Бүгінгі журналистика: қонысы мен өрісі
23.06.2017
8391
1

Қазақтың ұғымында «Отыз тістен шыққан сөз отыз рулы елге тарайды». Қазақ та адамзаттың бір бөлшегі. Демек, отыз тістен шыққан сөздің отыз руға тарауы қазаққа ғана емес, әлемдік ақпа­ратқа да қатысты өлшем десек, артық болмас.

Бастауын үнпарақтан баста­ған журналистика газет, радио, теледидар арқылы қарыштап да­мып, интернет ресурстары ар­қы­лы өзінің өрісін кеңге жайып ке­леді. Әрі отыз тістен шыққан сөз­дің тарау жылдамдығы оның шын-өтірігіне, маңызды-маң­ыз­сыздығына, зияны мен пайдасына, жөн-жосығына, байыбы мен бейәдептігіне байланысты болмай қалды. Ақпараттың ағыны кәдімгі қара базар дерсіз, барлық дүние самсап тұр… Оны әр адам өзінің ой-өрісі, қабілет-қарымы, парасат-пайымы мен сауатының жеткен жеріне дейін тұтына алады. Ақпарат алушылардың кей­бірі өзі өмір сүріп отырған қоғам­да­ғы маңызды өзгерістің әр­­қай­сы­­сын қалт жібермей хабар алып отырса, енді бірі өз кәсібіне қатысты жаңалыққа ғана назар аударады. Ақпарат нарығындағы тұтыну­шы­ның сұранысына қа­рай жур­на­листиканың да қыры сан-салалы болып өзгерді. Бү­гінгі жур­на­листиканың қоғам­дағы орны мен сипаты туралы осы салада қызмет етіп жүрген ма­ман­дардың пікірін білу мақ­са­тымен Дархан Әбдік, Қасым Аманжол, Болат Мүр­сә­лім сын­ды журналистерге хабарлас­тық.
Сонымен қатар, жалған ақпа­рат пен нақты ақпаратты айыру жө­нінде Серік Әбікенұлы, Есей Жеңісұлы, Мәди Манатбек сын­ды ма­мандардың көзқарасын білдік.

