Атақ адамға бір сәтте келіп, біртіндеп өмірін өзгертеді. Ал абырой біртіндеп келіп, бір-ақ сәтте айрандай төгілуі мүмкін. Яғни атақ-абыройға ұмтылу – өткіншілікке бас ұрумен бара-бар. Қоғамымыздағы көп жағдай бүгінгі халықтың уақытша атақ пен мезгілдік мансапқа құштар екенін растайды. Тіпті өзі бола алмағандар енді балам болсын деп, қызметі мен «құдіреті» барларды жағалауын қалыпты қабылдаймыз. Сол жолда адамгершіліктің алтын ережесінен аттап, малын да, арын да саудаға салатындарға да етіміз үйренген. Ал ата-анасы қабілет-қарымын ерте бағамдап, сол жолға бағдарлай білгендердің жетістікке көбірек жететініне мән бере бермейтін секілдіміз. Еңбегімен биікке шығу да өнер, сол биіктікте қала білу де тектілік. Демек, бойында жоқты дарытпаққа әуреленгенше, өзінде барды дамытпаққа талпынғанымыз дұрыс та шығар. Осы тұрғыдан келгенде, таланттардың тағдыр-талайына бәріміздің тигізер әсеріміз көп пе дейсің…
…Сіз қалай ойлайсыз?

– Табиғатынан ақынжанды қазақ не­гізі­нен гуманитарлық ғылымға жақын деген тү­сінік бар. Ал соңғы уақыттары ба­ласын жап­пай математикамен әуестен­діре­тіндер кө­бейді. Осылайша жаппай біржақтылыққа са­лыну қаншалықты дұрыс? Бұл тұрғыдан кел­генде өзге ұлт­тардың ұстанымы қандай?

Сейілбек МҰСАТАЕВ, саяси ғылымының докторы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Саясаттану және саяси технологиялар кафедрасының профессоры:
– Бәсекеге қабілетті болу үшін ғы­лым­ның барлық саласын дамытуымыз қа­жет. Өйткені, қоғам өмірі түрлі сала­лар­дан тұрады, олардың біріне басымдық бе­ріп дамытып, енді бірін артта қал­дыр­сақ не болмақ? Негізі, шынайы дамуға қол жеткізу үшін, нағыз бәсекеге қабілетті болу үшін әр адам өзінің қабілет-қа­рымына қарай өмірден өз орнын табуы тиіс. Яғни жастайынан баланың қабілеті, қызығушылығы, бейімі қай салаға ауып тұрса, солай қарай дамытқан дұрыс-ақ. Абай атамыз айтқандай, «дүниенің кеті­гін тауып қаланғанға» не жетсін. Бірақ бізде жағдай басқаша. Ата-аналар өз ба­ла­ларын жоғары немесе арнаулы оқу орын­дарына түсірерде қоғамдағы хал-ахуалға, үрдістерге, т.б. көп мән береді (қай мамандыққа сұраныс басым, грант көп, таныс бар, т.б.) Мамандық таңдау ба­рысында балалардың қалауы, білімі мен қабілеті көбінесе ескерілмей жатады. Сөйтіп, «Жетектеп салған тазы түлкі алмас» деген мақалдың кері келеді. Бұ­рын заң, экономика, халықаралық қа­ты­нас­тар мамандықтары «мода» болатын. Жас­тар жаппай осы мамандықтарға оқу­ға түсетін. Саны бар сапасы жоқ гума­нитарлық мамандар қаптады. Елбасы тапсырмасымен индустриалдық-ин­но­вациялық дамуға бет бұрып, техникалық мамандықтарға басымдық беріле бастап еді, жағдай өзгеріп сала берді. Гума­ни­тарлық мамандықтарға мемлекеттік оқу гранттары қыс­қарып, керісінше, ин­женерлік-техни­ка­лық, математика, физика, химия мен био­логия салаларындағы мамандықтарға грант­тар көбейді. Енді жастар жаппай осы ма­мандықтарға қа­рай бет бұрды. Жыл са­йын жоғары оқу орын­дарын мыңдаған түлек бітіріп шық­са да, «маман жоқ, мамандар же­тіспейді» деген сөздерді көп естиміз. Сон­да қалай болғаны?
