Қазақтың сан қилы тарихын, бүгінге дейінгі жүріп өткен жолын білгісі келген адам әуелі оның әдебиетіне үңілсін. Сонау түркі дәуірінен сыр шертетін «Күлтегін», «Тоныкөк» дастандарынан бастап, кешегі «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» кезеңінен хабар беретін жыраулар поэзиясы, бертінгі патша үкіметі тұсында болмысынан ажырап бара жатқан қазақты түзеуге тырысқан Абай шығармалары – қазақ қоғамының әр дәуірдегі болмысынан хабар берері хақ. Ал бүгінгі қазақ әдебиеті қазіргі қоғамның болмысын дөп басып аша алады дей аламыз ба? Кейде озбырлық, қатыгездік секілді оғаш тақырыптар көк кітапта хатталып, көк экранда насихатталып жатқанын көріп, неге біз жамандықты, кемшілікті тез көруге бейімбіз деген ой келетіні бар. Бәлкім, бүгінгі күннің бір белгісі ретінде мұның барлығы да тасқа басылуы қажет-ақ шығар. Жұрттың бәрі бәсекеге қабілеттілігін арттыруға күш салған қазіргі қоғамның жазушысы қандай болуы тиіс? Қаламгер қауымға жолдаған бұл жолғы сауалдарымыздың ұзын-ырғасы осындай еді…

---

– Әдеби үдерісте қай кезде де маңыздылығын жоймайтын та­қырыптар бар. Сонымен қа­тар, әр дәуірді ерекшелеп тұра­тын, сол қоғамның болмысынан ха­бар беретін тақырыптар бола­ды. Осы тұрғыдан келгенде, қ­а­­зіргі қазақ әдебиетіне көбіне қан­дай тақырып тән болып тұр деп ойлайсыз?

