Күнделікті күйбең тірліктің жетегінде жүріп, өзіңмен етене жақын, талай жан сырыңды ашқан азаматтық туралы сөз айтқың келгенде, әжептәуір қиналатының шындық. Міне, иірімі күшті жылдам өтіп жатқан өмір ағынынан шеткері шығып, ақын Мағжанның «Ой түбінде жатқан сөз, шер толқытса шығады» дегеніндей, өнерпаз тұлға Мұхтар Жамашұлы Өтеуов жайында бірер сөз айтуымның реті келіп тұрған сияқты.

Өткен ғасырдың 70-ші жылдары сол кездегі астанамыз Алматыға білім алуға құштар ауыл жастарының бұрын-соңды болмаған қалың легі ағылып келіп жатты. Олардың қолдарында ұстаған кіш­кене чемодандары, жүректерінде шексіз арман ғана бар еді. Ақбас Алатау­дың бөктеріндегі Алматы шаһарына ой түзеу, бой түзеу үшін ғана қалықтап ке­ліп қонатын құс қанаттылар еді ғой бұлар.
Құрманғазы атындағы Алматы Кон­сер­ваториясының композиторлық бөлі­мі­нің екінші курс студентімін. Барлық пәндер жаппай орыс тілінде жүргізіледі. Тіпті, белгілі ғалым Борис Ерзакович дә­ріс оқитын қазақ музыкасының да тағ­дыры осындай. Артынан білдім, тіпті дәстүрлі әндеріміз бен күйлеріміз та­қы­ры­бында қорғалатын кандидаттық дис­сертациялардың да жағдайы осындай екен. Еліміздің шалғай ауылынан келген маған студент әріптестеріммен қа­зақша сөйлесу үлкен арманға айналды. Асқар Алатаудың ұшар басына қарап, әлемдік классиканы тыңдап отырып, ауылды, өзіңнің ана тіліңде шүйір­ке­лесуді аңсайсың…
Осындай бір көңілімнің жадау-жүдеу кезінде, кеш бойы аудиторияда дайын­дық­та болып, қатты шаршап, түнгі сағат ондар кезінде консерваториядан шығып келе жатып, үшінші қабаттағы ұрмалы аспаптар бөлмесінің терезесінен Садық Кәрімбаевтың «Мен көрдім» әнін орын­даған ксилофонның үнін естідім. Бұрын Бибігүл Төлегенованың орындауындағы құлаққа әбден сіңген әуен өзінің мүлтік­сіз техникалық иірімдерде орындалғаны соншалық, осы қазір ксилофоншыны өз көзіммен көргім келді. Таныса келе, бұл өнерпаздың мен сияқты ауылдан келгені, сөз саптауында шұрайлы қазақ тілінің лебі есіп тұрған, ұрмалы аспаптар кафедрасының бірінші курс студенті екен. Бір ерекшелігіміз – ол мен сияқты сонау Сарыарқаның солтүстік өңірінен емес, Алматыға қатарласа қонған Сүйін­бай мен Жамбыл бабаларымыздың ме­кенінен келген екен. Міне, содан бері 45 жыл өтіпті. Осы жылдарда мен бірде алыстан, бірде жақыннан Мұхтар Жамашұлының өсіп-өну, марқайып­толысу кездерінің куәгері болып келе­мін. Бір байқағаным, ол еш уақытта, еш­бір жағдайда жоғары жаққа жалтақ­тап, төменгі жаққа шалқақтап көрген ем­ес, сол қарапайым да қайырымды кейпінде, ешқашан адами-азаматтық ұстамынан айныған қалпын өзгерткен емес.
Мұхтар ұзын-саны 23 жыл Қазақтың Жамбыл атындағы мемлекеттік филар­мо­ния­сының Бас директоры қызметінде болды. Бұл аз ба, көп пе?! Ол 1935 жылы құрылған қазақтың симфониялық, камералық, көп дауысты хорлық, үрле­мелі аспаптық, фольлорлық-этногра-фия­лық, квартеттік, квинтеттік музыка салаларының басын біріктіріп орындайтын. Үлкен шаңырақ. Құрамында 500-ден астам адам қызмет жасайтын, ішкі шығармашылық дүниесі бір-біріне ұқсамайтын аса күрделі өнер ордасы. М.Өтеуовтің осындай өнер ұжымын ұзақ жыл басқару бақытына ие болуы таза талант иесі екенінің айғағы.
