Манат қызбен айтысатын Молда Мұса Байзақовты білген ел Молда Мұса Жұманазарұлын білмейді. Өшкен жанды, өлген тірілді. Молда Мұса кітабын шығардым. Мырзашөл өлкесінде атақты Ұзын Ата кесенесінің ата-бабаларынан бастап шырақшысы болған ақын туралы естіп жүргенмін. Енді арманда кеткен тағы бір ақынын қазағым біле жүрсін деп Мұса Жұманазарұлының ата-тегін, өмірбаянын баяндайын.

Белгілі ақын Мұса Жұма­-
на­зар­­ұлы 1894 жылы Оңтүстік Қа­зақ­стан облысы, Шардара ау­данындағы Ұзын Ата ауылында шырақшының отбасында дү­ниеге келген. Ақынды ел арасында Молда Мұса деп те атайды. Ол Қоңырат тайпасы Көк ұлына қарасты Қаракөсе руының Тоғай дейтін атасынан.
Әкесі – Жұманазар Шерімбет­ұлы үш атасынан бері Ұзын Ата әулиеде шырақшылық жасаған, ескіше сауатты, орта шаруа кісі бол­ған. 1926 жылы 63 жасында Ұзын Атада дүние салып, сонда жерленген.
Анасы – Барлыбайқызы Қым­қап Құлшығаш руының Жайсаң дейтін атасынан. Орта бойлы, ажарлы кісі болған. 1949 жылы қа­зан айында, бір жұмадай нау­қас­танып 80 жасында дүние салып, Асық Ата зиратына жерленген.
Мұса ақын төрт рет некелі бол­ған кісі. Бірінші әйелі Жүзім­мен көп отаспаса керек. Екінші рет елуінші жылдардың аяғына дейін отасқан Ұғыл Қырғыздың қызы еді, нәмеңгерлікпен үйле­ніп, одан көптеген ұл, қыздар көреді. Гүлстан, Пәшарат, Фазилат дейтін қыздары, Әбіл, Халиулла, Инаятулла дейтін ұлдары болған. Халиулла, Инаятулла, Фазилат бала кезінде, Гүлстан кейінірек, тұрмысқа шыққан соң, соғыстың алдында дүние сал­ды.
Әбіл (1924 жылы туылған) 1942 жылы жазда әскер қатарына шақырылып, 1944 жылы қаңтарда майданда, фашист басқын­шы­ларының оғынан шейіт болды.
Пәшарат 1944 жылы Әбдіәшім деген жігітке тұрмысқа шығып, 1951 жылы балалы-шағалы бол­ған шағында, көп ауырмай кенет­тен қайтыс болды. Олардан Қыз­бол­ған дейтін бір қыз қалған еді.
Мұса ақын ертеректе (1918 жы­лы) әкесінің інісі Жақып дей­тін кісінің әйелі Жадыраға нә­мең­герлікпен үйленіп, одан Рияз дейтін ұл көреді.
Осы Рияз туралы ел арасында жақсы әңгіме естіп едім. Рияз Мұ­саұлы Жақыпов 1921 жылы туыл­ған, ірі денелі, қараторы, қыр мұрынды, ат жақты, жанып тұрған сұлу жігіт екен. Аса дарынды домбырашы болған көрінеді.
Мұса ақынның інісі Қияс айтты деген мынандай әңгіме бар. 1939 жылы жазда Шардара­дағы орталық дүкеннің жанында, түсте көлеңкелеп отырған көпшіліктің арасында ойламаған жерден домбыра тартысы басталып кетеді. Құмның күйшілері домбыраны бірінен соң бірі алып Шолақтың, Ақбаланың, Әлше­кейдің сазды күйлерін майын тамыза тартып лезде-ақ көпшілік жиналып қалады.
