Қазіргі қазақ әдебиеті кеңістігінде жан дүниені тербейтін мөлдір прозаның сиреп бара жатқаны жасырын емес. Табиғатпен тілдескен суретті баяндаулар, адам жүрегінің нәзік иірімдерін дәл ұстайтын психологиялық прозаның көрінісі бұрынғыдай көп кездесе бермейді. Дегенмен осындай рухани жұтаңдықтың арасында адамды бірден жетелеп әкететін, ішкі әлемді жаңғыртып, тазартып жіберетін шығармалар да бар. Белгілі жазушы Нағашыбек Қапалбекұлының «Сакура гүлдегенде» атты повесі – қазақ прозасындағы осындай сирек туындылардың бірі. Жазушы бұл шығармасында қазақ жігіті мен жапон қызының арасындағы лирикалық әрі трагедиялық махаббат тарихын көркемдікпен қиюластыра отырып, оқырманға тек сезім емес, бүкіл адамдық болмыстың терең қатпарларын ұсынады.

Повестің сюжеттік желісі жас жігіт Бектас бейнесі арқылы басталады. Университеттің екінші курсында өз армандарын енді ғана қалыптастырып, үлкен өмірге қадам басып келе жатқан шағында оның қолына әскерге шақыру қағазы тиеді. Студенттік өмірдің еркін де сергек күндерінен бір-ақ сәтте әскери бөлімнің қатаң қағидасы мен темірдей тәртіп үстемдік еткен жаңа әлемге түсуі шығарманың алғашқы беттерінен-ақ оқырманды сюжет иіріміне тез тартып әкетеді. Автор алғашқы сөйлемдерден-ақ оқырманды Бектаспен бірге жолға шығарып, оның жан дүниесіндегі толқуды, белгісіздік сезімін, жаңа ортаға бейімделу қиындықтарын табиғи әрі нанымды береді.
Әскер өмірінің сұрқай да бірсарынды күндері, уақыттың баяу жылжуы, сарбаздық тәртіптің жанды шаршататын күйі шығарманың реалистік сарынын күшейтеді. Жазушы бұл тұстарды артық бояусыз, әсірелеусіз бейнелейді. Әскердегі өмірдің ауырлығы адам рухын толық тұмшалап тастайтын түнек емес, керісінше, адамның ішкі әлемін тыңнан танытатын, оның жанын шыңдайтын сынақ ретінде көрінеді. Осындай біркелкі күндердің арасында да адам жүрегінде нәзік сезімге, жылылыққа, мейірімге деген шөл ешқашан өшпейтінін автор ерекше байқатады.
Бектасқа сол нәзік сезімнің сәулесі оның сирек берілетін демалыстарының бірінде жарқ етіп жолығады. Вера есімді жапон қызы көптің арасынан бірден көзге түсетін, Бектас өміріне күтпеген реңк сыйлаған ерекше жан. Оның пайда болуы – оқырман үшін де, кейіпкер үшін де түн ортасындағы айдай тылсым, тосын құбылыс. Вераның бойындағы табиғилық, мейірім, сыпайылық, жұмсақ мінез жапон мәдениетіне тән үйлесім мен ішкі тәртіпті еске түсіреді. Автор оның бейнесін сомдағанда жапон табиғатының нәзік эстетикасы, сакура гүлінің қысқа ғұмырлы көркемдігі, шығыс мәдениетіне тән ұстамдылық қатар сезіледі. Қазіргі прозада сирек кездесетін пәк тазалық пен шынайы нәзіктік Вераның болмысында айқын ашылады.
Бектас үшін Вера алыстан жарқ етіп көрінген жарық сәуле секілді. Ол қыздың қарапайым күлкісінде, жұмсақ үнінде, ұяң қимылында жүрекке жылу сыйлайтын тылсым тазалық бар. Кейіпкерлер арасындағы сезімнің тууы жазушы тарапынан әсірелеуге, жасанды романтикалауға құрылған емес. Керісінше, бәрі табиғи, өмірдің өз ырғағымен баяу өрбиді. Жылы әңгімеден басталған жақындық бірте-бірте терең сезімге ұласып, олардың тағдырын көзге көрінбес жіптей жалғай түскендей болады.