Айжарық СӘДІБЕКҰЛЫ, жазушы:
– Әдеби үрдісте қай кезде де маңызын жоймайтын, әр дәуір­ді ерекшелеп тұратын жә­не сол қоғамның болмысын әй­гілейтін тақырыптар болады деген пікіріңізбен келісемін. Ол – рас. Күні кеше тарих қой­науы­на кеткен толайым бір ға­сырда қоғам қалай құбылса, «за­манына қарай амалы» де­мекші, тақырыптар да түр­лену­мен болды. Баяғы жасөспірім кезімізде оқыған «Қалың мал» мен бүгінгі Төленнің «Парасат майданы», Қажығалидың «Тар кезең», Бексұлтанның «Әй, дү­ние-ай» деген соқталы туын-ды­лары аралығында қалам­герлеріміздің қамтымаған тақырыбы қалмаған да шығар. Әрбір кезеңнің заман өрісіне қарай толғақты тақырыбы болды. Мысалға айталық, тыңды көтеру дабылы ұрандатқанда, тыңды игеру тақырыбында қаламын қайрамаған қаламгер қалды ма екен. Ұрыншақ Хрущевтің билік мұнарасында қылаңдап тұрған кезеңі еді ғой сол дәуір. Ет пен сүттен Американы қуып жетіп басып озамыз деп Хұрекең шабынғанда, есімде қалғаны, журналист-жазушы Ә.Нұршайықовтың «Жүгері туралы жыр» дегені «Социалистік Қазақстанның» бірнеше нөміріне жарияланды. Ауылда жүрген біз ерте дүние әдебиетінен оқыған «Игорь полкі туралы жыр» және «Жү­гері туралы жыр» деп біразға дейін келекелеп күліп жүрдік. Әлгі ақын-жазушылар жаз­ба­ған тақырып қалмаған да шы­ғар дегеніміздің бір мысалы осы. Бұл ыңғайда қалай деуге бо­лады? Ол кісі бір мақаласында жазушыларымыздың шы­ғар­маларында кейіпкерлер кі­лең қазақтар, орыстар неге жоқ? – деп те жазған. Бүгінгі күні сон­дайлар еске түскенде, ерік­сіз күлкің келеді екен.
Ал өткен ғасырдың елуінші жыл­дарынан былай қарай Шың­ғыс Айтматовтың М.Әуе­зов пен Луи Арагонның ақ ба­тасын алған «Жәмиласы» жа­рияла­нысымен біздің әде­биетімізде махаббат жайында жа­зылған хикаялар (повестер) нө­серлетті. Сол сан-сапалақ шы­ғармаларды тақырлап оқып, мида қорытып үлгірмей жатып, алпысыншы жылдардың бел ортасынан «Деревенская про­за» ағымы басталып кет­ті. Мәс­кеу­ден. Содан біздің қа­лам­герлеріміз де қаламын оң­ды-солды сілтеді. Дегенде ол же­місті жылдар еді. Ма­хаб­бат пен ауыл өмірінен жа­зыл­ған кейбір шығар­ма­лар әде­биетімізді биік белес­ке кө­теріп, айдынын асырды.
Осы тұрғыдан келгенде, қа­зіргі қазақ әдебиетінде көбіне қандай тақырып тән болып тұр деп ойлайсыз? – дегендеріңізге кібіртіктеп қа­ламыз-ау. Себеп? (Елімізде жаңа низам басталғалы қа­лам­герлер қазіргі қоғамның игі­лігінен тыс қалды. Әсі­ре­се, қара сөздің қамшыгерле-рі – жазушыларымыз. Бұл жағ­дай ұзақ әңгіме. Олар елеу­сіз қалғандықтан, то­ры­ғып қиналса да, қаламын лақ­тырып тастаған жоқ. Жазу­шыларға қарағанда, ақындар қазіргі қоғамға өтім­ді сияқты. Керек кезінде қайырмалап әкеліп пайдалана қояды. Бұл жол-жөнекей айтылып қалған ойымыз ғой). Себебі, қаламгерлердің жа­риялаған кітаптарының та­ралымы 2 мыңнан аспай­тын­дықтан біздерге жетпей­ді. Түгел оқып байыптай ал­майтын жағдайда қазіргі әдебиетімізге көбіне қандай тақырып тән екенін тап басып айту қалай болар екен.
Дегенде, жазушының оң жам­басына келетін де, кел­мейтін де тақырыбы болады. Осы тақырыпты жазсам-ау деп ойланып, толғанып жүр­генінде арманына жете алмай кеткендері де болды. Жо­бамда қаламгердің жү­рек сезімін тақырыптың өзі оятады-ау деймін. Қазіргі әде­биетімізде тарихи та­қы­рыпқа жазғандардың таразы басы басым сияқты. Әлгінде айтылған Бексұлтан мен Қа­жығалидың, Мұхтар Ма­ғауин­нің «Шыңғыс хан», Тұр­сын Жұртбайдың «Ұра­ным – Алаш» романдары, Бей­біт Қойшыбаевтың із­деністері, драматургтердің сах­наға шыққан тарихи шы­ғармалары сияқты алтын қо­рымыз бәрінен де салмақ­ты ғой.