Көріп отырғанымыздай, біздегі білім са­ласына ұшқарылық тән, бір шеттен екін­ші шетке жалт бұрылып жатамыз. Негізінде мамандықтың жаманы жоқ, мәселе жақсы маман болуда. Техникалық мамандықтар қан­дай қажет болса, гуманитарлық маман­дықтар да сондай қажет. Мысалы саясаттануды алайықшы. Демократияны жоғарыдан, яғни билік тарапынан жасалатын жолдау, бағдарлама, нұсқаумен емес, төменнен, яғни халықтың сана-сезімінен, азаматтық бастамашылығы мен саяси өмірге қатысуын дұрыс жолға қоюмен дамытқан дұрыс. Қоғамның саяси санасы мен саяси мәдениеті дұрысталса, халық пен биліктің арасындағы бөгделену мен жіктелу жойылып, оның орнын «Биліктің қайнар көзі – халық» деген Конституциялық қағида басады. Сонда ғана Қазақ елі толыққанды демократиялық мемлекеттердің рейтингісіне ілініп, Елбасымыз межелеген әлемдегі дамыған отыз елдің қатарына қосылуға мүмкіндігі арта тү­сер еді.

қазақ халқы ақынжанды немесе тумысынан тек гу­манитарлық ғылымға жақын деген пікірді кезінде Кеңестер Одағының қалыптас­тырған стереотиптерінің бірі деп ойлаймын. Себебі, егемендік алған небары жиыр­ма бес жылдың ішінде қазақ жастары ғы­лым­ның кез келген саласын тек отандық деңгейде емес, халықаралық деңгейде атсалысып келеді.

Қарлыға НАҚЫСБЕКҚЫЗЫ, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, журналистика факультеті деканының ғылыми-инновациялық жұмыстар және халықаралық ынтымақтастық жөніндегі орынбасары, доцент:
– Қазақ халқының ақынжандылығын, өнерге жақын келетінін тарих дәлелдеген. Алайда, елден жырақта жүріп бір аңғар­ға­ным, көптеген ұлттар арасында өзара ұқ­састықтар жиі кездеседі. Айырмашылығы – әрбір ұлтың бойынан туған жерінің та­биғатына, мәдениетіне, тарихына және тілдік ерекшеліктеріне сай мінез-құлық­та­рында немесе іс-әрекеттерінде ерекше­лік­тер кездеседі. Мысалы, тек ақпараттық технологияны керемет меңгерген деген тү­сінік қалыптастырған индиялық жастардың арасында гуманитарлық ғылымға бейімдері көп. Яғни айтайын дегенім, қазақ халқы ақынжанды немесе тумысынан тек гу­манитарлық ғылымға жақын деген пікірді кезінде Кеңестер Одағының қалыптас­тырған стереотиптерінің бірі деп ойлаймын. Себебі, егемендік алған небары жиыр­ма бес жылдың ішінде қазақ жастары ғы­лым­ның кез келген саласын тек отандық деңгейде емес, халықаралық деңгейде ба­ғын­дырып келеді. Бұл пікірдің екінші бір та­мыры тағы да Кеңестер Одағы идеологиясында жатыр. Кеңестер Одағы кезінде қазақ ұлтының басым бөлігі ауылдық жер­лерді мекен етті. Шалғай ауылда қалада­ғы­дай математика немесе физиканы тереңдетіп оқытатын арнаулы мектептер болған жоқ. Сондықтан ауыл балалары тіл мен әде­биет­ке немесе география мен тарихқа көбі­рек бейім­делді. Қазіргі қоғамның ерекшелігі – оның сандарға, деректерге және ақ­парат­тық технологияға негізделуінде. Сондықтан қанша мың қазақ жастары математиканы меңгерсе де, олардың ешқандай артықтығы бол­майды деп ойлаймын. Түсіне білген адам­ға өмірдің өзі – математика. Яғни есеп­сіз өмір жоқ. Осы тұрғыдан келгенде өзге ұлттардың ұстанымы қандай дегенге ке­лер болсақ, бұл әр ұлттың білім жүйесінің ерекшелігіне тікелей байланысты. Себебі, дамыған батыстық мектептер мен жоғары оқу орындарының арасында қалыптасқан көпір бар. Мысалы, АҚШ-тың білім жүйе­сіне назар аударсақ, мектепте оқып жүрген балаңыз ертең қай университетке баратынын анықтап, орта мектептен бастап, өз­деріне қажет пәндерді таңдай бастайды. Тіпті, аса дарынды оқушылар мектеппен бірге университеттерде де қатар оқиды. Тағы бір басымдылық, ең үздік профессорлар үздік оқушыларға аптасына бір немесе екі рет жеке кеңестер беріп, ғылыми жо­баларға қатыстырады. Міне, бұл дамыған АҚШ тәжірибесі. Ең бастысы, оқушы сол пәнді немесе сол пәнге қатысты таңдалатын мамандықты өз еркімен, бейімділігіне немесе қабілетіне сай таңдады ма, соған алаң­дауымыз қажет. Осыған мысал ретінде айтарым, ғылыми жұмысыма байланысты қа­зіргі кездегі журналистік білім берудің ерек­шелігі турасында Е.Скриппс атындағы жур­налистика мектебінің (АҚШ) сту­денттері арасында сұхбат жүргіздім. Сонда студенттердің басым көпшілігі мамандықты таңдауда ең алдымен пән мазмұнының ерекше ықпал еткенін айтты. Және өздері қалаған бір пәнді терең меңгеру арқылы өз­ге де пәнге деген қызығушылығының арт­қанын мәлімдеді.