«Бұлақтың таза болмағы – сағасынан» демекші, халқының текті де тұл­ға­лы ­пер­зенті, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, «Құрмет» орденінің иегері, профессор, еліміздің кәсіби музыка өнерінің дамуына өзін үлесін барынша қосып жұмсап келе жатқанМұхтар Өтеуов­тің өмір жолына бір сәт үңіл­геніміз жөн болар.
Оның кіндік қаны тамған жер – ас­қар Алатау бөктеріндегі Жаратқан Ием­нің ықлас-ырзығы дарыған, Жер-Ана­ның бар сұлулығын бойына тоғытқан Үңгір­тас ауылы. Суық төбе, Қара Қастек, Қай­назар, Прудки, Самсы, Жамбыл музейі, Шірікбай, Ақтайлақ жайлау­лары қасиетті Алатау алақанында орна­лас­қан қыздың жиған жүгіндей бұл елді мекендер – Мұхтар­дың кіші отаны.
Әкесі Жамаш Ал­матының зоове­тери­­нарлық институтын біті­ріп, туған ауылында өмірінің соңына дейін (небәрі 46 жыл жа­саған) берекетті қыз­мет атқарды.Анасы – Жамалхан болса (бүгін ол 84 жаста), он бір баланы дүниеге әкелген ардақты ана. Міне, Алматы – Ташкент тас жолының бойында орналасқан, пейілі мен мейірі соншама кең жә­не өнерді қатты қас­терлейтін жас жұ­байлар отауынан құтты қо­нақ­тар қа­та­ры әсте то­лас­­таған емес. Қыр­ғыз бен өз­бек ағайын­дарға бара жатқан, әсіресе артистер мен жазу­шы­лар, Жамаш-Жамалхан шаң­­ы­­ра­­ғына ат басын бұ­рып, тізе бүк­пей кете алмайтын. Міне, осындай бере­кет­ті де ұлағат­ты күн­дердің бірінде Ташкентте өтетін ха­лықаралық тұ­ғыр­дағы жазушылар форумына бара жатқан Мұхтар Омар­ханұлы Әуезов Жамаш үйіне тоқ­тап, оның құтты қо­нағы болады. Бө­пелі болуға айы-күні жақын Жамалхан шешеміздің тік тұра қызмет жа­са­ғанын көріп, оған қатты риза бол­ған ұлы жазушы өзінің ақ батасын береді… Міне, бір аптадан кейін дүниеге келген тұңғы­шына әкесінің Мұхтар деп ат қоюының сыры осында екен.
Баласы есейе келе айналасындағы болып жатқан құбылыстар оның даусынан бірден көрініс тауып жатқаны, әсі­ресе радиодан, кинодан естіген музыка­лық шығармаларды, айтылған, оқылған әңгімелерді, ертегілер мен өлеңдерді бұл­жыт­пай іле-шала қайталауы, әкесі Жа­маштың сәби баласының болаша­ғына деген үміт-арманын асқақтата түсті. Мұх­тардың нағыз кәсіби музыкант болу­ға итермелеген алғашқы қайнар – осылар еді.
Бірінші сыныпты жақсы бітірген оған әкесі екі қатарлы гармошка алып берді. Естіген әндері мен күйлерді ырғағы мен мәнеріне келтіре ауылдың ойын-тойларында құйқылжыта орындап, «сырнайшы бала» атанды. Білімдар, көзі мен көкірегі ашық, қазақтың көптеген шығармашылық зиялыларымен жақсы таныс ардақты әке баласының ендігі жерде музыкаға кәсіби түрде берілуі керектігін түсініп, жақында Ал­матыда таяуда ашылған Ахмет Жұбанов атын­дағы ауылдың дарынды балалары оқи­тын орта музыка мектеп-интернатына же­тектеп әкелді. Бұл оқу орнының сол кездегі директоры, ұлттық оқу-ағарту ісінің ардақтысы Түркістан Мақсұтұлы Өзбеков баланың му­зы­калық табиғи қа­білетін, яғни есту, жадында сақтау сезім­талдығын мұқият тек­серіп, аса қа­на­­ғат­тан­ғандық бай­қатты. Әкесі Жамаштың сүйікті музы­калық аспабы ксилофон бол­ған­дықтан, осы маман­дықты ұна­татындығын айтты. Тау баласы Мұхтар сылдырлаған бұлағын, сыб­дыр қаққан құрағын, Әбілхан Қастеевтің салған ғажайып суретіндей сүйікті аулынан қанат қағып мегаполис­ке барып оқуға іштей бар табиғаты қарсы болды. Мүмкін, оны мұндай сезімде ұс­та­ған «Найзасының ұшына жау мінгіз­ген» батыр бабалардың рухы, әлде сәби шағынан Жамалхан анасының ақ сүтімен ұлының бойына дарытқан Сүйінбай бабаның жатқа айтатын мына киелі жыр жолдары болар:
«Бөрілі байрақ астында,
Бөгеліп көрген жан емен.