Алмат ИСӘДІЛ, ақын:
– Әдебиет – еркін құбы­лыс. Тақырыпқа шектеу шоқ. Де­генмен, әр дәуірдің, әр қо­ғам­ның өзіне тән тақырып­тары болады. Мысалы, баяғы жаугершілік заманда ақын-жы­рау, шешендер батырлық рух­ты, жауынгерлік қуатты жыр­лады. Абай дәуірінде қа­лыптаса бастаған әдеби үр­діс қазақтың иманын бүтін­деу­ге, білімін шыңдауға, бір­лі­гін нығайтуға бағытталды. Кейінгі Кеңес дәуірінде «қы­зыл империя» танған та­қы­рып­тар аясынан шыға алмаған «Қа­зақ совет әдебиеті» қалып­тас­ты. Жоспарлы әдебиет – хал­тура туғызды. Дегенмен, цен­зуралық қыспаққа қара­мас­тан, кеңестік тезден аман өт­кен шынайы қаламгерлер, қа­зақ әдебиетін жаңа деңгейге көтерді. Осы кезеңнің орта шені деп алпысыншы-жетпі­сін­ші жылдар аясын алып қа­расақ – Азаттық аңсаған на­ғыз ұлт әдебиеті өркен жай­ғанын аңғарамыз.
Тәуелсіздік алған алғашқы жыл­дары әдебиетімізде негі­зі­нен тарихи тақырыптар көп­теп жазыла бастады. Бұл сол шақтарда сеңдей соғылысып, егемендіктің дәмін енді тата бас­таған қоғам үшін, жас ұр­пақ­тың рухын көтеру үшін қа­жет болды. Әрине, бұл кезде тоқсаныншы жылдардың «жар­тылай жалаңаш» қоғамы, тоз­ған ауыл, өзін жоғалтқан ұр­пақ, дін, тіл мәселесі де әде­биет қаузаған өзекті та­қы­рып­тар болды.
Қазіргі кезең – ұлт әдебие­тінің жаңа деңгейге көтеріле бас­таған шағы. Қаламгер қауы­­мы белгілі бір тақырып ая­­сында шиырлап жүр деп ай­­та алмаймын. Бүгінде әде­биет­те психологизм басым. Бол­мысқа үңілген, жүрек түк­­пірінен әділет іздеген, ке­ле­шегіне алаң, өз елінде өгейсіген ұрпақтың жай-күйі көп шығармаға арқау болып жүр. Десек те, жарқын өмір мен Тәуелсіздікті, қолында би­лігі мен атағы барларды бас-көзсіз мадақтау басым. Бі­рақ, оқырманын алдамайтын, шынайы, мәңгілік дүние­лер ғана қалатынына сенім­ді­мін.

Өміржан ӘБДІХАЛЫҚҰЛЫ, жазушы:
– Меніңше, мынау деп бір та­қырыпты бөліп-жарып айту қиын. Алуан түрлі тақырыпта шығармалар жазылып, жарық көріп жатыр. Оқырман есепті маған да осы әдебиеттің алуан түрлілігі ұнайды. Кез келген шығарма өз оқырманын табады. Оқырманға да түрлі стилде, әртарапты әдеби шығар­ма­лардың болғаны жақсы шығар деп ойлаймын. Жалпы, әде­биет­ке тақырып таңудан құ­тылу керек.
Тұтас бір тарихи кезеңді бей­нелейтін шығармалар бол­ған, әлі де жазылады. Мәселен, ашаршылық пен репрессия тақырыбы айналымға түскен тың деректерді қорыта отырып, жаңа көзқараспен жазылу керек деп ойлаймын. Ол үшін әуелгі жолды қысқа әң­гі­мелерден де бастаса болар. Екін­ші бір тақырып, ұлт са­насындағы совет режимінен қал­ған ауыр зардаптарды кө­те­ре­тін ірі туындылар қа­жет-ақ.

– Неге біздің кинода, әде­биетте көбіне кедейшілік, жоқ­шылық, қатыгездік пен ба­қыт­сыздық насихатталады. Бұл жастарды бойкүйездікке ұрын­дырмай ма? Жомарттық, қайырымдылық, байлық, мейірім мен махаббатты сөз ету неге жиі кездесе бермейтін бол­ған? Бұрынғы қазақ ерте­гілері үнемі мұратына жетіп, бақытты, бай болумен аяқта­ла­тын. Мұның өзі адамның се­німін нығайтып, үмітін оятатын нәрсе. Ал жамандықты жаз­ған сайын ол еселене түсе­тін секілді. Сіз қалай ойлайсыз?