Жасыратыны жоқ, бізде дамыған ба­тыстық білім беру жүйесіндегідей мектеп пен жоғары оқу орындарының арасында байланыс толық қалыптаспаған. Бірен-саран ғана ғылыми жоба жеңімпаздары немесе олимпиада, республикалық жарыс­тардың жеңімпаз оқушылары мектептен кейін сынақсыз университеттерге бірден қабылданып жатады. Ол көлге тамған бір ғана тамшы секілді. Және ол оқушылардың бәрі бірдей талантты, сол конкурстардың әділетті түрде жеңімпазы атанды дегенге де толығымен сену қиын. Екіншіден, қолында қаржысы жоқ ата-ана талантына сай болмаса да, гранттың көп бөлінген маманды­ғына құжат тапсыруға баланы мәжбүрлейді. Сол мәжбүрлеудің соңы біліксіз тағы бір ма­манды еңбек нарығына әкеледі. Басқаша айт­қанда, қолына тиген дипломының жемісін көру бақыты бітіруші түлектердің бәріне бірдей бұйыртпайды. Өзінің жүрегі қаламаған, бейімділігі жоқ мамандықты оның ақыл-ойы да оңайлықпен қабылдай қоймайды. Яғни төрт жыл зая кеткен уақыт және ата-ананың желге ұшқан қаржысы ға­на өткен күннен белгі болып қалады. Ал шетелдік тәжірибенің басты артықшылығы – мектепті аяқтамастан бұрын әрбір жас жет­кіншектің көкейінде «Мен нені қалай­мын?», «Менің таңдауым не?» деген секілді сауал­дарға жауаптары дайын тұрады.
Осыдан оншақты күн бұрын АҚШ-тың Сан Диего қаласында өткен халықаралық кон­ференцияда баяндама жасадым. Сонда Қазақстан жайлы зерттеулер жүргізіп жүр­ген америкалық бір ғалым: «Сіздер ал­ғаш еге­мендік алған жылдары қайтсек қа­зақ ті­лін мемлекеттік тіл деңгейіне көтереміз деп ұрандадыңыздар. Көптеген қарсы пі­кірлерге қарамастан, орыс тілін ресми тіл деңгейінде мойындадыңыздар. Ал қазіргі кезде ағыл­шын тілін оқытуды белсенді қолға алудасыздар. Сонда болашақта қазақ жастары қай тіл­де сөйлейтін болады және олардың ұлт­тық бірегейлігі сақталады деп ойлайсыз ба?», – деген сауал қойды. Тосыннан қойылған бұл сұраққа өз жауабымды бердім. Алайда, сол сауал әлі күнге мені мазалайды.
– Біздің талантты, дарынды деген адамдармен қарым-қатынасымыз қандай? Кей мықтыларды мақтап-мақтап мақсатынан адас­тырып алатынымыз жасырын емес. Қазақ атын әлемге паш еткен Димашқа дәл қа­зір қазақ тарапынан қандай пейіл қажет деп ойлайсыз? Талантты тану мен талантқа табынудың ара салмағын айыра айтсаңыз.
