменттелу әлеуметтік оқшаулануға, адам қоғамын тірідей мүшелеп бөлуге апарады. Адамдар шағын топтарға бөлініп, мамандығы бойынша бірін-бірі ғана түсінетін болады.
Әдебиеттің ғылым мен техникадан айырмасы – оның біріктіргіш қабілетінде. Адамдар кәсіптері мен ойлары, өмір сүретін орны мен жағдайы әр түрлі болса да, тіпті әр заманда, әр түрлі тарихи кезеңде өмір сүрсе де, әдебиет арқылы бірін-бірі танып, тілдесе алады. Біз Сервантес пен Шекспирдің, Данте мен Толстойдың оқырманымыз және өзара жақсы түсінісеміз, өзімізді бір тектің өкіліміз деп білеміз. Өйткені, бұл авторлардың шығармалары бізге адамзатқа ортақ нәрселерді үйреткен.
Әдебиеттен басқа гуманитарлық салалардың ешқайсы: философия да, психология да, әлеуметтану да, тарих та, өнер де адамдарды біріктіретін, кез келген тілде сөйлейтін адам түсіне алатын қорғаушы (әлемді танудағы) бола алмайды. Ол салалардың бәрі де фрагменттелудің қысымына шыдай алмай, қарапайым ерлер мен әйелдер түсіне алмайтын тілі мен идеясы бар бөлшектерге бөлініп кетті. Әдебиет ондай емес, кейбір сыншылар мен ғалымдар әдебиетті ғылымға айналдыру үшін барын салып жүрсе де, ол ондай болмайды, өйткені, қиялдан туған дүние зерттеу үшін емес, адамдардың өмірін көркемдеу үшін пайда болады. Ал ол өмірді жойып жібермейінше мүшелеу, бөлшектеу, формула тізбегіне дейін қысқарту мүмкін емес.
Роман адамдар арасындағы бауырластықтың пайда болуына көмектеседі, бір-бірімен тілдесуді міндеттейді, әлемдік мәдени мұрамен байланыстырады, қаны бір жаратылысқа айналуға мүмкіндік береді, өйткені уақыттың шекарасы әдебиет үшін соншалықты мөлдір. Әдебиет бізді өткен шақтарға алып кетеді де, қазір біздің қолымызға түскен мәтінді ондаған жыл, тіпті ғасырлар бұрын оқып отырып қиялдаған, рахаттанған, армандаған адамдармен біріктіріп жібереді.
Өлең мен роман алғашында адам санасының бір қалтарысында әлсіз көлеңке секілді пайда болады. Ол бір бейсаналықтың, әсердің, эмоцияның бейнесі секілді. Оған ақын немесе әңгімелеуші там-тұмдап сөз арқылы сұлба, дене, қозғалыс, ырғақ, үйлесім, өмір береді. Осындай сөз бен қиял арқылы қолдан жасалған өмір шын өмірмен ежелден үзеңгілесе өмір сүріп келеді. Ол шындыққа ерлер мен әйелдер, біреуі жиі, біреуі сирек болса да, соғып тұрады, өйткені әдепкі өмір оларға аздық етеді, қарапайым тұрмыс олардың бар қалауын өтеп бере алмайды.
Романның өмірі жазылып біткен кезден басталмайды; ол басқалар қабылдап, мәтін қоғамдық өмірдің бір бөлшегіне айналғанда, оқудың арқасында адамдар өзара бөлісетін өмірлік тәжірибеге айналғанда ғана өмірі басталады.
Аудиолық және бейнелік бұқара ақпарат құралдары бұл төңіректе әдебиеттің орнын баса алмайды: олар сөзге жасырынатын мол мүмкіндікті еркін пайдалануға үйретпейді. Керісінше, теледидар мен кино ойды жеткізудің табиғи түрі – сөзді екінші планға шығаруға ұмтылады. Солай болуы заңды да.
Кинолентаны немесе бағдарламаны «әдеби» деп атау – оны қызықсыз деп көрсетіп қоюдың әдепті жолы ғана. Міне, сондықтан да радио мен теледидардағы әдеби бағдарламалар көп жағдайда танымал болмай қалады.
Бірер ай бұрын Microsoft компаниясының қожайыны Билл Гейтс мырза Мадридке келіп, испан тілінің корольдік академияға бас сұқты. Онда ол басқа да мәселелерді сөз ете келе, академиктерге «ñ» әрпінің тағдырын өзі қадағалайтынын айтты. Ешкім де пернетақтадан бұл әріпті жұлып тастай алмайды екен. Бұл уәде бес құрлықта өмір сүретін төрт жүз миллион испанша сөйлейтін халықтың уайымын сейілткендей болды. Содан, испан тіліне осындай құрмет көрсеткен соң, корольдік академиядан шықпай жатып, Билл Гейтс баспасөз конференциясы барысында өзінің ең үлкен арманы орындалмай тұрып бұл дүниемен қоштаспаудан үміттенетінін айтты. Ол арманы не дейсіз ғой? Қағазбен, тиісінше кітаппен де қоштасу. Оның ойынша қағаз – уақыттың дамуына қарсы тұратын анахронизмнің тауары. Содан соң Гейтс мырза компьютер экраны барлық жағынан қағаздың орнын баса алады деп сендірді. Виртуалды жаңалықтар мен әдебиет аз орын алатынымен қоймай, оқырмандарға еш қиындық туғызбайтынымен қатар, экологиялық артықшылығы да бар екен. Өйткені, ормандардың кесілуін тоқтата алады – бұл болса қағаз өнеркәсібінің ғана мойнына жүктелетін нәубет екен. Жер планетасының тұрғындары бұдан кейін де оқуын тоқтатпайды деп ұқтырды ол, бірақ енді компьютерге үңіліп оқитын болады, сол арқылы әлемде хлорофиллдің мөлшері арта береді.