Айжарық СӘДІБЕКҰЛЫ:
– Ал екінші сұрақта: «Неге біз­дің кинода, әдебиетте кө­бі­не кедейшілік, жоқшы­лық, қатыгездік, бақытсыздық на­си­хатталады?» дейсіздер. Іш­теріңіз біліп отырып сұрай­сыздар. Ойымызды біл­­гіле­ріңіз келетін шығар. Айтқанда-рыңыздың насихатталатыны – қоғамның іркілісі мен қай­шылықтарынан. Көздеріңіз көріп отыр ғой, тәртіп бетімен кетті. Бұл – бір себеп. Ауыл шаруашылығының күйре­ге­ніне ширек ғасырдан асты. Сол күйрегеннен әлі түзеле ал­май келеді. Тұрмыстан қа­жығандар әрбір елді мекенде, әр­бір қала мен кенттің көше­лерінде бар. Осының бәрін кө­ріп отырған қаламгерлер қа­лай шыдайды? Қоғамдағы жа­ғымды да, жағымсыз да құ­былыстың бәрі алдымен ақын-жазушылардың жүрегін ті­ліп өтетіні әлімсақтан бел­гілі.
Советтік заманымызда қа­ламгерлер партия мен үкімет­тің қамқорлығында болды. Оларға дүркін-дүркін тақы­рып ұсынып тапсыратын. Шыға­нақ Берсиев, Ыбырай Жақаев, Жазылбек Қуаныш­баев, Нұр­молда Алдабергенов туралы романдар және басқа да тарихи тұлғаларды наси­хат­таған әрқилы шығармалар тап­сырыс­­тан туған. Ал қазіргі ке­зеңде бәрі өзгерді. Қалам­герлердің де, кинорежис­сер­лер­дің де көзқарастары өз­гер­ген. Өзгерткен – қоғамдық орта. Анығын білгілеріңіз келсе, айтайын, қаламгер­лері­ңіз қазіргі кезеңде ырғын қаржысын қайда жұмсарын білмей жүргендердің тапсыруымен, солардың ата-баба­ларын дәріптеп қалың «роман» жазып күнін көруде. Ме­нің өзім сондай ондаған кі­тап жазыппын. Өткен за­ман­да бала-шағаны жетіл-дірсек, енді немерелерді осылай асырап отырмыз. Бұл ың­ғайда кино мен әдебиетке қан­дай сын? Киногерлер туындыларында қатыгездік пен жоқшылықты көрсетсе, енді ондай болмаса екен деп көр­сет­ті ғой деп ойлаймын. Қа­ламгерлердің де ащы тері осы тараптан шығатыны түсінікті. Же­тіскендіктен емес. Қоғам­дық жүйе түзелмей кино да, басқасы да ойдағыдай бола қой­мас.

Алмат ИСӘДІЛ:
– Сіз айтып отырған «ке­дей­шілік, жоқшылық, қа­тыгездік пен бақытсыздықты» әдебиет насихаттамайды. Осы дүнияуи қатал құбы­лыс­тарды шығармаға арқау ету арқылы жазушы ІЗГІ дү­ние­лерді алға шығарғысы келеді. Мысалы, Бердібектің «Өлген­дер қайтып келмейді», «Менің атым Қожа» шығармаларында ке­дейшілік, жоқшылық, қаты­гез соғыстың қатерлі зардаптары айтылады. Бұл насихат-
тау емес. Жалпы, әдебиет – насихатшы, нұсқаушы емес. Әдебиет – санаға сәуле құйып, адамды ойландырып, көкірек көзін ашып, рухани байытып, ізгілендіретін үлкен құ­былыс болуы тиіс деп есеп­теймін.
Рас, мойындау керек. Әде­биет­те жасық әрі пасық дү­ние­лер кездеседі. Әсіресе, бү­гінгі кезде түсіріліп жүрген ки­но туындыларда, ұзын-со­нар сериялдарда теріс насихат көп. Жалған рейтинг, жылдам ақша және теледидардың, эк­ранның күшті ықпалын, қо­ғамның тұтынушылық арзан сұранысын режиссерлар осылай асыра пайдаланады… Өйт­­кені, әдебиет, кино – қа­шан­да қоғамның айнасы.