Бөрідей жортып кеткенде,
Бөлініп қалған жан емен.
Бөрілі найза ұстаса,
Түйремей кеткен жан емен.
Бөрілі байрақ құласа,
Күйремей кеткен жан емен.
Жау тисе жапан далада,
Бөрілі найза атамыз –
Қарасайлап шабамыз,
Қызыл қанға батамыз.
Ту түсіріп, жау алған,
Қазбек, Қастек атамыз.
Бөрілі байрақ көтерсе,
Жоқты жонып табамыз.
Бөрілі байрақ астында,
Ту түсіріп, жау алған,
Шапырашты батыр бабамыз.
Бөрі басы – ұраным,
Бөрілі менің байрағым,
Бөрілі байрақ көтерсе,
Қозып кетер қайдағым!
Мұхтардың Алматы қаласында қа­лып, ендігі жерде оқуын осында жалғас­ты­руына, әрине, әке шешімі бірден-бір әсер етті.
Міне, 1967 жылы І-Республикалық жас аспапшы орындаушылардың конкурсында 15 жасар балаң Мұхтар Гран-при сыйлығының иегері атанды. Осы жылы Қазақстанның Мәскеу қаласында өткен Мәдениет пен өнер апталығында Кремльдің Үлкен концерттік залы сахнасында республика өнер шеберлерінің концертінде асқан шеберлігімен көзге түсіп, үлкен қошеметке бөленді! Иә, дарынды бозбаланың үлкен өнер жолын­дағы жақын болашағы айқындалды: ол мектепті бітірген соң, құдай қаласа, Мәскеу қаласындағы П.И. Чайковский атындағы мемлекеттік консерваториясында оқитын болады!
Мұхтар мектеп бітірер 1971 жылы өміріндегі ең ауыр да қайғылы жағдайға душар болды: небәрі 45 жасында сүйікті әкесі Жамаш кенеттен дүниеден озды. Ендігі жерде тұрмыс ауыртпалығы бала­ла­рының үлкені, буыны қатпаған шаңы­рақ иесі Мұхтардың иығына түсті. Осы­ның алдында Қазақстан Білім ми­­­нис­­тр­­лігі оқуын жалғастыруға Мәс­кеу қаласындағы П.И.Чайковский атындағы мемле­кет­­тік консерваторияға жолдама берген болатын. Ендігі жерде жұмысқа тұрып, ақша тауып, көп балалы үлкен отбасыны асырау міндеті мойнына артылды. Қаршада­йы­нан қиын­дық­қа шынығып өскен, шымыр да ширақ Тау баласы Мұхтар Құр­ман­ғазы атындағы Алматы Ұлттық консер­ва­ториясының алғашқы курсынан еңбекке араласты. Абай атындағы академиялық Опера және балет теат­ры­ның симфония­лық оркес­тріндегі ең жас музыканты болып еңбек етті.
Өткен ғасырдың 70-ші жылдарының басында Жамбыл атындағы мемлекеттік фи­лар­мониясы академиялық сим­фония­лық оркестрінің бас дирижері және көркемдік жетекшілігіне Н.А.Римский-Корсаков атындағы Ленинград қаласы­ның түлегі, талантты дирижер, композитор Тимур Кәрімұлы Мыңбаев ша­­қырылып, тағайындалды. Сол тұлға­ның еңселі еңбегінің арқасын­да отандық көрермен әлемдік музыканың ең үздік де­ген жауһар туындылармен танысты. Әсіресе, Тимур Кәрімұлының қазақ композиторларының симфо­ния­лық, кантаталық-ораториялық саласын­дағы жаңа туындыларын алғашқы жанры. Міне, осындай жүйелі де нәти­желі жұ­мыстың және дұрыс репертуар­лық сая­саттың арқасында мемлекеттік филар­монияның симфониялық оркестрі бұ­рын-соңды болмаған көркемдік биі­гіне көтеріліп,Кеңестер Одағының музыка жанкүйерлері қазақ композитор­ла­рының көптеген шығармаларымен етене жақын танысты. Тимур Мыңбаев сынды бірбеткей басшы, жақсыны – жақсы, жаманды – жаман деп шындық­ты бетке тура айтатын адам болғандық­тан, оның басшылықтағы біраз адам­дарға жақпағаны да – шындық.