Шығармадағы ең көркем эпизодтардың бірі – Вераның Бектаспен бірге өзінің атасы мен әжесіне баруы. Бұл көрініс – екі әлемнің, екі мәдениеттің, екі ұрпақтың тоғысқан тұсы. Жапон қариясының өмір тарихында туған жерге деген сағыныш, алыста қалған өткенге деген ішкі өкініш пен арман аралас сынған тағдырдың үзіктері жатыр. Маңдайы күнге күйген, бірақ жүрегі мейірімге толы қарияның туған жерін аңсауы, мұхиттың желіне туған даласының иісін телуі – автордың лирикалық-психологиялық шеберлігін жарқырата көрсететін көріністер.
Қарияның тегі – зиялы, тағдыры – күрделі, мінезі – байыпты. Ол өз болмысымен Бектасқа жақындық тудырып, оның жүрегіне терең әсер етеді. Бұл жерде жазушы кездейсоқ таныстықтың арғы жағында екі халықтың рухани жақындығы, адамзат­тық ортақ құндылықтар жатқанын нәзік штрихтармен жеткізеді. Автордың басты идеясы – адам жүрегіндегі мейірім мен жан тазалығы ұлттық шекараға бағынбайтын, бір халықты екіншісінен бөліп-жармайтын әмбебап рухани құндылықтар екені.
Екі мәдениет өкілдерінің бір-бірімен түсінісуі, жақындасуы, ортақ сезім арқылы байланысты табуы – шығарманың негізгі көркемдік өзегі. Осы бір эпизодтар арқылы жазушы махаббаттың шынайы табиғатын, оның сыртқы жағдайлардан биік тұратынын, адам жанын тазартып, байытып, жұмсартып жіберетін құдіретін әсерлі бейнелейді.
Сакура гүлі повестің негізгі эстетикалық өзегіне айналып, бүкіл шығарманың поэтикалық тынысын анықтайтын символдық күшке ие болады. Вера өз жүрегіндегі нәзік әрі қорғансыз сезімді дәл осы сакурамен салыстырады. Шығыс поэзиясында ғасырлар бойы махаббаттың, өтпелі сұлулықтың, өмірдің қысқа ғұмырының нышанына айналған сакура көркем әрі көпқабатты метафора ретінде жаңа мән табады.
Сакура – көктемнің алғашқы лебімен бірге әп-сәтте гүлдеп, көз алдында құлпырып, сол сұлулығын тым аз уақытқа ғана сыйлайтын өсімдік. Оның гүлдеген сәті – адам өміріндегі қайталанбас бақыт мезеті секілді: қысқа, нәзік, алдамшы да шынайы. Сол сәт өткен соң, оның жұпар иісі мен аппақ гүлдері ғана жүректе сақталып қалады. Автор осы бір деталь арқылы жастықтың өткіншілігін, адамның ең бағалы сезімдерінің дәл сол қас-қағым сәттерде ғана өзін толық танытатынын, ал уақыт оны мейлінше жылдам алып қашатынын көрсетеді. Сакураның табиғи нәзіктігі Вера бейнесіндегі рухани жібектей жұмсақтықпен үйлесіп, Бектас жүрегінде өмір бойы өшпес із қалдырады.