Мен ол конференцияға қатыспап едім, газеттен оқып білдім. Егер қатысқанымда мені және менің әріптестерімді жұмыссыз қалдырамын дегені үшін Гейтстың сөзін бөлер едім. Microsoft компаниясының құрушысы айтқандай, экран кітаптың орнын баса ала ма? Әй, қайдам! Мен бұны коммуникация саласындағы революциялық секірістерді мойындамағаннан айтып отырған жоқпын, сондай жаңалықтардың бірі интернет – менің күнделікті жұмысыма баға жетпес көмек беріп отыр.Бірақ экран кітаптың орнын басады деген кезде, әсіресе әңгіме әдебиетке қатысты болса, мен үшін шығып кете алмайтын шектер бар. Мен тек прагматикадан алыс, функционалды пайдасы жоқ, ақпарат іздеуге қатыссыз, шұғыл тілдесуден ада мәтіндер виртуалды әлемнен өз орнын таба алады деген ойды түсіне алмаймын. Кітаптан оқығандағыдай экраннан да терең оймен, рухани оңашаланумен оқып, кітаптан оқығандағыдай экрандағы сөзден де әсер алып, қанағаттануға болады дегенге сенбеймін. Бұл, мүмкін, менің жеке басымның кемшілігі, тәжірибемнің аздығы және ертеден қағаздан оқып үйреніп қалған әдетім де шығар, бірақ жаңалық іздеп интернет әлемін рахаттана шарлайтыныма қарамастан, мен Гонгораны өлеңдерін, Онетти мен Кальвиноның романдарын немесе Октавио Пастың эсселерін оқу үшін желіні пайдалану ешқашан ойыма келмес еді, өйткені, олай оқудың әсері мен үйренген оқудыкіндей болмайтынын жақсы білемін. Әдебиет үшін кітапты құрту қасірет боларына сенімдімін және оның қандай болатынын көзіме елестете алмаймын.
Дегенмен, әлемнің тарихын ойша құрап, әдебиетсіз өмірді, роман оқымайтын адамзатты көз алдымызға елестетіп көрейікші. Сауатсыз, сөздік қоры аянышты, сөзден гөрі ақыру мен маймылдың ебедейсіз қимылы басым түсетін ондай өркениетте «донкихоттық», «кафкаша», «рокамболь», «оруэлдік», «садист», «мазохист» және басқа да ондаған сөздер болмас еді. Күмән жоқ, ол әлемде де бәрібір ақымақтар, жын ұрған, әлдекімнің аңдығанынан қашып сандырақтаған адамдар, ерекше тәбетті халықтар, тәртіпсіздікке құмарлар мен азап пен ауруды жақсы көретін екі аяқты тіршілік иелері өмір сүре берер еді. Алайда, ол кезде адамдардың бойынан қалыпты деген өлшемге оғаш келетін, Сервантестің, Кафканың, Рабленің, де Садтың, Захер-Махоханың дарыны көрсетіп берген қылықтарды байқай алмас еді. «Дон Кихот» шыққан кезде алғашқы оқырмандар оның арманшыл қаһарманына сол кітаптағы басқа кейіпкерлер секілді мазақтай күліп қарады. Ал қазір біз Рыцарьдың диірменді алып деп шабуы – әлемді жаулап алған бақытсыздыққа көрсеткен қарсылығы, оны өзгертуге деген талпынысы екенін түсінеміз. «Борхестік» десек, рационалды жүйенің шымылдығын түріп тастап, фантастикалық, қатал да кербез ойдың құрылымына жүгіну дегеніміз. Ол ылғи да дерлік шырғалаң секілді күрделі, әдеби дәйек сөздер мен мысқылдарға толы, бірақ бізді тіптен таңғалдырмайды, өйткені, одан болмысымыздағы жасырын белгілер мен нышандарды байқаймыз. Оны тек Хорхе Луис Борхестің шығармалары арқылы ғана таныған едік. «Оруэлдік» деген сын есім «кафкалық» дегенге жақын. XX ғасырдағы диктаторлық жүйе туғызған жанды қаритын баянсыздық сезімі мен сандырақтың шырқау шыңы.
Әлгіндей, мен бейнелегім келіп отырған, өркениетсіз, жабайы, мейірімінен айрылған, сауатсыз, надан, анайылыққа құмар, романы жоқ қорқынышты әлемнің бір ерекшелігі болар еді: екіжүзділікке бой алдыру, жаратылыс алдындағы адамның құлдық бейнесі. Басқаша айтқанда, әлем хайуанаттарға толып кетер еді. Тек тіршілік үшін, табиғи қажеттілік үшін күрес болар еді. Жан азығын өтеуге орын да қалмас еді.
Егер біз романмен бірге қиялдың көзі, мейірімділіктің тәрбиешісі, бізді шешендікке үйретіп, еркін ететін, өмірімізді жарқын қылатын осынау әлем шаң басқан шатырларда қалып қойғанын қаламасақ, әрекет етуіміз керек. Жақсы кітаптарды оқуымыз қажет, өзімізден кейінгілерді: отбасымызда, аудиторияларда, бұқара ақпарат құралдарының көмегімен, басқа да қоғамдық жүйелердің көмегімен кітап оқуға итермелеп, үйрету керек. Әдебиетті маңызды, қажетті жұмысқа айналдыру керек, өйткені, ол айналадағының бәрін қамтиды және көркемдейді.
Аударған Арман ӘЛМЕНБЕТ.