Міне, осынадай тұлғалы музыкант 1977 жылы Мұхтарды Қазақ Мемлекеттік филармониясы симфониялық оркестрі­нің ұрмалы аспаптар тобының концерт­мейстерлік қызметіне шақырып, жақын­­да ғана семья құрған оған жаңа пәтер бергізді. Оның осы өнер ұжымына кел­гелі ұрмалық аспаптар молынан және әсерлі қолданылатын Тілес Қажы­ға­лиев­­тің, Игорь Стравинскийдің, Софья Губайдуллинаның, Альфред Шниткенің туындылары репертуарға енгізіліп, тың­дарман көңілінің айызын қандырды! Осы кезде Мұхтар Өтеуовтің ойнау ше­берлігінің арқасында ұрмалы аспаптар симфониялық оркестрдің ажырамас бөлігіне, мықты іргетасына айналды. Бұған қоса, бұл Тау баласы ерекше на­мыс­қойлығымен, илтипатты адам­гер­шілігімен, шындықты қол­дайтын адалдығымен көзге түсті. Осындай қа­сиет­терін сыйлаған симфониялық оркестр ұжымы оны комсомол ұйы­мының хатшысы етіп сайлады.
1986 жылғы Желтоқсан оқиғала­рынан кейін оркестрдегі бірнеше жас қазақ жігіттеріне «ұлтшыл» деген күйе жағы­лып, қудалануға түскенде Мұхтар Жа­маш­ұлының оларды Алматы Фрунзе аудан­дық партия комитеті бюросында қызғыштай қорғап, дәлелді де дәйекті, ұтқыр да ұтымды сөз саптағаны – жеке бір әңгіменің арқауы…
Михаил Горбачев КСРО-ның Бас хатшысы болғанда, барлық жерде қайта құру науқаны басталып, әр ұжым өз басшысын ашық-жабық дауыс арқылы сайлағанын көзімізбен көріп, басымыздан өткердік. Міне, 1989 жылы осындай жағдайда Мұхтар 37 жасында Қазақтың Жамбыл атындағы Мемлекеттік фи­лар­мониясының Бас директоры лауазымды қызметіне бір ауыздан сайланды. Осы кезден 2006 жылға дейін, яғни 18 жыл бойы, екінші рет 2010–2015 жылдары құрметті демалысқа шыққанға дейін бір күн дабырлы да сабырлы, дүбірлі де күмбірлі сәттерді басынан өткізіп, өзі ішінен шыққан сан қырлы да сан салалы өнер ұжымдары бастары қосылған, елі­міздің басты өнер мекемесін басқар­ды. Мұндай қызығы мен шыжығы қатар жүретін жауапты жұмыста ұлттық музыка өнерінің сайыпқыраны, Халық Қаһарманы, КСРО халық артисі, Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Нұрғиса Атабайұлы Тілендиевпен, Ең­бек Ері, Қазақстанның халық артисі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, про­фессор Айман Қожабекқызы Мұса­қо­­жаевамен, белгілі дирижерлар Қазақ­с­тан­ның халық артисі, Мемлекеттік сыйлық­тың лауреаты, профессор Төлеп­берген Абдрашевпен, Қазақстан­ның еңбек сіңірген қайраткері Бақытжан Мұсақожаевамен, Қазақстанның халық артисі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Ғауһар Мырзабековамен, Қазақстанның еңбек сіңірген қайрат­керлері Қанат Ахметовпен, Александр Беляковпен, Қазақстанның еңбек сіңір­ген қайраткері Бейімбет Демеуов­пен ­қоян-қолтық араласып, кешегі қазақтың қарапайым қарадомалақ Тау баласы Мұхтар Жамашұлы Өтеуов өмірінің бар қуатты да шуақты жылдары қасиетті қара шаңырақ – Жамбыл атындағы мем­ле­кет­тік филармонияның шығар­ма­шылық әлеуетін көтеруге жұмсалса, Жаратқан Иемнен бұдан асқан қандай бақыт, қандай жақсылық тілеуге болады!

Жоламан ТҰРСЫНБАЕВ,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, композитор