Әуезов тілінің бояулары
«Кісі айтпаған сөз бар ма», – депті ғой Абай. Әуезов жайлы да айтылмаған сыр, ашылмаған қыр қалды дейсіз бе. «Бәрін бізге дейінгілер айтып қойыпты, бізге айтатын не қалды?», – деп аһ ұрады бүгінгі сарапшылар. Сіздерге не қалғанын мен айтайын:
Біріншіден, Әуезов жайлы айтылған сол ұшан-теңіз сындардың өзіне сын керек. Қайсысы қаншалықты ақылға толымды, көңілге қонымды? Қай кезеңнің, қай қоғамның, қай ұрпақтың көзімен қарасаң да, қадірі кетпей, құны түспей қасқайып тұрғаны қайсы? Қоғамның сойылын соғып, ұркөппе ұранға үн қосып, «аттанға» айғай жамап, түлкі заманды тазы боп шалғаны қайсы?
Екіншіден, кеңестік кезең тақырыбына жазылған шығармаларының сипаты мен сыны.
Үшіншіден, Мұхаң шығармаларының көркемдік сипаты. Басқаны былай қойып, бір ғана «Абай жолының» көркемдік әдіс-тәсілдерінің өзі бір ғылыми еңбек болар еді. Осы бір туындының өлмес өміршеңдігінің сыры неде? Уақыт дейтін зымыстанның қары мен жаңбырына, аптабы мен аязына алдырмай, қасқара түсуінде не ғажап бар? Мұзарт шыңдай алыстаған сайын жарқырай түсетіні несі? Бір ғана жауап – ол Әуезов тілінің шексіз көркемдігінде. Ал көркемдігі неде? Ол сөздік қорының молдығында, тілінің байлығында, қанық бояуы, көнелігі, ежелгі тілдік қолданыстар мен тіркестерді мол білуінде. Бір-біріне жарығын да, көлеңкесін де түсіре білетін, бірінен – бал, бірінен – у тамшылаған сөздерді қақпақылша қағып, алмастай жарқылдата білуінде. Кез келген қарапайым құбылыстың өзінен құпия құдірет тудыра алатын ес көзінің, сезім сұлулығының, талғам түйсігінің поэтикалық қуатының молдығында. Және сол өзі түйсінген, сезінген құбылысты, әсерді сол қалпында мөлдіретіп суреттеп бере алатын тіл шұрайы мен шырайында. «Абай жолы» туралы жазылған дүниелер көп болғанымен, оның жеке стилі, әдіс-тәсілі, көркемдік өрнек-нақышы әлі түрен түспеген қалпында жатыр. Осыны ойлар уақыт жетті емес пе?! Әуезов әлемі – теңіз. Оның інжу-маржанын түгел сүзіп шығуға бірер адамның қуаты да, ғұмыры да жетпес. Дегенмен, өзімді өмірбақи таңданта табындырып, бірақ құпиясына жете алмаған кейбір айшық-иірімдері жөнінде сөз етсем деп едім.
І. Әуезовтегі мінез бен пішін сабақтастығы. Көркем шығармада кейіпкер сомдаудың үш қарапайым әдісі бар: олар мінез (характер), пішін (портрет), мүсін (скульптура). Көп қаламгер осыларды әшейін үрдіс, елдің бәрі жазып жатқан дүние деп, бір міндет үшін жаза салады. Ал Әуезовте осының өзі екі түрлі мақсатпен жасалады:
1) Әуезовтің пішіні мен мүсіні кейіпкердің мінез-құлқын ашып тұрады. Ол кейіпкерін жақсы-жаман демесе де, пішіні мен мүсініне қарап-ақ мінезін біле қоясың.