– Журналистика туралы сөз қозғала қал­­ғанда бұдан бір ғасыр бұрын айтылған Ахмет Байтұрсыновтың «Газет – халық­тың көзі, құлағы һәм тілі» деген сөзіне жү­гіне­міз. Арада ұзақ уақыт өтсе де бұл сөз­дің көкей­кес­тілігі мәнін жойған жоқ. Алайда, журналистика заман ағымына қарай алға қарыштауда. Оның ағарту­шы­лық миссиясы­ның ескіргенін айтушылар да бар. Сіздің ойыңызша, әлемдегі жур­налистиканың қазіргі орны қандай?
Дархан ӘБДІК, журналист:
– Журналисти­ка­ның ролі әлі де сол Ахаң айтқан секілді – халықтың, оның ішінде әр адамның көзі, құлағы һәм тілі мен үні. Бүгінгі таңда адам өмірі ақ­па­ратқа толы. Ақпараттан тұрады десек те болады. Әділ ақпарат көзінен айырсаң ұлт та, адам да әлем тынысынан бейхабар. Не болып жатқанын білмейді. Ондай қоғамды жалған ақпаратпен адастырып алдау да, жынды қылу да оңай. Керісінше, бұқара­лық ақпарат құрал­дарына қандай да адами кеңістікке жол берілмесе, сол аймақта болып жатқан адамдардың өмірі әлем үшін беймәлім. Ондай қоғамның үні жоқ. Мұң-мұқтажы да, қасіреті де айтылмай қалады. Демек, жанашыр да, ара түсер де ешкім болмайды. Мәселен, кезінде Кеңес үкіметі сондай саясат ұстанды. Бүгінгі таңда Солтүстік Корея бар. Аталған ахуал­дың екеуі де озбыр билікке тиімді. Қоғам­ды уысында ұстағысы келетін билік халықты соқыр әрі мылқау етуге тырысып бағады. Демек, азат ақпарат құралда­ры­нан айырады. Дамығысы келетін қоғам біріншіден әділ ақпаратты қажет етуі тиіс, екіншіден сол үшін күресе білуі керек. Бұл айтқанымның бәрі ақ­па­раттық журналис­тикаға қатысты.
Ағартушылыққа келер болсақ, бұл – бұқаралық ақпарат құралдарының тіз­гінін ұстаған тұлғалардың адами таби­ғаты мен ниетіне байланысты нәрсе деп ойлаймын. Ағартушылық дегеніміз мамандық емес қой. Ол – миссия. Ол қаржылай пайда әкелмейді. Рейтинг бермейді. Табиғатында ағартушы адам кез келген кәсіпті сол миссиясына пайдаланады. Алаяқ адам кез келген лауазымды қарақан басының пайдасына жаратады.
Қасым АМАНЖОЛ, журналист:
– Журналистиканың ағартушылық миссиясы ескірді деп есептейтіндердің бірімін. Қазақ БАҚ-тарындағы насихат­тық сарынды сезінген сәтте өзімді бір­түрлі қо­лай­сыз сезінемін. Оқырман мен көрер­менді манипуляция жасаумен айналысқан журналистика оңбайды. Оны журналистика деудің өзі артық. Қысқасы, журналист өзін ағартушымын, түзеушімін, кем-кетікті толтырушымын, қандай да бір мүдделер үшін күресушімін деп сезінбегені жөн. Сөйтіп сезінген сәттен бастап журналист өліп, белсенді басталады. Әлем журналистикасы, оның ішінде дамыған әлем журналистикасы насихаттан бас тартып жатыр деп ойлаймын. Әлемде қазір журналистиканың орны өте үлкен және оның орны «ағартумен» емес – ашықтық, баламалы пікір, жылдамдық әрі дәлдік­пен өлшенеді деп есептеймін.
Болат МҮРСӘЛІМ, журналист:
– Журналистика – шындықты айтатын, оқиғаны бұрмаламайтын, бүгінгі күннің ең маңызды дүниесін айтатын институт. Ал оның қалай жұмыс істеуі – әр елдің, әр басылымның, қала берді әр журналистің моральдық ұстанымына байланысты. Жақында бірнеше мемле­кет­­тің Журналистер кодексін қарап шық­тым. Әрқайсысы әр түрлі, сөйтсе де бәріне ұқсас ұғымдар да жетерлік. Соның ішінде ең басты деген өлшемдер: жалған ақпарат таратпау, аудиторияны алдамау, тек қана сенімді дерек көз­де­рінен ақпарат алу, көз жетпеген ақпарды сенсация қуып жарияламау, біреуге күйе, біреуге жала жаппау, намысына тимеу, әркімнің жеке басына, отбасына қатысты ақпаратты жарияламау. Бұндай өлшемдер көп. Яғни журналистика адам­шылық қағидаларынан аттамай, ақпарат таратумен айналысуы тиіс. Журналистиканы санаткерлікпен, тәрбие­мен, үйретумен, насихатпен шатастыруға болмайды.

– «Төртінші билік» деп аталған журналистика қазір қоғамдық сананың алға жылжуына әсер ететін жетекші күшке ие деп ойлайсыз ба?
Дархан ӘБДІК:
– Әлбетте. Ақпарат құралдарының арқасында әлемнің келбеті өзгерді. Азат­тық пен теңдік, демократия идеялары артта қалған ең жабық елдерге дейін жетіп, олардың қамалын бұзды. Бүгінгі таңда диктатор болу өте қиын. Олар енді ХVIII-XIX ғасырдағыдай, ойларына кел­генді жасай алмайды. Аз да болса қоғам­дық пікірмен, әлемнің көзқарасымен санасуға мәжбүр. Осының бәрі азат ақпарат құралдарының арқасы.
Қасым АМАНЖОЛ:
– «Қоғамдық сананы алға жылжытушы күш» деп ат қойып, айдар тағудың өзі сол – бұрынғы инерция, «Төртінші би­лік» деп атау да сол баяғы журналистиканы тым маңызды етіп көрсетуден туған сөздер. Журналистика да көп ма­ман­дықтың бірі. Артық та емес, кем де емес. Ерекшелігі, сөзбен айналысады, қашанда жұрт алдында, қашанда қо­ғамдық пікір ортасында. Сондықтан менің ойымша, «жетекші күш» болуға ұмтылудың өзі аяғында наси­хат­шыл­дыққа ұрынды­ратындай. Журналистика өзінің нақты кәсіби функциясын – анық, баламалы, дәл және жылдам ақ­па­ратты жеткізіп отыруы керек. Сол кезде ол өзінің ла­йықты орнын таба алады.
Болат МҮРСӘЛІМ:
– Адам газет оқиды, теледидар көреді, әлеуметтік желілер мен сайттарға шығып жатқан дүниелерді көреді, автобуста кетіп бара жатып радио тыңдайды. Сол арқылы бүгінгі өмірде не болып жатқа­нынан хабардар болады. Телеар­на­лардағы талқылауларға құлақ қояды. Әркім өзінше осыған қарап ақ пен қара­ны ажыратады. Бірақ қоғамдық сананың өзге­руіне «Қазақ» газеті сияқты ықпал ететін заман өтіп кеткен сияқты.