Сейілбек МҰСАТАЕВ:
– Ежелден ру-тайпалық өмір кешкен­діктен, қазақ жаны ұжымдасып өмір сүруге бейімделген. Жеке жүріп, дарабоз болу қалың қазақтың ішіндегі жүрегінің түгі бар, батыр тұлғаларына ғана тән, ал жалпы, қараша қазақтың жаны жалтақ. «Бөлінгенді бөрі жейді» деп, топ жарып шығуы қиын. «Жал­ғыздың үні шықпас, жаяудың шаңы шық­пас» демекші, ішінара бас көтеріп, елім деп еңіреген, жұртым деп шырылдаған қа­зақтың нар қасқаларына халықтың қолдауы жетіспей, опық жеп, опат болғаны қаншама. Біз тарихтан сабақ ала білуіміз қажет, тарихты тұлғалар жасайтынын, бір ғалымның ашқан жаңалығы барша адамзаттың тағ­дырын өзгертетінін ұмытпайық. Жеке адам­ды, оның ішінде, талантты, нағыз ин­теллектуалдарды дамытуға жағдай жасауымыз қажет. Зияткер ұлт болуымыз үшін ин­теллектуал жеке адамдарымыз көп болуы шарт, зиялы қауым күшті болуы керек.
Бірақ қазақтың мінезі бірде ыстық, бірде суық. Біреуді не бірнәрсені жақсы көрсек, көзсіз жақсы көреміз, жек көрсек, иттің еті­нен жек көреміз. Мақтасақ асыра сіл­тейміз, жамандасақ, жер-жебіріне жетеміз. Мақтансақ, ісіп-кебеміз, ұялсақ, жерге кіріп кете жаздаймыз. Анша-мұншаға үнде­мейміз, ал ашулансақ қиын, қопарып-төң­кереміз. Орысша үйреніп едік, орыстан озып, қазақ тілін ұмытып кеттік. Өткен ға­сырда ғана атеизмге ұрынсақ, бүгін міне, діни фанатизм мен экстремизмге душар болып отырмыз. Қазақтың жаны бір шеттен екінші шетке, ұшқарыдан ұшқарылыққа қарай аласұрады да жатады. Сол сияқты, тума таланттарды мойындауымыз да қиын. «Қолда барда алтынның қадірін білмей», артынан кеш түсініп жатамыз. Мұның бар­лығы біздің қанымызға сіңген әдет сияқты, бұрын да солай болған, қазір де солай, бола­шақта да арыла қоюымыз неғайбыл. Әрине, Димаш қазақтың мақтанышы. Мақтауға да, қолдауға да, марапаттауға да лайық талант. Өзінің дарынымен, талантымен бүкіл әлемді мойындатты. Бірақ Димаш Қытайға барып бағын сынамаса, өз Отанында сондай табысқа жете алар ма еді? Міне, мәселе қайда жатыр. Біз үшін Димаштың басынан өткен жағдайдан сабақ ала білу аса маңызды сияқты. Қазақтың ішінде Димаш сияқты әлеуеті зор, түрлі саладағы талантты жастар әлі де көп. «Бұлақ көрсең көзін аш» демекші, соларды тауып, демеп, қолдау көрсете білуі­міз қажет.

қазақтың мінезі бірде ыстық, бірде суық. Біреуді не бірнәрсені жақсы көрсек, көзсіз жақсы көреміз, жек көрсек, иттің еті­нен жек көреміз. Мақтасақ асыра сіл­тейміз, жамандасақ, жер-жебіріне жетеміз. Мақтансақ, ісіп-кебеміз, ұялсақ, жерге кіріп кете жаздаймыз. Анша-мұншаға үнде­мейміз, ал ашулансақ қиын, қопарып-төң­кереміз. Орысша үйреніп едік, орыстан озып, қазақ тілін ұмытып кеттік. Өткен ға­сырда ғана атеизмге ұрынсақ, бүгін міне, діни фанатизм мен экстремизмге душар болып отырмыз.

Қарлыға НАҚЫСБЕКҚЫЗЫ:
– Бір кездері ағылшынның әдебиет сын­шысы Сэмюэл Джонсон: «Адамның есімі – сатып ала алмайтын дүниелердің бірі.