2) кейіпкерінің пішіні мен мүсіні оның әлеуметтік жағдайынан, ортасы мен тұрмысынан хабар беріп тұрады. Мысалы, Ақан болыс пішіні «Орта бойлы, дөңгелек денелі, қысқалау мұрынды, сұрғылт бетті, суық қарайтын, қисық біткен, кішілеу көзінде, түксиген қабағында» деп келеді. Оқи бастағаннан-ақ «қысқа, кішкене, қисық, түксиген» деген толып жатқан сүреңсіз эпитеттерден-ақ көңілің суып, ішіңді жиып ала қоясың. Таза туысты, таза қазақи текті жақсы білетін Әуезов, ер кейіпкерлерінің көбіне «көрнекті қырлы мұрын, көтеріңкі қырлы мұрын» беретін Әуезов бұл пақырға мұрын екеш мұрынның өзін жарытпай беріп тұрған жоқ па. Ешбір сыншы, ғалым «мынау жағымсыз кейіпкер» деп көрсетпей-ақ кез келген қарапайым оқырманның өзі-ақ осы «кішкенелерге» қарап-ақ, «әй, түбінде оңған адам емессің-ау» деген ойға оп-оңай келеді. Міне, шеберлік қайда! Ал осы әңгімедегі кемпір бейнесіне келейік. «Үлкен, жалпақ маңдайлы, қошқар тұмсықтау келген үлкен мұрынды» кемпірдің несі болса да молынан пішілген қияпатына қарап-ақ кесек мінездің, ірі қайрат-қимылдың, сабыр мен тәуекелдің адамы екенін біле қоясың. Сол секілді, «Кесек біткен, кең, дана, сұлу жүз» Ұлжанның бүкіл қасиетінен хабардар етіп тұрған жоқ па.
Қай жазушыны алмаңыз, портрет жасаудағы ең басты деталі көз ғой. Әуезов шеберханасындағы үйіліп жатқан көздің байлығына көз салыңыз. Жағымсыз кейіпкерлерге:
– Ақ көз, айран көз, ала көз, қарала көз, қызыл көз, шегір көз, ешкі көз, ит көз, бұқа көз, шұңет көз, томпақ көз, буалдыр көз, тұманды көз, мысық көз, жіпсік көз, бітік көз, қысық көз, қитар көз, тіміскі көз, ұры көз, ірің көз, жылан көз, ақи көз, зәрлі көз, т.б. десе, жағымды кейіпкерлер:
– Қара көз, қарақат көз, қаракер көз, сұрша көз, сұрғылт көз, қой көз, шаралы көз, тұңғиық көз, мөлдір көз, жаудыр көз, нәркес көз, нысаналы көз, көлеңкелі көз, көк көз, көкшіл көз, қыран көз, ителгі көз, шұғылалы көз, сәулелі көз, ойлы көз, отты көз, алмасы бар көз, нұрлы көз, ыстық көз, салқын көз, ажарлы көз, қаракөк көз, ұзынша көз, үлкен көз, шошақ көз деп береді. Әуезов кейіпкерінде осы көздердің бәрі бар. Ал Әуезовте ғана бар ерекше қолданыстағы көздер – шошақ көз, шүңет көз, томпақ көз, ұзынша көз, көлеңкелі көз. Әсіресе, шошақ көз. Бұрын-соңды кімнен естідіңіз? Ал Әуезовте бұл сұлу қыз Керімбаланың көзі және оған титтей оғаштығы жоқ әдемі сипат беріп тұр. Өйткені, оның мінезіне, іс-әрекетіне үйлесіп тұр. Осы шошақ көзді не Тоғжанға, не Зере мен Ұлжанға берсе, жарасар ма еді? Кәмшаттың қарақат көзі, Құнанбайдың әрі томпақ, әрі шүңет көзі, Жұманның боз көзі, Абайдың ұзынша біткен ақ-қарасы айқын көзі, Тоғжанның нұрлы қара көзі, Мағыштың сәулелі сұрғылт көзі, Базаралының ойшыл, отты көздері, Дәрменнің сәл қанталаған отты көздері, Мәкеннің ұяң қоңыр көзі, Дәмежанның жаудыр көзі, Әйгерімнің нысаналы көзі, Әзімбайдың зәрлі бітік көздері өз иелерін адаспай тауып тұрған жоқ па. Ал мұрын ше? Көп жазушының мән бермей атүсті қарап өте шығатын бір мүшесі – осы мұрын. Ал Әуезов мұрын, тұмсық, танау – осы үш сөздің реңктік өзгешелігін әбден біледі және орнымен қолданады. Мұрын сөзін әйел кейіпкерлерге, тұмсық еркек және қарт кейіпкерлерге, танау балаларға телінеді. Тағы да басқа қаламгерлер назар аудара қоймайтын, білсе де қажет деп таппайтын, тіпті қажеттігін білсе де қандай сипат беріп, қалай суреттеуді білмейтін мүшелері – саусақ, құлақ, бұғақ. Көп қаламгер әлі күнге «ақ саусақтан» аспай келеді. Және ол қыздікі. Ал Әуезовтің образды ойлау атмосферасының кеңдігін қараңыз:
– «Аппақ ұзын саусақтарын соза түсіп». (Мағыш саусағы). «Салалы келген аппақ сұлу саусақтарына дейін өзгеше бітімді, жақсы туысты (текті) білдіреді» (Базаралы саусағы). «Алшынбайдың салалы ақ саусақтары». «Ұлжан үлкен ақ саусақтарын аттың жалына салды». Осындағы бір ғана «ақ саусақ» сөзі жасы, жынысы, мінез – машығы, тұрмысы әр түрлі 4 адамға – қызға, еркекке, шалға, кемпірге беріліп тұр. Бірақ бәріне жарасымды. Мағышқа – сұлулық, нәзіктік, Базаралыға – тектілік, Алшынбайға – ақсүйектік, Ұлжанға – кеңдік, молдық сипат беріп тұр. «Бұғақ» сөзі көп қаламгерде сүйкімсіз сипат ретінде берілсе, Әуезовте ғана сұлулықтың бір белгісі. «Жұмсақ, жұмыр иегінің астында жұқа ғана бір толқындай боп нәзік бұғағы білінеді». Құлақ сөзі де сондай. Қай қаламгерді алсаңыз да, қалқан құлақтан аса алмай келеді ғой. Құлақты тіпті суреттеуге тұратын мүше деп есептемейді. Тек Нұрпейісовтің томай құлағы ғана ерекше есте қалды. Бірақ бәрі де сүйкімсіз сипаттар. Ал осы құлақты сұлу етіп суреттеген тағы Әуезов. «Өзі оңашада ғана көретін аса сұлу, сәл ғана қызғылт құлағы, ақ торғындай уыз етті тамағы». (Мағыш сипаты). «Ақ тамақтан» басқаны білмейтін біз тақырға уыз етті тамақты тарту еткен Әуезов біздің талғам, – сана, сұлулық сезімімізді байытып, орасан шаттық сыйлады емес пе.
«Бұл сәтте ауыр сырғамен созыла түскен соншалық, сұлу біткен құлағы да қызара түседі». (Салтанат сипаты).
ІІ. Портрет жасауда реңктік сын есімдерді пайдалану әдісі.
Бет ажарды, түс-шырайды білдіретін сипатқа ежелден ақ, қара, сары деген үш сын есім негіз екені белгілі. Қалған түстер осылардан туындайды. Әуезов шеберханасына көз салайық:
Біріншіден, баттиған қою бір түстің өзін қолдануы өте сирек. Әуезов шебер суретшідей екі-үш түсті араластырып жіберіп, аралық бір жұмсақ түс, бояу табады.
Екіншіден, қара және сары түстері Әуезовте өте сирек қолданылады, қолданыла қалса сүйкімсіз, жағымсыз сипатта. Ал қазіргі қазақ әдебиетін сары түс жаулап барады. Хас сұлудың түсі сары деп суреттеліп жүр. Сонан соң қайтсін енді, сұлулықтан дәмесі бар қазақ қызының бәрі шашы түгіл, қасын да сарыға бояп жатыр.
Үшіншіден, қызыл, көкшіл деген екі сын есімді түс етіп, түс болғанда да жағымды түс етіп, еркек әйелге бірдей қолданып отырған тағы да Әуезов.
Енді осы айтқандарымызды дәлелдеп көрейік. Бір ғана ақ сын есімін қалай құбылтып, қанша түс, ажар, реңк, шырай табады. Және сол түс өз иесінің мінез-құлқы мен тұрмысынан, тегінен хабар беріп тұрады. Мысалы, сұр бояуды алған Әуезов оған ғылт жұрнағын қосып, сусыз шөлдің түсіндей безірейген, сазарған сұрғылт деген түс алды. Бұл түс және Ақан болыс бейнесін қандай ашып тұр. Ал осы сұрға ақты қосып еді, «ақсұр» деген аралық жұмсақ түс шығып, «дөңгелек ақсұр жүз» Ғазизаға сай келе кетті. Енді қалай? Егер Ғазизаны аппақ, ақ десе, қазіргі бейшара жетімдігіне, жүдеу тұрмысына жараспас еді. Егер қара десе, ішкі жан дүниесіне ұяң да нәзік табиғатына қиянат болар еді. Сондай-ақ, ақ түстің өзін әйел затының бәріне қолдана бермейді. Мысалы, Тоғжан – «толықша келген, аппақ жүзді», Әйгерім – «ақ жүзіне жұқалаң қызылы жарасқан», Үмітей – «кең, сұлу жүзді, ақша маңдайлы», Ұлжан – «нұрлы біткен, ақшыл-қызғылт жүзді», Керімбала – «Қой көзді, аққызыл реңді», Ғазиза – ақсұр өңді. Сол секілді, қызыл сын есімін де бар кейіпкерге бірдей қолдана береді. Алшынбай – «толық денелі, қызыл жүзді. Майбасар – зор денелі, қызыл күрең жүзді, Нұрғаным – мөлдіреген қызыл жүзді, Әзімбай – қызыл қара. Бошан қыздары – дымырақ қызыл». Ал сары түстің аралық түрін – ақ сары, сарғыш, қызғылт сары деп қолданса да, сары түсті Әуезов өте ұнатпаған. «Түнде байқамаған екен, қызғылт сары деп ойлаған Жәмила жалқын сары боп шықты» (Оқыған азамат). Оқыған азаматтың қызды ұнатпай қалуының басты себебі осы жалқын сары түсі. Енді Мұхаңнан басқа ешкімде жоқ мына сын есімдерге келейік. Көкшіл, алкүрең, алқаракөк, қызыл ат. «Ау, о заманда, бұ заман, көкшіл адам болушы ма еді?», – дерсіз. Болғанда қандай! Адам түсінің ішкі толғаныстан мың құбылған сәтінде көкшіл бояу да керек екен. «Қызыл шырайлы жүзі көкшілденіп», «Ұлжанның нұрлы біткен ақшыл-қызғылт жүзі ішін тоңазытқан сезімнен көкшіл тартты». Алкүрең бетеге дейді Мұхаң. Бетеге – осы қазір қарасаңыз да қою-жасыл (темно зелёный) шөп. Ал – розовый, күрең – бордовый. Ендеше неге жасыл шөпті алкүрең дейді? Алқаракөк – үш сын есімнен бірігіп, тағы да қою жасыл түсті білдіреді. Темір не асфальт түстес жылқыны қызыл ат дейді. (Қабдеш Жұмаділов темір қара көк дейді). Осы сөздердің сыры мен сұлулығы неде? Сүйсініп те, күрсініп те, түсініп те оқимын. Тек жеткізіп айта алмай келем. Айта алмаспын да…
ІІІ. Әуезов қолданысындағы эмоциялық – реңктік түстер. Әуезовтің неше рет қайталап оқысаң да, таңдандырудан танбайтын, тереңіне бойлатпайтын бір құпиясы осында жатыр. Әуезовтің портреттері «Ай қабақ, алтын кірпік, қызыл ерін» немесе «Алтын иек сарала қыз» емес. Алуан бояумен қатырып салып қойған жансыз сурет емес. Ол кейіпкердің ішкі психологиялық жан толғанысынан, құбылысынан, ыстық сезім әсерінен нұрланып, құбылып, өзгеріп, тоңази діріл қағып, Лермонтовша айтсақ, «Болаттай жалын көрген дірілдеген» сәті. Осы құбылған өткінші сәулелерді суретші де сала алмас еді. Мұндай эмоциялық реңкті, жалт еткен сәулені тек құдіретті қаламгер ғана көре алады және ұстап қалады, айнытпай суреттеп бере алады. Мұхаң – сол құдіреттің өзі.