– Ақпараттар ағыны арындаған заманда әр түрлі саяси топтар журналистиканы өзінің қолшоқпарына айналдыруға бейіл деген пікір бар. Сол пікірге қан­ша­лықты илануға болады?
Дархан ӘБДІК:
– Ол рас. Себебі, бір ғана ақпарат кө­зі­нен әділ мәлімет алу мүмкін емес. Ақ­парат көздері көп болуы керек. Ал адам соның ішінен шынайысын іздеп табуды үйренуі тиіс. Азат адам болу оңай деп кім айтты. Құл мінезді адам ішкен-жегеніне мәз болады. Ізденбейді. Азат тұлғаның басты құндылығы мүлік пен лауа­зым емес, өз тағдырына, өз шешіміне, өз пікіріне еге болу хақы. Азат адамдар­дың қоғамында репутация маңызды. Бүгін кәсібінде өтірікке барған адамның сөзіне ертеңгі күні ешкім сенбеуі керек. Ол адам сол кәсіптен өзі кетуге мәжбүр болуы керек. Ол мейлі журналистика, саясат немесе бизнес болсын. Бізде сондай талғампаз қоғам бар деп айта аламыз ба? Жоқ.
Ал енжар қоғамда алаяқтықпен кү­ресу мүмкін емес.
Қасым АМАНЖОЛ:
– Журналистика саяси топтың құ­ра­лы болады, әрине. Одан басқа жолы да жоқтың қасы. Әсіресе, авторитарлы режимдерде солай болуы әдеттегі жағдай. Тағы бір мәселе, журналистика – қоғам­ның айнасы. Егер қоғам ашық болса, саяси жүйе ауыспалы, бәсекешіл болса, журналисти­каның да бәйгесі көз ал­дыңыз­да өтеді. Ал саяси жүйе бұқ­пан­тай­лаған, көлеңкелі, жең ұшынан жал­ғасқан клептократиялық болса, жур­налистикаңыз да соған сай, қарғылы төбетке айналады. Яғни «сұраған сен ақымақ па, сұратқан хан ақымақ па?» деп қаңбақтың Жиреншеге айтатынындай, журналистиканың еркін болмауы – сол елдегі саяси жүйеге тікелей байланысты.
Болат МҮРСӘЛІМ:
– Илануға болады. Билік партиясы мен оны қолдаушы күштерді де жеке бір саяси топ деуге болады. Бүгінгі мемле­кет­­тік БАҚ тек қана сол топтың сөзін сөй­леп, жыртысын жыртады. Одан ар­тық­ қан­дай мысал керек?