Ол – адамзат еңбегінің нәтижесінде келетін те­гін сыйлық» деген екен. Яғни әрбір пен­денің өмірде өз таңдауы бар. Алайда, көп­теген жағдайлар біздің болашағымызға ті­ке­лей ықпал етеді. Соның бірі адам бо­йын­дағы өзіне ғана тән талантының бо­луы. Талант деген ұғымның біржақты қа­лыптасқан түсінігі жоқ. Әрине, талант адам­ға туабіткен қасиет, тек оны дамыта білу әркімнің өз қолында екені сөзсіз. Шын мәнінде әрбір адам талантты, дарынды. Тек тоқтаусыз еңбек етіп, өмірден өзі қалаған дүниесін тапқандары ғана сол дарыны мен өнері арқылы көпке танылады. Жалпы ал­ғанда, біздің талантты адамдарға қарым-қа­тынасымыз қандай деп емес, дарынды­лардың өзіне және жұртына қарым-қатынасы қалай болу керек деп сұраған дұрыс шығар.
Иә, біздің қоғам – атаққа құмар қоғам. Кез келген мейлі талантты немесе қара­пайым адам өз өмірінің қожайыны өзі еке­нін жүрегімен ұғынуы тиіс. «Кей мық­ты­ларды мақтап-мақтап мақсатынан адас­­­­тырып алатынымыз да шындық» дегенге келер болсақ, талантыңмен танылдың ба, ақылыңмен бақытыңа бағыт бере біл. Танылған талантқа тағзым ету халықтың парызы болса, сол халқына қарапайым­ды­лықпен қызмет ету дарындылардың қа­рызы деп ойлаймын.
Ал Димаш бүгінде қазақтың рухын көк­ке көтеріп, әлемге паш етіп отырған талантты жас. Ол қазірде әлемге қазақ халқын, Қазақстанды танытудың тамаша брэнді ғана емес, еліміздегі жастарға үлгі боларлық жеке тұлғаға айналды. Ендігі кезекте өзі секілді талантты жастарды өзіне тартып, олар­дың да әлемге танылуына мүмкіндік мол екенін көрсете білгені жөн. Егер шет­елдік тәжірибені қарасаңыз, керемет талантымен талайды табындырғандар жиған атағы мен мол қаржысын қоғамға аз да болса өзгеріс әкелуге жұмсайды. Ал біз­дегі үрдіс бойынша, олар жеке басының әлеуметтік тұрмысын түзейді, зәулім үйлер салуға, керемет қымбат көлікке мінуге, құны бір отбасының бір айлық табысына сай келетін шетелдік атақты брэндтің бір ғана шыт жейдесін алып киюге құмар. Мұн­да мен олардың тапқан табысына немесе тұрмысының түзелгеніне қарсылық білдіріп немесе сынайын деп отырған жоқпын. Айтайын дегенім, сол дүниеқоңыздық тірлік оның өмір сүріп отырған қоғамға, адамдарға деген көзқарасын өзгертеді. Ал қарапайым халықтың оған деген көзқарасы өзгермейді, оны дәл сол бұрынғы қалпында қабылдайды. Міне солайша халық пен талант арасындағы айырмашылық қалыптасады және ол бір­тіндеп арта береді. Оның соңы кешегі нағыз талант иесін бүгінгі жалған атаққа мас­танған атаққұмар жанға айналдырады. Біз­дің қоғамның әлсіздігі де осында, уақытша дүниеге, бос мақтанға қызығу­шылықтың басымдылығында. Талантты тану дегеніміз – өмірдің кез келген саласында ерекше талантты жандарға қоғам назарын дер кезінде аударта білуге атсалысу. Ал талантқа көзсіз табыну дегеніміз – бұл қоғамдағы адамдар арасындағы қарым-қатынасқа тікелей байланысты. Өркениетті елдерді алсаңыз, олар талантты жасты қол­дай да біледі және олардың халыққа қызмет етуіне талап қоя да біледі. Соңғы екі-үш жыл көлемінде әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетіне жыл сайын Нобель сыйлығының иегерлері келіп дәріс өткізу дәстүрге айналды. Сол кездесулерден түй­ген ойым – олар біздің «таланттар» секілді «Мен Нобель сыйлығының лауреатымын» немесе «Мен ол атақты қалай алдым» деген секілді атаққұмарлық әңгіме айтпайды. Сол жетістікке қол жеткізу жолында қажет болатын қажырлы еңбек пен тәжірибенің маңыздылығын қарапайым тілмен әң­гімелеп береді. Яғни олардың айтары кез келген адам талантты, ал оны таныту биік тауға шығумен бірдей. Бұл студенттерге ауадай қажет кеңес деп ойлаймын. Яғни өркениетті қоғам таланттардың өздерін емес, өнерін бағалайды, ал өздерін мойындату үшін оларға кәдімгідей тер төгуге тура келеді. Бұдан шығатын қорытынды, біздегі кемшілік – таланттарды оның өнерімен қатар, жеке адамгершілігі, қарапайым­ды­лығы, көркем мінезі, терең саналылығы немесе ақылдылығына қарап емес, оның қолындағы уақытша тиген қызметіне, ертең ұмытылып қалар өнеріне немесе атағына қарай бағалауға үйренгенбіз.