Повестің драмалық өзегі Бектас ең ауыр шешім қабылдауға мәжбүр болған тұста тереңдейді. Қазақы тәрбиенің қалың бұйдасын­да өскен, ата-ананың аманатына қылдай қиянат жасамайтын, ел алдындағы жауапкершілікті жоғары қоятын Бектас үшін махаббат тек жеке сезім ғана емес, үлкен таңдаудың, тіпті өмірлік сынның өзегіне айналады. Верамен бірге кету, өзге елдің тұрмысына бейімделу, бөтен жұртқа сіңу, ата-анасының үмітін ақтай алмай қалу деген қорқыныш оның жанын жегідей жейді. «Ана сөзінен аспау», «елдің аманатына қиянат жасамау» секілді түпкілікті түсініктер – Бектас үшін сезімнен де жоғары, оны тұлға ретінде қалыптастырған рухани ұстындар. Осы екі әлем – махаббат пен борыш, сезім мен тәрбие, жүрек пен ақыл бір-бірімен қақтығысқанда Бектас жанын қинаған күйді бастан кешеді.
Сезім күреске түсіп, борыш салмағы басым түседі. Жүрегін жаралап болса да, Бектас өз махаббатын құрбан етуге бел буады. Ол мұны ақылдың жеңісі деп ойлағанымен, уақыт өте келе оның бұл шешімі өмір бойына жазылмайтын өкініштің ізіне айналары сөзсіз еді. Бұл – шығармадағы ең психологиялық өткір тұс. Адамның ішкі арпалысын автор аса тереңдікпен, өмірдің өзінен алынған шынайылықпен бейнелейді.
Шығарманың соңғы бөлігінде жазушы уақыт пердесін кенет түріп, оқырманды жылдар өтсе де жүректегі жара жазылмайтынын көрсететін жаңа кеңістікке жетелейді. Жасы жетпістен асқан шағында Бектас тосын хабарға тап болады. Жапониядан келген кәсіпкер оған Вераның өмір бойы сақтап келген ескі суреті мен хатын табыстайды. Осы сәт – бүкіл шығарманың эмоционалдық шарықтау нүктесі. Суретке қарап тұрған қарт Бектас – бір уақытта қартайған да, бірақ жүрегінде сол баяғы он тоғыз жасар Бектас күйінде қалған адам.
Хат арқылы оқырман Вераның тағдырына қайта үңіледі. Ол ешқашан тұрмысқа шықпаған, жүрегіндегі Бектасты өзгемен алмастырмаған, махаббатты өмірінің жалғыз жарығы ретінде сақтап өткен жан екені белгілі болады. Ғылымға деген арманын – Тынық мұхиты астын зерт­теу мақсатындағы жұмысты жүзеге асырып, табысты кәсіпкерге айналғанымен, жүрегіндегі мұңды ешкімге ашпаған. Өмір бойы жүрегінде сақтаған жалғыз сурет – ол екеуі өрік ағашының арасында түскен сол бір жастық шақтың ескерткіші. Бұл сурет – Вера үшін де, Бектас үшін де уақыт тоқтаған сәттің, мәңгілікке айналған сезімнің белгісі.
Осы тұста автордың баяндау шеберлігі айқын сезіледі. Бектас хатты оқығаннан кейінгі күйді жазушы артық бояусыз, бірақ жүрекке ауыр тиетін нәзік психологиялық көркемдікпен береді. Оның жүрегіндегі дүлей толқын, Вераны көргісі келгенімен, оның жадында дәл сол жастық шағындағы қалпы сақталғанын бұзғысы келмейтін сезім, адам табиғатын терең түсінуден туған көркем шешім.
Бектас Жапонияға бармайды. Бұл – оның ішкі мәдениетіне, өмір бойы аялап сақтаған бағасына сай шешім. Ол Вераға қартайған, уақыттан шаршаған бейнесін көрсеткісі келмейді. Оның соңғы үнсіздігі – махаббатқа деген ең биік құрмет, сезім әлеміндегі ең таза қоштасу. Махаббат бар, сағыныш бар, бірақ өмір қосылуға мүмкіндік бермеген. Екі жүректің мәңгілік шеріне айналады.
Шығарманың финалдық эпизоды – Вераның қазасы туралы қаралы хабар. Бұл көрініс повестің эмоционалдық және драмалық шырқау шегі болып табылады. Әңгіме басталған сәттен бері нәзік те мөлдір сезімімен оқырманды баурап келген Вераның тағдыры осылай аяқталған кезде, оқырман да, кейіпкер Бектас та бойын белгісіз бір мұң, орындалмаған арманның салмағы басқан қимастық билейді. Автордың бұл шешімі кездейсоқ емес, ол махаббаттың табиғатын, оның мәңгілікке ұласатын, бірақ кейде өмірмен табыспай қалатын парадоксын терең ашу үшін керек.
Махаббат кейде екі адамды табыстырып, тағдырды бір арнаға тоғыстырса, кейде керісінше, оларды алшақтатып, әрқайсын өз жолымен алып кетеді. Бірақ қандай жағдайда да, нағыз махаббат жүректің түкпірінде өшпейтін, уақыт пен қашықтыққа тәуелсіз, ең таза энергия ретінде қалады. Вераның қазасы туралы сәт – осы мәңгілік сезімнің трагедиялық ақиқатын көрсететін, оқырманды терең ойға қалдыратын сәт.
Повестің финалы жабық емес, ашық сипатта аяқталады. Автор Бектас тағдырын нақты шешіммен түйіндеп тастамайды. Керісінше, оқырманға ойлануға, әркімнің өз жүрек тәжірибесімен бағалауына мүмкіндік береді. Жасы ұлғайған, өмірінің көп белестерінен өткен Бектас үшін Вераның бейнесі – тек өткен шақтағы естелік емес, оның барлық ғұмырын бағыттаған рухани символға айналады. Өрік гүлдеген күндері екеуі бірге түскен сол жалғыз сурет Бектас жанында өмір бойы сақталған, уақыт өшіре алмаған ең қымбат рухани мұра секілді. Сол суреттегі Вераның жымиысы, оның көзіндегі тазалық – Бектас үшін де, оқырман үшін де мәңгіліктің белгісі.
«Сакура гүлдегенде» – бүгінгі таңда киноөндірісінің де, драматургияның да талаптарына сай келетін, экранда да, сахнада да көркем беруге ыңғайлы шығармалардың бірі. Шығармада махаббаттың нәзік психологиясы, ұлт пен мәдениеттің бір-бірімен үндесуі, адам бойындағы жауапкершілік пен жеке сезім арасындағы күрделі таңдаулар өте шебер бейнеленген. Автор екі халықтың – қазақ пен жапонның рухани жақындығын, дүниетанымындағы үндестікті ұсақ-түйек көріністер арқылы білдіріп отырады. Вераның мінезіндегі ұстамдылық, Бектас бойындағы тәрбиеге деген адалдық, екі елдің табиғат бейнесіндегі ұқсастықтар – барлығы нәзік көркемдікпен өрілген.
Нағашыбек Қапалбекұлының тілдік шеберлігі шығарманың құндылығын айрықша арттырып тұр. Ол артық сөзбен боямайды, бірақ аз сөздің өзіне терең мазмұн сыйғызып, кейіпкердің жан дүниесін нәзік психологиялық детальдар арқылы ашып береді. Табиғат суреттері – сакураның гүлдеуі, теңіз желінің лебі, өрік ағаштарының арасындағы жарық адам сезімімен астасып, шығарманың көркемдік атмосферасын толықтырады. Автор сөзінің салмағы дәлдік пен мәнерлілікке құрылған, бұл шығарманың көркемдік деңгейін биікке көтереді.
Қорытындылай айтқанда, «Сакура гүлдегенде» – тек ғашықтық хикаясы ғана емес, адам жанының ең терең иірімдерін, уақытпен өлшенетін сезімнің шынайы табиғатын көрсеткен көркем туынды. Сакураның бір сәттік гүлдеуі – өмірдің қас-қағым сәттері, жастықтың, махаббаттың қысқа да қуанышты мезеттері, бірақ дәл сол қысқа сәттің адам жүрегінде өмір бойы сақталатыны – шығарманың басты идеясы.

Қанат АЛТЫНБЕК,
жазушы, әдебиеттанушы,
Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі,
ҚР Ұлттық кітапханасының Ғалым хатшысы