Домбыра кезекпен тартылып, күй сайысының соңына таман Рияздың қолына тигенде аздап құлағын түзеп, халық күйлері «Шал­қыма», «Айжанқызды» бір қайырып тастап, Тәттімбеттің «Сылқылдағын», «Саржайлауын» орындағанда, «мынауың Әбікен Хасеновтың дәл өзі ғой» деп жұрт шу ете қалады. Ұлы күйші, Қазақстанның халық әртісі, композитор Ә. Хасеновтың (С.Сейфуллиннің досы) күй та­бақ­тары шығып, ел арасына кең тараған кезі екен сол кез. Қызын­ған жұрт, қоярда-қоймай, қолқа­лап Риязға тағы да бірнеше күй­лер тартқызады. Әуелі Қа­зан­­қап­тың «Көкілін», «Қара төстік», соңынан Дәулеткерейдің «Жігерін» жүйе-жүйесімен тамылжыта орындаған да жыла­маған пенде қалмайды. Әсіресе, қамзолының шалғайы жыртық, шоқша сақалды біреу егіліп ұзақ жылайды. Ол – Мұса ақын еді…
Күй сайыс Риязға деген көп­шіліктің ыстық ықыласымен, жы­лап, сықтап, бата беруімен аяқталады.
Рияз соғыстың алдында ауданда клуб меңгерушісі болып істеген. 1940 жылы жазда Шымкент қаласында өткен жас өнер­паз­дардың республикалық бай­қауында бірінші орын алып, комсомол сыйлығының иегері атанған. Ол майданға 1941 жыл­дың желтоқсанында аттанды. 1943 жылы аяғынан жараланып, ұзақ уақыт Пермь қаласында емделіп, қайтадан соғысқа кетті.
Ең соңғы, 1945 жылғы 10 сәуірде жазған хатында: «Танкі­мен Берлинге, соңғы шайқасқа аттанып барамыз» дегеннен кейін хабар болмады.
Рияздың анасы Жадыра
Ш.Айтматовтың «Ана – Жер – Ана» пов­есіндегі Толғанай сияқ­ты баласын күте-күте, 1969 жылы қыста, сексеннен асқан шағында, мәң­гілікке көз жұмды.
Мұса ақынның қанындағы өнерпаздық қасиет әкесінің інісі Әлмен ақын Шерімбетұлынан ауысады. Ол негізінен XIX ға­сырда өмір сүрген, алашқа аты мәлім төкпе ақын. «Мұңлы Се­йіл» дастанын Мұса ақын сол кісімен бірге жазған. Ол Ақболат руынан шыққан атақты Өсер ақынмен бауыздау құда еді. Мұса жас кезінде немере ағасы Әлмен ақынға еріп ел аралайды, жұрт таниды, жыр айтады.
Мұса ақын Майлықожа, Құлын­шақ сияқты төкпе ақын. Суырыпсалып та айтқан. Солар сияқты халық поэзиясының ірі өкілі. Ал халық поэзиясы – жазба поэзияның ірге тасы. Сондық­тан да бұрынғы ақындарды қазіргі оқыған, тоқыған ақын­дармен салыстырып, олардан төмен қоюдың реті жоқ.
Мұсекең белгілі ақын Иса­бекқожа Майлықожаұлымен достық, шығармашылық қаты­наста болған. Ол туралы Иса­бек­қожа «Ұзын Атаға зиярат» дейтін 1931 жылғы жазылған өлеңінде айтады.
Мұса ақын өлеңдерінің ба­ғыты, сипаты терме, толғау, дас­тандар түрінде жазылған. Оның шығармаларының негізгі тақы­рыбы – елдің мұңы, зары. Шығар­ма­шылық кезеңі – елге ақтабан шұбырындыдан да ауыр қасірет алып келген кешегі Қазан төң­ке­рісінің алдындағы заман, қызыл империя жүзеге асырған елді езу, байды тәркілеу, күштеп ұжымдас­тыру, ашаршылық, сталиндік реп­рессия, елді бұ­рынғы-соңды көрмеген қасі­ретке ұшыратқан сұрапыл ұлы Отан соғысы болып келді.
Өз басы да қасірет-қайғыны көп тартқан.
Мұса Жұманазарұлы дарынды ақын болғанмен, өмірін тар­шылықта өткізді. Жазда киіз үй­де, қыста екі бөлмелі жер үйде тұратын.
Ол 1920 жылдардың аяғына дейін Ұзын Атада, әке-шешесімен бірге тұрып, ұжымдастыру кезін­де Керуенкеге (қазіргі Мырзакент) көшіп келіп «Қызыл таң» колхозына мүше болады. Соғыс кезінде, Сыр бойында, Асық Ата­ның тоғайында Көлшығанақ, Талшығанақ дейтін жерде тұ­рады.