– Қазақта әлемде атағы жер жарған кей жазушылардың жазғанын он орайтын шығармалар бар. Яғни оларды әлемдік деңгейге көтере алмаған өзіміз. Мойындау мен мойындату мәселесі бізде қазір мадақтау мен мақтатудан ары аспай тұрғаннан сау емес пе? Бұл үдеріс қаншалықты қауіпті?
Сейілбек МҰСАТАЕВ:
– Қазақ елінің Батыс пен Шығыс өркениеттерінің арасында орын тебуі қазақ жанын әрі-сәрі күйге түсіріп, оның бойына еліктегіштік, ксенофилия, толеранттылық сияқты қасиеттерді дарытты. Қазақ даласын Ұлы Жібек жолының басып өтуі Қытай мен Еуропа арасындағы сауда керуендерімен бірге жүрген түрлі дін, мәдениет, ұлт өкіл­дерінің қазақтармен қарым-қатынас жасауына игі ықпал етті. Қазақ жерінде бұдан бөлек Ислам дінінің таралуы, Шың­ғыс­ханның жорықтары, жоңғар соғыстары, Ресейдің боданына айналу, кеңестік ке­зеңдегі индустрияландыру, тың игеру сияқты түрлі тарихи-саяси процестер сапырылыса жүріп, шартараптан жиналған түрлі мәдениеттер тайқазандағы еттің сорпасындай бүлкілдеп қайнап, қойыртпаққа айналды. Осылайша, қазақ жаны шығыс пен батыстың өзара диалогындағы рухани дәнекердің ролін ойнады. Мұндай жағдайда басқаға еліктеудің орын алуы заңдылық. Қазақ жаны еліктеудің арқасында өзге мәдениеттерден жақсыны да, жаманды да бойына сіңіріп, гибридті (аралас) күйге түсті. Таңқаларлық түгі жоқ, қазақтың жаны да, тілі мен мәдениеті де, діні мен ділі де гибридті. Қазақ жанының еліктегіш болуы ксенофилияға (ксено – бөгде, филия – сүю) ұласып, қолында бардың қадірін білмей, бөтендікіне қызығуды, өзінікіне қарағанда өзгенікін артық көрушілікті
туындатты. Кейбір қазақтар нағыз ксенофилге айналып, ана тілінен гөрі шет тілін ардақтайтын, төл мәдениетіне қарағанда бөтеннің мәденитетін дәріптейтін, бейтаныс дінді ұстанатын рухани дертке шалдықты. Мұндай «гибридті» маргинализм, мәңгүрттік, мультикультурализм, космполитизм сияқты түрлі атаулармен атап жатамыз. «Гибридті» адам толерантты келеді (түсіністікпен төзе білу, яғни адамгершілік тұрғыда ұлты, тілі, діні, ділі басқаларға түсіністікпен қарау). Қайғы-қасіретті, азап бейнетті, отарлық езгіні көп көрген қазақ халқы басқа ұлттардың басына түскен ауырпалықты бөлісуге, олардың ұлттық ерекшеліктерін сақтауына көмектесуге қашан да даяр.