– «Тоғжан жүзіндегі сәтте келіп, лезде қайтып тұратын жұқалаң қызғылт арай», Ұлжан жүзіндегі «ішкі сезімнің әсерінен тоңазыта діріл қақтырған көкшіл рең», Әйгерім еріндеріндегі «Балалық, кінәсіздік лебіндей ыстық әсер демі», «көз астына ұялаған көлеңке», «Абайдың мұрын мен бетінде жылтырап білінген майда, жұмсақ нұр». «Абайдың ажары таза көздері әрі көрікті, әрі ыстық тиеді», т.б.
ІV. Мінез бен мүсін сабақтастығы.
Мінез бен пішінді сабақтастыру, яғни пішін арқылы мінезді ашу әркімде-ақ болсын. Ал мүсін (дене тұлға) арқылы мінезді ашу ше? Дене тұлғасын суреттеуде кездесетін жуан дене, жіңішке дене, сұңғақ дене, зор дене, балуан дене, тарамыс дене, арық дене, өңкиген дене, шүйкиген дене, тарбиған дене, ірі дене, алқам-салқам дене дегендерге селт етпесек те, атпал, ашаң, ашамай, өндір, балғын, мол дене, дөңгелек дене дегендерді екінің бірі қолдана ала ма? Тіпті, бас емес, көз емес, адамның денесін қалай дөңгелек (шеңбер) деуге болады? Болмаса мынау не?
– Бұл жігіт отыздар шамасында, дөңгелек денелі, орта бойлы (Ақан болыс)
– Сыздықтың айтуынша, Лосовскаяның адамның көзін тартып, көңілін аударатын жері – дөңгелек, толықша денесі.
– Дөңгелек денесін шапшаң қозғап. (Бақтығұл).
– Толық, дөңгелек денелі, қызыл жүз, ақ сақалды Алшынбай… Бір ғана дөңгелек сөзі 4 үзіндіде төрт түрлі қызмет атқарып тұр. Алшынбайға – толықтық, тоқтық, Ақанға –арамза мығырлық, Лосовскаяға – сымбаттылық, Бақтығұлға – шапшаңдық, серпімділік сипат беретіні қалай? Тегінде Әуезовте биік, сұңғақ, аңсағай, өндір, балғын сөздері қаталдық, билік, үстемдік пен қайрат-жігерді, ал мол, кең, толық сөздері кесек ойлы кемеңгерліктің, ақыл мен сабырдың, ал «кішкене, қысық, қисық» сөздері қулық пен арам пиғылдың сипаты. Өдек – ашаң денелі, Қатша – ашамай денелі, Алшынбай – мол денелі, Базаралы – балуан денелі, Оралбай – балғын денелі. Неге осы екі әйелге де ашаң сөзін ала салмасқа? Ауру әрі жүдеу Өдекке ашаң қалай қонып тұрса, кедейлік пен зорлық-зомбылықтың қорлығын көрген Қатшаға арса-арса ашамай денеден артық дәл сипат бар ма? Сондай-ақ, сатқақ ұрғандай, өл де маған, шанда бір, мазатсу, киракезік, уаз кешу – сөздерін де басқадан көрмедім. Бұл өңірлік диалект пе, әлде этноним сөздер ме, оны ажырату – тіл мамандарының еншісі.
Әуезов – тереңі бойлатпас теңіз. Әуезов – биігі асу бермес асқар. Ол зерттеліп болған жоқ. Керісінше, Әуезовтанудың жаңа кезеңі енді басталмақ керек. Ендігі сыншылар мен ғалымдар «Мынау – жағымды кейіпкер, оның жағымды екенін мына іс-әрекетінен білеміз» деп, оқырманға кітаптың мазмұнын тағы бір қайталап беретін ежелгі сартап болған сары ізден шығу керек. Әуезов әлемінің тылсым сұлулығы мен қаламгерлік қуатының кодын табу керек.
Әмина Құрманғалиқызы,
сыншы.