Өміржан ӘБДІХАЛЫҚҰЛЫ:
– Қазіргі киноның екі түрі бар. Киноөнер және кинобизнес. Ел аумағында прокатқа шы­ғатын, телеарналардан көр­сетілетін кинолардың көбі ки­нобизнестің өнімдері. Ки­ноөнер туындысы есепті шы­ғарылған өнімдердің иірімі, көрермені басқа. Сіз айтып отыр­ған нәрселер өмірдің ағы мен қарасы сияқты қатар жү­ретін дүниелер. Олардың ки­но­да, әдебиетте қандай дең­гейде, мөлшерде көрініс табуы, ол – режиссерге, жазушыға жә­не олардың дүниетанымы, көз­қарасы, білімі, ішкі мәде­ниетіне байланысты. Оқыр­ман, яки көрермен оны қалай қа­былдайды – еркі. Жарық көргісі келген адам қараңғы­дан сәуле, қара түстен де ақ бояу­дың ізін көреді.

– Бүгін әдебиетте айтылуы тиіс бола тұра, қозғалмай жат­қан тақырыптар бар ма? Жаңа заманның ақын-жазушысы қан­дай болуы тиіс?
Айжарық СӘДІБЕКҰЛЫ:
– Енді бүгінгі әдебиетте ай­­тылуға тиіс бола тұра, қоз­ғал­май жатқан тақырыптар бар ма? Жаңа заман жазушылары қандай болуы керек?
Бұл – үшінші сұрақ. Иә, бар бол­­ған­­да қандай! Баяғы Б.Май­лин мен Ж.Аймауытов ғұ­мыр кешкен заманнан тәуел­­сіз­ді­гімізді алғанға дейін­­­гі ара­лық­та қозғалмай қор­даланып қал­ған тақы­рып­тардың мұр­ты шағылмай, бүгінгі дәуі­рі­міз­ге жетті. Цензура талай та­қы­рып­­ты жөр­ге­гінде тұн­шық­тыр­­ды ғой. Құдайдың құ­дыреті­мен енді сол та­қырып­тардың қой­масы ашылып жариялануда. Т.Жұрт­бай мен Б.Қой­шы­баевтың, тарих­шылары­мыз­дың алтынға бер­гі­сіз ең­бектері дербес сая­са­ты­мыздың нә­тижесінде жү­зе­ге асты. Өл­шемі шексіз, қуа­ныш! Рухани ырыс. Са­на­мыз­ды сауық­тырған кең өріс.
Арал теңізінің тағдыры да уақытында жабық тақырып болған. Көз алдымызда акваториясы қусырылып, ұлтаны құрғай бастағанда батпақ­танып, бөлшектеніп иістенген кезінде жаны төзбей қаламы­на жармасқандарға жаздыр­мады. Жазғанын бастырмады. Тіпті, Ә.К.Нұрпейісовтің теңіз тағдыры туралы ұза­ғы­нан толғап жазған көлемді кө­семсөзін «Правда» газетін­де­гілер құрғақ уәдені беріп-бе­ріп, ақыры жарыққа шы­ғар­мады. Қаламгерлеріміздің тынысы қоғамды қайта құру дүм­пуімен ашылды ғой. Енді жаңа заман ақын-жазу­шы­лары қандай болу тиіс дегенге ойыссақ, мен әдебиеттің «алпыс екі тамырын» басып, диагнозын қоя білетін сұнғыла сыншы емеспін ғой. Осы за-ман қаламгерлерінің қандай болуы жайында ойы өткір Әми­на сынды қарындасымыз, Амангелді, Әлібек сынды іні­леріміз айтсын.

Алмат ИСӘДІЛ:
– Қаламгер қауым мына тақырыпты қозғамай жүр, жаңа заманның жазушысы мынадай болу керек деп ай­ту­ға бола ма өзі?

Өміржан ӘБДІХАЛЫҚҰЛЫ:
– Жаңа заман ақын-жазу­шы­сы осындай болуы керек де­ген талап жоқ. Болмауы да тиіс. Бірақ бүгінгі заман қа­лам­гері ескілік санадан азат бол­ғанын қалар едім. Қоз­ғал­май жатқан тақырыптар қа­тарына сол ашаршылықты, реп­рессияны, қоғам сана­сын­дағы советтік режимнің зардабын және бүгінгі адамның ішкі әлемін айтуға болады.

Дайындаған Айнара АШАН.