– Әлемдік журналистикада қазақ үні тұншығулы. Қазақша айтқанда, томағасы сыпырылмаған саят құсына ұқсаймыз. Абай орамына салғанда, қазақ журналис­тикасы да адам баласы… Дүниенің ой ле­гіне ілесіп, қатарға қосылу үшін не істеуі­міз керек?
Дархан ӘБДІК:
– Әлемдік журналистиканың қазақ журналистикасына еш өштігі жоқ. Әр елдің журналистикасы өзіне ғана керек. Журналистика қоғамның айнасы, әрі сол қоғамның сұранысына ғана жауап береді. Егер қоғам мақтаншақ адам секілді: «Мені мақта, ата бабамның ұлы­лы­ғын дәріпте, өзгелерден артық еке­німді көр­сет», – десе, дәл осыны жазатын журналистер атқа мінеді. Ал егер қоғам саналы адам секілді – «маған шын­дықты айт, алдама, қас-қабағыма қарама», – десе, оны айтатын адам да табылады.
Қасым АМАНЖОЛ:
– Бір ағамыз айтатындай, «Журна­лис­­ти­ка­ға лакей ретінде қарауды» қою қажет. Журналистика арқылы өз мүд­десін түген­де­гіш мінезден арылу қажет. Журналистика қаржылық жағынан тәуел­сіз болуы міндетті. Журналистер де айналасына ғана емес, өзіне де сынмен қарауды үйренсе деймін. Өзгенің құқын сыйлау қажет. Екі кештің ортасында бөтеннің есігін қағып, «тіркеуің бар ма?» деп тергеу жасайтын, көшеде жалаңаш жүргені үшін әкімшілік жазаға іліккен бойжеткенді бүкіл республикаға масқаралап, бетін көрсететін сюжеттер мемарналардан шыққан кезде бізге әлі әліппеден бастап адамды сыйлауды үйрену керегін ойлаймын. Қатарға қо­сылу үшін әлі көп еңбек керек деп есеп­теймін.
Болат МҮРСӘЛІМ:
– Ол үшін тым құрығанда эталон деп көрсететін бір газетіміз, бір ақпараттық порталымыз, бір телеарнамыз, бір радио­мыз халықаралық талаптарға сай келуі керек. Бірақ бізде оған сай келетін БАҚ тұрмақ, соған ұмтылатын ұжым жоқ сияқты. Жекелеген тұлғалар бар. Халы­қаралық талап деген абстрактілі ұғым емес. Өте қарапайым дүниелер. Бірнеше талабын жоғарыда айттық.

– «Тәуелсіз журналистика» ұғымы мен «Тәуелсіз журналист» атауы әлемде арагідік естіліп қалады. Бұл ұғымға қалай анықтама беруге болады? Біздің елде оның нышаны байқала ма?
Дархан ӘБДІК:
–Тәуелсіз журналистика деген ұғым­ның төңірегінде пәлсапалық пікірталас­тың қажеті жоқ. Бүкіл әлемде «тәуелсіз» деп билікке тікелей бағынышты емес ақпарат құралдарын ғана атайды. Бұл солай қабылданған шартты тұжырым. Бары сол ғана. Біздің елде оның нышаны аздап байқалады.
Қасым АМАНЖОЛ:
– Әрине, елімізде тәуелсіз жур­нали­с­ти­каның нышандары бар. Қаншама жылдан бері шығып келе жатқан еркін сынай алатын газеттер бар. Еркін ойлы журналистер де бар. Рас, BBC, Euronews-тердің филиалы жоқ болса да. Және журналис­тика­да­ғы тәуелсіздік – ол саяси жүйенің ауысуымен өте тез қалыптаса алады деп ойлаймын. Ол әрі аздаған уақыттың ғана еншісіндегі дүние. Мүл­дем жаңа ұрпақ, жаңа құндылықтар, жаңа журналистика пайда болады бұл елде.
Болат МҮРСӘЛІМ:
– Тәуелсіздік дегеннің өзі салыс­тырмалы ұғым ғой. Ондай филосо­фиялық тереңдікке бармай-ақ қояйық. Бірақ белгілі бір топтың мүддесін ғана көздемей­тін, шынайы, бояу мен қоспа­сыз жазатын адамды тәуелсіз журналист деп атауға болады. Әрине, кәсіби деңгейі де сол ұғымға сай келуі тиіс. Біздің ел­дегі жур­налис­тер ондай тәуелсіз ой­дың нышанын жұмыстан шығып қалған кезде жиі бай­қатады. Бұрынғы редакциясында биліктің немесе ықпал­ды бір топтың сойылын соғып жүрген азаматтар біраз уақыт жұмыссыз жүріп, әділет­сіздікке күйін­генде, тәуелсіз түрде ащы шын­дық­тарды жаза бастайды. Ашық, әділетті жазып, ішкі ренішін жазған дүниесіне араластырмайтын мұн­дай тұлғаларды құр­меттег­ен лазым.

Дайындаған Назым ДҮТБАЕВА.


Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтасық ұйымының «Тұрақсыздық жағдайындағы БАҚ бостандығы» атты конференциясында ВВС-дің журналисі Кейт Эди «Журналистикада шынайы ақпарат үшін соғыс жүріп жатыр. Көшедегі кез келген адам ойына келген ақпаратты тарата алады. Оның рас-өтірігін журналистер анықтау керек. Журналист осы ішкі соғыста жеңе алмаса, сыртқы соғыста да жеңе алмайды» деген пікір айтыпты. Бұл мәселе біздің қоғамда да бар, екінің бірі өзі куә болған жағдайды әлеуметке таратуды әдетке айналдырды. Бұл жағдайда журналист қоғамдағы өз орнын нақтылау үшін не істеуі керек деп ойлайсыз?

Серік ӘБІКЕНҰЛЫ, журналист

Қоқыстың астында қалған ақ қағаз бен қаламды тауып алу керек…

Кейт Эдидің ойын құптай­мын. Бұны ақпарат тарату саясаты барынша  ашық елдердің көзқарасымен айтып отыр деп ойлаймын. Рас, бүгінде ақпарат тасқыны – алапат. Телеарна, газеттер    секунд сайын мыңдаған мәлімет түсетін әлеуметтік желілермен бәсекелес бола алмай қалды, сондықтан  осы күні басты дереккөз ғаламтор болып тұр. Бұған әлемдегі саяси текетірестің кесірінен құбылып тұрған жаһандық ақпарат кеңістігіндегі жағдайды қосыңыз?!  Біреулер араб әлемін даттап, біреулер Путинді, енді бірі Трампты даттап жатыр.

Аласапыран. Бұл деректерді екшеп, електен өткізіп ұсынбаса халықты адас­тыруға болады. Мысалы, Ресей арнасынан В.Соловьевтың үш сағаттық хабарын көрген адам Украина мен АҚШ-тың құбыжық екеніне, Еуропадағы еркек біткеннің бәрі қызтеке екеніне шүбәлан­бай­ды. Оларға басқа дерек айтып, бі­реу­лер­дің ақпараттық соғысында құрбан боп бара жатқанын түсіндіру үшін үлкен ақпараттық саясат, білікті мамандар, сараптамалық мақалалар мен хабарлар керек. Ол барлық БАҚ-та кедергісіз жариялануы керек. Осыдан барып ең негізгі сұрақ туады. Қазақстандағы журналист пен журналистиканың жағдайы, өресі қалай? Жасыратыны жоқ, осы күні кө­рер­­мен мен оқырман мемлекеттік БАҚ-тағы «Жұмақ Қазақстан» жайлы материалдарды елемейтін, оқымайтын, көр­­мейтін бол­ған. Ақпараттың өзі ақи­қат­қа емес, мемлекет үшін «сүйкімді» елдердің ың­ғайына қарай беріледі. Соңғы 10 жылда жүріп жатқан «Өтірікті шындай етіп со­ғу…» саясаты қоғам мен БАҚ арасын ал­шақтатты. Көзді бақы­райтып қойып өтірік айту БАҚ үшін күнделікті әдетке айналды, кеше ғана ЭКСПО-ға жауаптылар «10 күн ішінде көрмеге 1 млн.-нан аса адам келді!» деп соғып жіберді. Ақыл-есі дұрыс, билет сатылымынан хабары бар адамдар тез тексеріп, келушілер саны 200 000-нан сәл асатынын жария етті. Осындай бес есе көбейген өтірікке ұяла­тын адам, қыза­ратын бет бар ма?! Экран­дарға әнші-би­шілердің қожа болып алуының түпкі себебін осыдан қарау ке­рек, жұртта «өті­рік ести бергенше ән тыңдайық» деген принцип. Бірақ бұл ұс­танымның аяғы – құрдым. Ақпарат – саяси көзқарас, қоғам сергектігінің өзегі. Өзегі қураған жұрт – тобыр.
К.Эдидің ойына қайта оралайын. «Шынайы ақпарат үшін соғыс жүріп жа­тыр…». Әлемде жүрсе жүріп жатқан шы­ғар, Қазақстанда ақпарат саясаты тұтасымен билік қолына өткен, солардың ақ дегені – ақиқат, қара дегені – қағыс мәлімет. Наполеон Бонапарттың « Журналист – қаламымен көше тазалаушы» дегені рас болса, ең әуелі өз көшемізді та­залап алайықшы. Оны тазалау үшін қа­лың қоқыстың астында қалған ақ қағаз бен қаламды тауып алу керек…