Еуропа мен Азияның, Батыс пен Шы­ғыс өркениеттерінің арасында өмір сүруді Құдай маңдайына жазған қазақтың жаны сан ғасырлар бойы өзін-өзі қалай айқын­дарын білмей (идентификациялау), із­деу­мен, адасумен келеді. Бабамыз Қорқыт ата да өлімнен қашып, мәңгілік өмірді іздеп, дүниенің төрт бұрышын кезсе де, «Қор­қыт­тың көрінен» құтыла алмаған. Асан­қай­ғы бабамыз да желмаясына мініп алып құтты мекен боларлық «Жерұйықты» із­деген. Бабаларымыз туралы аңыздардан да қазақ жанының ерекшелігін байқауы­мызға болады. Қарапайым тілде бейнелеп айтсақ, қазақ ұлты бірнәрсесін жоғалтып алып, жоқ іздеп жүрген адам іспетті. Қазақ жа­ны ежелден романтик, қиялдағыны із­дегіш. Арман қуып, от пен суға түсуге даяр. Қазақ жаны сайын далада жортқан, сәттілікке сеніп, азық іздеген бөрі қас­қырға ұқсайды. Қазақ «қасқырдай» десе мақтанады, «итсің» десе ренжіп, намыстанады, өздерін көк түркіміз, көк бөрінің ұрпағымыз деп санайды. Қазақ «Ер азығы мен бөрі азығы жолда» деп, ғайыпқа сеніп, жолға шығады. «Ер үйде туады, түзде өле­ді» дейтін қазақ іздеумен, жоғалтумен, адасу­мен келеді. Өркениеттің көшіне, сая­саттың ағынына ілесеміз деп, өз жолынан адасып, ұлттық ерекшеліктерін жоғалта жаз­даған кездері көп. Ресейге бодан боламыз деп, одан кейін коммунизм құрамыз деп жүріп, қалай орыстанғанын, мәң­гүрт­теніп үш ғасыр адасқанын аңқау қазақ бай­қамай да қалды. Тәуелсіздік алғалы бері қазақ есін жинап, жоғалтқанын та­уып, өшкені жануда. Мұдайда қазақ «Адас­қанның несі айып, қайта үйірін тапқан соң», «Ат адасса, қазығын табар» деп ақта­ла салады. Міне, Елбасымыз баршамызға рухани жаңғыру міндетін қойып отыр. Осы Сіздің сұрағыңызда қойылған мәсе­ле­ні рухани жаңғыру барысында ескеруіміз қажет.

Қарлыға НАҚЫСБЕКҚЫЗЫ:
– Қазақта тамаша талантты жазу­шы­лардың көпшілігі әлемге қажетті дең­гейде таныл­ма­ғаны рас. Алайда, оларды әлемдік деңгейге кө­­тере алмау тамыры кітап оқу мәде­ние­ті мен әдеби ор­та­­ның дұ­рыс қалыптаспауынан бастау алады деп ой­лаймын. Сонымен қоса, оған баспа­лар­дың әлсіздігі мен жазушының немқұрай­лығы да себепкер. Әлемде кітаптан бұрын бірінші баспалар танымал, екінші кітап­тың атауы, үшінші оның авторы. Ал бізде ше, керісінше, тамаша қазақ жазушы­ларының атын білеміз, егер оқырманнан оның жаңа шыққан кітабы жайлы сұра­саңыз, оны оқығандар саны мардымсыз, ал баспаға келер болсақ, оған тіпті еш­кім назар аудармайды. Мәселен, бізде кей­бір орта және жоғары тап өкілдерінің киімді брэндіне қарап таңдап кигені секілді, шетелдерде кітапты шық­қан баспасына қарап, таңдап оқиды. Сонымен қоса, жазушының жұмысы біздегіге қа­рағанда жеңіл­деу. Егер жазушының жаз­ғаны ал­дыңғы сынақтардан сүрінбей өтсе және оны шығаруға келіскен баспалар кітаптан пайда табатынына көзі жетсе, оны оқыр­манға мойындату баспаның ер­кінде. Олар кітапты жеткілікті таралымда басып шы­ғарады, сатады, сұраныс болса кез келген шет тіліне аударады және түс­кен табыстан белгілі бір пайызды авторға төлейді. Яғни кітап бизнесі дұрыс жолға қойыл­ған. Бұл жазу­шыны жұмыссыз, ха­лықты жаңа кітап­сыз қалдырмайды. Сон­дықтан бізде та­ма­ша талант иесін мойындау бар да, ал оның сол өнімінің пайдасын қоғамға мойындату мәдениеті толық қа­лып­тас­па­ған.

Дайындаған Айнара АШАН.