Елге, бұрынғы Қызылқұм ау­даны­ның Куйбышев колхозына 1944 жылы күзде арбамен көшіп келді. Мұса ақын денсаулығы мықты, сабырлы, жақсылықты да, жамандықты да теңдей көре­тін шынайы мұсылман кісі еді.
Ақын сталиндік тоталитар­лық жүйенің тауқыметін мей­лін­ше тартты. Туған ағасы молда Ахмет Жұманазарұлы «Халық жауы» деген жаламен 1937 жылы тамызда, 45 жасында Шымкент қаласына жақын жердегі Қайтпас селосының маңында атылды. Кіші інісі Шәкір Жұманазарұлы сол дүрбелеңде, үштіктің ше­ші­мімен нақақтан 10 жылға сотталып, содан қайтып оралмады.
Өзіне КГБ «салпаңқұлақ­тары» астыртын революцияға қарсы «панисламдық» ұйымның мүшесі деген жала жауып, ондай ұйым болмаса да 20 жылдай соңы­на қолдарына шырақ алып түсіп аңдуда болды. Ақын өмірі­нің соңғы 4-5 жылында бұрынғы Киров ауданындағы Түркебай ауылында туған-туыс­қанда­ры­ның арасында тұрды. Шығар­машылықпен айналыс­ты.
1958 жылы жұбайы кенеттен дү­­ние салып, қарақан басы қал­ды.
Өзінің жақын інісі әрі шә­кірті, Жетісай ауданында тұрған ақын Қайыпназар Әйтпеновтың көмегімен 1959 жылы Ақбибі деген әйелге үйленіп, онымен үш жылдан аса тату-тәтті өмір кеш­ті.
Алайда, шеккен қасірет, бауырларының, екі ұлының, тұр­мыс­тағы қыздарының, ең соңын­да сүйікті жарының қазасы, қуғын-сүргін, ауыр тұрмыс ол кісінің темірдей денсаулығына сызат түсірді. Қылтамақ дейтін сұмдық дертпен екі айдай нау­қас­танып, 1962 жылы ақпан айында ақын Мұса Жұманазарұлы 68 жасында дүниеден өтті. Мәйіті Шардара қаласының шетіндегі Мүлкіл Ата зиратына жерленді.
Көп ұзамай Ақбибі дүниеден озды. «Жақсы жұрағатсыз» дегендей, ақынның қызынан қал­ған немересі Қызболған да жал­ған дүниеден жас кетті.
Жаңа бір сөзімізде шынайы мұсылман, діндар кісі дедік. Шы­нында да ақын көп оқыған, құшхат, молда кісі. Атақты Зәуір­бек молда Мамытұлы оны тақсыр дейтін. Зәуекеңнің ұсынысымен Молда Мұса Қырық парызды өлең ғып шығарған. Ол кісінің өлеңдерін жазып шығарғанмен, жаттап алған соң қол жазбаларын көп сақтамайтын әдеті бар екен.
Өзінің, А.Байтұрсынов,
М.Ду­латов, Е.Құттыбайұлы (Әсел­­хан Қалыбекованың атасы) сияқ­ты ақындардың өлеңін жатқа айтып, тыңдаушыны қайран қал­дыратын. Кім білсін, бәлкім, тыр­нақ астынан кір іздейтін КГБ-ның тыңшылары тіміскілеп, бір нәрсеге шатып жүре ме деп қорыққан ба, шы­ғармаларын жақын адамдарының өздеріне де сирек беретін. Өмі­рінің соңында, өзінің осы «сараң­дығына», шығармаларын жазып қалдыр­ма­ғанына, біреуге көшір­месін бер­мегеніне қатты өкініпті, жарықтық.
Енді ақын қолжазбалары қалай табылғанын айтайық.
Жанашыры болған Қайып­назар Әйтпенов арқылы (жарат­қан Қайекеңнің о дүниесін бер­сін) Мұсекеңнің екі дастаны мен бірқатар толғау, термелерінің 200 беттен аса қолжазбасы сақталып жетті. «Қызәйнек», «О дүниеден хат», «Қайыпназарға», «Қоштасу» дейтін толғауларын көзінің тірісінде ақынның өз аузынан ағасы Ахметтің баласы Әди жазып алған. «Жүрген аяққа ілінер жөргем деген», «Дүрбелең», «Ескі тарихтан» дейтін термелерді де Әди ақсақал жатқа білуші еді. «Қырық парыздың» мәтіні ақын­мен құрметтескен туысы
М. Жола­новтың архивінен табылды. Бірқатар шығармалары ел аузынан жиналып алынды.
«Мұңлы Сейіл», «Шамырша» дастандары негізінен аяқталған шығармалар болғанмен, бізге толық жетпеді. Сондықтан барын кітапқа шығардық. Дастандар жалпы «Жаңнама», «Хисасул-әнбия» сияқты діни кітаптардан алынып, поэзия тілімен жырлан­ған. Ақынның дастан сияқты күрделі жанрға қол ұруы оның шығармашылық мүмкіншілік­тері­нің зор екендігін көрсетсе керек.
Зәуірбек молда сияқты бір кісілердің айтуы себеп болып жазылған өлеңдері де бар. Мысалы, «О дүниеден жазылған хат» термесі айтылып жүр.
Толғаудың (1949 ж.) жазылу себебі мынандай: бұрынғы Қы­зылқұм ауданының Көксу сов­хозында, араларынан қыл өт­пей­тін Махамбет, Төлеш дейтін достар тұрыпты. Күндердің кү­нінде қатты науқастанған Төлеш Шымкент қаласының ауруханасына түсіп, сонда қазаға ұшыра­ды. Ма­хамбет досының көңілін сұ­рап ауруханаға да бармаған екен. Жаназасына да келмейді. Бұған әйелі, көңіл айта барған Мұса ақынға: «Қайнаға, Махамбет досымыз, жүгермек, ат ізін салмай кетті, осы жөнінде бірдеңе жаз­саңызшы» деп өтініш айтады. Көп ұзамай, жоғарыдағы атпен ақынның өлеңі шығады. Бұл кісілер пәниден әлдеқашан өтіп кетті. Бірақ осы өлең ел аузында қалып қойды.
«Жүргембайға» дейтін өлең сол кездегі Ильич ауданының ақыны Жүргембай Ешмұхам­бетовке арналған. 1954 жылы Шым­­кент қаласында өткен облыс­тық ақындар айтысына Мұ­са ақын бара алмай қалыпты. Айтыста болған Жүрекең, «Мұса ақын менімен айтысуға қаймы­ғып келмеді-ау» деп қапты. Бұл өлеңнің жазылуына сол сөз себеп болса керек. «Ұзын Ата» дастаны да ақынның өз өмірінің қиын­шы­лықтарын, діннің қадірсіз бол­ған заманын суреттейді.
Ақынның әдеби мұрасын то­лық қамтыдық деп айта алмаймыз. Тәңірі қуат берсе, оны әлі де жинамақпыз. Тағы да 2 дастан, біраз термелері, қолжазбалары­ның дерегі марқұм әнші-ақын Құтбай Дүрқожаұлының архи­вінен шығып тұр.
Дегенмен, әзірше, барға қана­ғат деп, ақынның жинағын жыр-сүйер қауымның назарына ұсына алдық. Ұрда-жық заманның ақын санасына тигізген әсерінен өлеңдерінде мазмұндық, пікірлік қайшылықтар кездесіп те қа­ла­ды. Ақын қолжазбаларын араб таңбасынан қазіргі таңбаға тү­сі­ріп, жинақты жүйелеп, көшіріп редакциялап баспаға әзірлеген Шәди Ахметке, баспадан кітап етіп шығаруға демеугер болған Кен­жебек Бөриевке, ақын өмір­тари­хын саралап, жүйелеп айтып берген аса құрметті ақсақалымыз Әди Ахметұлына шын жүректен алғыс айтамыз!

Мылтықбай Ерімбетов,
Жазушылар одағының мүшесі, баспагер.
Мақтаарал ауданы, Оңтүстік Қазақстан облысы.