Есей Жеңісұлы, журналист

Кез келгеннің ақпарат тарату үрдісі бұдан да тереңдей түсе ме деп қорқамын

Технологияның жедел дамуы қазір әлемді мидай сапырылыстырып жіберді. Кез келген жерден ақпарат таратып, өзін журналист, блогер, диктор, ең бастысы, қоғамдық тұлға санайтындар өте көп. Мұндай жағдайда бәріне тек уақыт төреші екенін айта аламыз. Адамзат қоғамы ХV ғасырда кітап дәуіріне өтіп еді, араға 500 жыл салып телевидение дәуірі келді. Телевидение
ХХІ ғасыр басында қатты «балалады». 1960 жылдардан қолданысқа ене бастаған компьютерлер, 1990 жылда­рың соңындағы ұялы телефон, пейджер, қазіргі планшеттер, түрлі гаджеттер «айшылық алыс жерлерді» мейлінше жақындатты.

Мұндай прогреске қарапайым адам­ға «ілеспе» деуге тіпті болмайды. Өзінің қайда жүргенінен хабар беріп, ұйқыдан тұрған, біреумен хабарласқан, мұңдан­ған, қуанған сәттерінен селфи түсіріп, тіпті көшедегі кез келген оқиғаны телефонына жазып алып ортақ желіге салып жатқан қарапайым адамдар, әрине, өз ақпараттарының шынайылығы мен талаптарға сай екендігіне бас қатырмасы анық. Мұндай тасқындаған ақпарат қазір бізде сенсация қуу, оқиғаның бетін қалқып қана айту, кейіпкер ішіне үңіле алмау, алғашқы әсерді бүкіл қоғамға таңу сияқты жаман үрдістер қалыптас­тыр­ды. Ең қызығы, мұндай әдет жаңа қоғам құрып жатқан бізде ғана емес, мемлекеттігіне бірнеше ғасыр болған елдерде де анық көзге ұрып отыр. Демек, адамзаттың озық технологиядан жалы­ғуы үшін әлі біраз жылдар қажет сияқты. Бірақ алдағы уақытта кез келгеннің ақпарат тарату үрдісі бұдан да тереңдей түсе ме деп қорқамын. Өйткені, технология қарқынды дамуын тоқтатар емес. Кім біледі, болашақта ақпараттың бей­нен­ұсқасын көзімізге жазып алып, виртуалды сайттарға дереу салып жіберетін күндер де туар. Мүмкін, журналист деген шартты ұғымға айналар. Мұндай жағ­дай­да етек-жеңін тез жиған адам, орта, қоғам ғана шынайы ақпаратты жалған­нан айыра алмақ. Бірақ қазір Қазақстанда оқырманды өз ыңғайына сүйрейтін ақпарат құралдары тіпті аз, бәрі ауди­то­рия­ның жемтігіне бас қоюға дайын. Сон­дықтан сұрағыңызға жауап таба ал­май отырмын. Бәрін уақыт деген әмірші біледі. Журналист көп оқып, көп ізденіп қана қоймай, белгілі бір саладан өз бағытын тауып, содан кәсіпқой ақпарат беруге маманданбаса – дүрмекке ергені ерген…


Мәди МАНАТБЕК,  журналист

Қоғамдағы мәселеге бейжай қарай алмайтын адам

Меніңше, бұл мылтықсыз   майданда жеңу үшін:  біріншіден, биліктің кәсіби мамандарға (журналистерге) деген көзқарасы оң болуы керек. Журналистің пікіріне құрметпен қарауы  тиіс. Екіншіден,  журналист  еркін ойлы және бейтарап болуға дағдылануы керек. Үшіншіден,  қоғамдық ортаға сөзі өтімді, сыйлы  тұлға болып қалыптасқаны абзал. Төртіншіден, ол  қоғам­дағы мәселеге бейжай қарай алмайтын әділетті адам болуы шарт.  Қорыта айтқанда, мәдениет­тілік, күш-жігер, табандылық, ұлтшылдық және зиялылық  журналистің бойынан табылса игі.

Дайындаған Гүлім Нұрланқызы. 

ПІКІРЛЕР1
Аноним 29.04.2020 | 12:23

Сіздерге көп рахмет😉 коп жасаныздар

ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір